Украина (укр. Україна, [ukrɑˈjinɑ]) — Шығыс Еуропадағы ірі мемлекет. Украина 24 облыс пен Қырым Автономиялық Республикасынан тұрады. Жер көлемі – 600 мың шаршы шақырым. 41,6 миллион халқының 74 пайызы украиндар. Одан басқа поляк, словак, румын, мажарлар бар, олар елдің батыс жағында қоныстанған болса, ал орыстар негізінен шығысында тұрады.
| Украина укр. Україна | |
| Әнұран: «Ще не вмерла України ні слава, ні воля» | |
Еуропа картасындағы Украина. Ашық жасылмен уақытша оккупацияланған аумақ | |
| Тарихы | |
|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 24 тамыз 1991 жыл (КСРО-дан) |
| Мемлекеттік құрылымы | |
| Ресми тілі | украинша |
| Елорда | Киев |
| Ірі қалалары | Киев, Харьков, Одесса, Днепр, Донецк, Запорожье, Львов, Кривой Рог, Николаев, Мариуполь |
| Үкімет түрі | Парламенттік-президенттік республика |
| Президенті Премьер-министрі Верховна рада төрағасы | Володимир Зеленський Денис Шмигаль Руслан Стефанчук |
| Мемлекеттік діні | Зайырлы мемлекет |
| Географиясы | |
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 45-ші орын 603 628 км² 7 |
| Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2001) • Тығыздығы | ▼ 42 030 832(Қырым мен Севастопольды қоспағанда) адам (33-ші) 48 457 102 адам 73,8 адам/км² (115-ші) |
| Экономикасы | |
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ 408,040 млрд. $ (47-ші) ▲ 9,743 $ (111-ші) |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ 134,887 млрд. $ ▲ 3,220 $ (128-ші) |
| АДИ (2018) | ▲ 0,750 (жоғары) (88-ші) |
| Валютасы | Украин гривнасы (UAH, 980 коды) |
| Қосымша мәліметтер | |
| ISO коды | UA |
| ХОК коды | UKR |
| Телефон коды | +380 |
| Уақыт белдеулері | +2 (жазда UTC+3) |
Аты
«Украина» славян сөзі алғаш рет Киев жылнамаларында 1187 жылғы Ипатиев тізімі бойынша аталған. Онда Киев пен Чернигов княздіктерінің жанындағы Ресейдің тарихи өзегіне кіретін Переяслав княздігінің аумағы көрсетілген. Бұл сөз орыс жылнамаларында 1189, 1213, 1280 және 1282 жылдардағы Халычина, Батыс Волыния, Холмщина және Подласье дегенді білдіреді. 14-17 ғасырлардағы литва және поляк шежірелерінде және ресми құжаттарында Ресейдің Галичина, Волыния, Киев облысы, Подиллия, Братслав өлкесіндегі жерлері кең мағынада «Украина» деп аталды, ал орта Днепр өлкесінің территориясы тар мағына. Бұл сөздің бірдей қос мағынасы 17 ғасырдың ортасынан бастап, Запорожье армиясының орыс мемлекеті пайда болғаннан кейін сақталды.
Ресей жерінің бір бөлігінің Мәскеу империясының, кейіннен Ресей империясының құрамына енуіне байланысты «Украина» сөзі Днепр аймағына қосылды; олар Слобожанщинаны да белгіледі. 1721 жылы Мәскеу патшалығының атауы Ресей империясы болып өзгертілгеннен кейін украин жерлері «Кіші Ресей» деп атала бастады. 19 ғасырдың екінші жартысы мен 20 ғасырдың басында орыс интеллигенциясының ұлттық қозғалысының ықпалымен «Украина» атауы орыс этникалық территориясының мағынасына ие болды, ал «русиндер» этнонимінің өзі «Украиндар» этнонимімен ауыстырылды. 1917 жылы ресми атауында «Украина» сөзін қолданатын бірінші мемлекет Украина Халық Республикасы болып жарияланды.
«Украина» сөзінің этимологиясы нақты белгісіз. Украин зерттеушілерінің көпшілігі ұстанатын теорияға сәйкес, «Украина» «ел» немесе «жер» деген сөздерден шыққан, яғни «у» «туған», «өз» дегенді білдіреді. Сонымен, «Украина» «шетелдік» сөзінің антонимі болып табылады. Поляк және орыс тарихнамасының ықпалымен қалыптасқан басқа теориялардың біріне сәйкес ол «көрші» (орыс. окрайну) немесе «шекаралық» дегенді білдіреді.
Өткен ғасырларда Украина территориясын белгілеу үшін «Скифия», «Сарматия», «Рус», «Рутения», «Ресей», «Кіші Ресей», «Запорожье армиясы», «Гетманство» т.б.
Табиғаты
Географиялық орнының ерекшеліктері мен алып жатқан ауданына байланысты Украина жерінің климат жағдайлары алуан түрлі болады. Құрлықтың ішкергі бөлігіне қарай орналасқан солтүстік-шығыс аудандарда қаңтардың орташа температурасы -7°С шамасында болса, солтүстігі таулармен қоршалған Қырымның оңтүстігінде бұл көрсеткіш +5°С-қа жетеді. Жауын-шашын мөлшері солтүстік- батыстан оңтүстік-шығысқа және оңтүстікке қарай азаяды. Карпатта жауын-шашынның көрсеткіші 1500 мм-ге жетсе, Қырымның батысы мен Днепр сағасында оның мөлшері 300 мм-ден де төмен. Украинаның климат жағдайлары, жалпы алғанда, ауыл шаруашылығы үшін қолайлы болып табылады. Оңтүстік аудандарда жауын-шашынның тапшылығы егістіктерді қолдан суаруды қажет етеді.
Ел аумағында өзен торы жиі, өзендер мен бұлақтардың жалпы саны 70 мыңнан асады. Өзендердің барлығы дерлік Қара және Азов теңіздерінің алқаптарына жатады. Тек қиыр батыстағы Буг өзені мен оның салалары Балтық теңізіне құяды. Елдегі ең ірі өзендер қатарына Днепр (Украина аумағындағы ұзындығы 981км), Днестр, Оңтүстік Буг жатады. Өзендердің көпшілігі кеме қатынасына жарамсыз және су энергиясына онша бай емес. Днепр өзенінде ірі бөгендер (Киев, Канев, Кременчуг, Кахов) салынған.
Украина жерінде орман, орманды дала және дала зоналары таралған. Елдің солтүстігіндегі ауыл шаруашылығына жарамсыз батпақты Полесье жерінде қарағайлы ормандар өседі. Карпаттың орман қорының шаруашылық маңызы бар. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығына жарамды жердің барлығы дерлік жыртылған, аралас жəне жалпақ жапырақты ормандар тек таулы аудандарда сақталып қалған. Жалпы алғанда, ормандар Украина аумағының 15%-ын ғана алып жатыр. Орманның сұр топырағы, қара және күрең топырақтар тараған алқаптарды егістіктер мен бау-бақшалар алып жатыр. Батпақты жерлерді ауыл шаруашылық мақсатта игеру қолға алынған, қазіргі кезде құрғатылған жерлер ауданы 2 млн. гектардан асады. Украина жерін мекендейтін жануарлар мен құстардың көптеген түрлерінің кәсіптік маңызы зор. Олардың арасында бұлан, елік, қабан, түлкі мен күзен, қырғауыл, сұр құр бар.
Ел рекреациялық ресурстарға бай. Сауықтыру-демалыс орындары, негізінен, Қара теңіз жағалауы бойында, Карпатта орналасқан. Әсіресе табиғи-климаттық жағдайлары қолайлы ұштасқан Қырым курорттары (Ялта, Евпатория) айрықша көзге түседі. Қырымдағы Алупка және Мисхор табиғи саябақтарында өсімдіктердің чили араукариясы, ливае самырсыны , мексика қарағайы, магнолия тәрізді ерекше түрлері өседі. Ал Никита бағында Жер шарының түкпір-түкпірінен әкелінген сан алуан тропиктік және субтропиктік өсімдіктер өседі. Адам қолымен жасалынған бұл табиғат бұрыштары туристер назарын өзіне аударады. Карпатқа тау шаңғысымен айналысатын демалушылар көп барады, ал Карпат алдындағы Трускавец курортындағы табиғи минералды су емдік мақсатта пайдаланылады.
Рельеф
Украина жер бедерінде Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-батыс шетіне жататын жазықтар (бүкіл ауданның 95%) басым. Олар Украина жерінің 70% алып жатқан Полис, Днепр, Қара теңіз ойпаттарын, сондай-ақ Волынь, Подил, Днепр, Донецк және басқа да таулы аймақтарды байланыстырады. Жазықтардың орташа абсолютті биіктігі 175 м.Украинада Шығыс Еуропа жазығының ең биік нүктесі — теңіз деңгейінен 515 м биіктікте Берда тауы орналасқан.
Украинадағы тау массивтері Карпат тауларының бір бөлігімен ұсынылған - Украинаның ең биік шыңы орналасқан Украина Карпат таулары - Говерла тауы (теңіз деңгейінен 2061 м биіктікте) және ең биік шыңы Рим тауы болып табылатын Қырым таулары. -Көш (1545 м).
Украинаның сейсмикалық күші планетаның қуатты Жерорта теңізі-Альпі-Трансазиялық сейсмогендік белдеуіне жақын орналасқан және екі негізгі сейсмикалық аймақ: Карпат және Қырым-Қара теңіздері ерекшеленетін батыс, оңтүстік-батыс және оңтүстік аймақтарда көрінеді. Территорияның үлкен бөлігі өзінің (жергілікті) жер сілкінісінің және Вранка аймағының (Румыния) күшті субкортикалық жер сілкінісінің әсеріне ұшыраған.
Климат
Украина аумағы негізінен солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай континенталдылығы артып келе жатқан қоңыржай климаттық белдеудегі қоңыржай-континентальды аймақта жатыр. Қырымның оңтүстік жағалауы Жерорта теңізінің субтропикалық климатының жеке аймағына бөлінген. Украин Карпатында және Қырым тауларында ауданның биіктігі мен беткейлердің экспозициясы климаттың тік белдеулігін анықтайды.
Украинадағы орташа жылдық ауа температурасы оңтүстігінде +11...+13 °C-тан солтүстікте +5...+7 °C-қа дейін ауытқиды. Ең суық айдың (қаңтар) орташа орташа температурасы солтүстік-шығыста −7...−8 °C-тан далалық Қырымда 0 °C-қа дейін және Қырымның оңтүстік жағалауында +2...+4 °C шамасында ауытқиды. Ең жылы айда (шілдеде) орташа айлық температура республиканың солтүстігі мен солтүстік-батысында +17...+19 °С-тан оңтүстік облыстарда +22...+23 °C және +25 °C дейін ауытқиды. Қырымның оңтүстік жағалауында.
Украинадағы ең төменгі ауа температурасы 1935 жылы 8 қаңтарда Луганскіде тіркелді. Арктикадан ауа ағындарының басып кіруі нәтижесінде мұндағы температура -42 °C дейін төмендеді.
Украина аумағында жауын-шашынның таралуының негізгі заңдылығы оның солтүстік пен солтүстік-батыстан оңтүстік пен оңтүстік-шығысқа қарай азаюы болып табылады. Жылдық жауын-шашынның ең көп мөлшері Украина Карпатында — 1500 мм (Плая жазығы — 1663 мм) және Қырым тауларында (1000—1200 мм), ең азы — Қара теңіз жағалауында және Присывашшада (450-ден) байқалды. 400-ден 300 мм-ге дейін). Аумақтың көп бөлігінде жауын-шашынның орташа мөлшері батыста 650-600 мм-ден оңтүстік пен оңтүстік-шығыста 450-400 мм-ге дейін ауытқиды. Олардың негізгі массасы Қырымның оңтүстік жағалауын қоспағанда, жылдың жылы мезгілінде болады. Қыста жауын-шашын қар түрінде, елдің барлық аумағында дерлік болады; қар жамылғысының биіктігі 10-30 см, ал тауларда 40 см-ге жетеді.
Су ағындары мен су қоймалары
Украина аумағында жалпы ұзындығы 206 000 км-ден асатын 63 119 өзендер мен бұлақтар ағып жатыр, оның ішінде 3302-сі 10 км және одан да көп.Өзендердің көпшілігі Қара және Азов теңіздерінің алабына жатады, тек Су аумағының 2%-ы Балтық ойпатына (Сянь және Батыс Буг өз тармақтарымен) ағып жатыр. Негізгі өзендер: Днепр, Сиверский Донец, Оңтүстік Буг, Днестр және Дунай.
Елде 20 000-ға жуық көл бар, олардың тек 43-інің ғана ауданы 10 км² немесе одан да көп. Украиндық Полисияның ең үлкен көлі - Свитяздың ауданы 27,5 км². Ірі аумақтары – сағалық тұщы көлдер – Дунай көлдері (Ялпуг – 149 км²), Қара теңіз көлдері (жасанды тұзсыздандырылған Құндық (Сасық) – 204,8 км²), Қырым көлдері (Сасық-Сываш тұзды көлі – 71 км²). Украинада 1157 су қоймасы мен 28800 тоған салынды. Ең ірі су қоймалары Днепрде (Кременчуцке, Каховске, Киевске, Канивске). Ең үлкен сағасы – Днестр сағасы – 360 км². Ең тұздысы - Куялницкий сағасы — 157-227‰.
Ландшафттар және физикалық-географиялық аудандастыру
Украина шекарасында морфоқұрылымдық белгілерінің ортақтығына байланысты ландшафттық кешендердің екі класы бөлінеді - аумақтың 93% -дан астамын алып жатқан жазық және таулы. Елдің ландшафттық құрылымының негізгі ерекшеліктері оның негізінен қоңыржай белдеуде орналасуымен анықталады. Жерорта теңізі типіндегі субтропиктік ландшафттардың элементтері Қырымның оңтүстік жағалауында ғана кездеседі.
Украина аумағы нақты анықталған биоклиматтық және ландшафттық ендік белдеуі бар Шығыс Еуропа физиографиялық елдің оңтүстік-батыс бөлігін, Карпат және Қырым таулы физиологиялық елдерінің бөліктерін алып жатыр. Украинаның жазығы төрт табиғи аймақпен қамтылған: аралас ормандар зонасы (Полисия), жалпақ жапырақты ормандар зонасы, орманды дала зонасы және дала зонасы.
Қорғалатын аумақтар
Украинада барлық ерекше қорғалатын аумақтар Украинаның табиғи қорық қорына біріктірілген, оған 8600-ден астам объект кіреді, бұл ел аумағының шамамен 6,8% құрайды.
Украинаның табиғи-қорық қорына ерекше экологиялық, ғылыми, эстетикалық, рекреациялық және басқа да құндылығы бар және ландшафттардың табиғи әртүрлілігін, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің генофондын сақтау, табиғатты сақтау мақсатында бөлінген аумақтар немесе акваториялар кіреді. жалпы экологиялық тепе-теңдік және табиғи ортаның фондық мониторингін қамтамасыз ету. Табиғи-қорық қорының объектілері ерекше қорғау режимдерін белгілей отырып, ұлттық меншік ретінде Украина заңнамасымен қорғалады.
Украинаның табиғи-қорық қорының табиғи объектілері биосфералық қорықтарға, қорықтарға, ұлттық табиғи парктерге, аймақтық ландшафттық парктерге, әртүрлі типтегі қорықтарға, табиғи ескерткіштер мен қорғалатын учаскелерге бөлінеді. Қорықтар мен ұлттық табиғи парктер ең жоғары мәртебеге және көп жағдайда ең үлкен аумаққа ие. Украинада 5 биосфералық қорық (Аскания-Нова, Карпат, Қара теңіз, Дунай, Чернобыль), 19 табиғи қорық (ең көне Канив, Қырым, Украин даласы, Полиский, Луганск, Мыс Мартян, Ялта таулы орманы, Карадаз) және 55 ұлттық табиғи парктер (ең көнелері - Карпатский, Шацкий, Сынавир).
Пайдалы қазбалар
Украина минералды шикізат бойынша әлемдегі жетекші елдердің бірі болып табылады. Жер қыртысының қалыптасуына тән барлық процестердің көрінісі нәтижесінде қалыптасқан әртүрлі жастағы (архейден кайнозойға дейін) құрылымдық элементтердің қосындысы еліміздің жер қыртысын құрайтын пайдалы қазбалардың кең спектрін тудырды. минералды-шикізат базасы. Жер шарының 0,4%-ын ғана алып жатқан және планета халқының 0,8%-ын құрайтын Украинаның жер қойнауында әлемдік минералдық және шикізаттық әлеуеттің 5%-ы бар.
Украинада пайдалы қазбалардың 111 түрінің 20 000 кен орны мен көріністері барланған (УНИАН мәліметтері бойынша пайдалы қазбалардың 200 түрі бар, оның 120-сын адамзат бүгінде пайдаланады). Оның ішінде пайдалы қазбалардың 94 түрінен 7807 кен орны өндірістік маңызы бар және мемлекеттік қорлар балансында есепке алынған. Көмір, мұнай және газ, темір және марганец рудалары, табиғи күкірт, тау жыныстары мен калий тұздары, минералды емес құрылыс материалдары, минералды сулардың экономикалық маңызы зор. Олардың кен орындары Украинаның әртүрлі геологиялық аймақтарында. Кейбір пайдалы қазбалардың барланған қорлары бойынша Украина Ресей Федерациясынан, АҚШ-тан, Ұлыбританиядан, Франциядан, Германиядан, Канададан және басқа елдерден алда. Атап айтқанда, темір, марганец, титан-цирконий кендерінің, металл емес шикізаттың көптеген түрлерінің қоры мен өндірісі бойынша 20 ғасырдың аяғында Украина. Еуропа және дүние жүзі елдері арасында жетекші орынға ие болды.
Биоәртүрлілік
Украинаның табиғи жағдайларының әртүрлілігі, оның екі теңізі бар бірнеше табиғи аймақтарда орналасуы, ең алдымен Қырым таулары мен Карпат тауларында эндемиктердің айтарлықтай саны бар жеткілікті бай және біркелкі емес таралған биоәртүрлілікке әкеледі.
Украинада 60 000-нан астам тірі тіршілік иелері кең таралған, оның ішінде: саңырауқұлақтар мен қынаның 6500-ден астам түрі, балдырлардың 4900-ден астам түрі, бриофиттердің 760-тан астам түрі, тамырлы өсімдіктердің 6000-нан астам түрі, 1200-ден астам түрі. қарапайымдылар, губкалардың 33 түрі, книдарлардың 40 түрі, желбезектердің 3 түрі, немертиндердің 33 түрі, бриозоидтардың 30-ға жуық түрі, форонидтердің 1 түрі, интраподтардың 2 түрі, жалпақ құрттардың 1300-ге жуық түрі, қарынаяқтардың 50-ге жуық түрі. 600 түрі ротиферлер, 60-қа жуық қырғыштар, 2 түрі қылшықты құрттар, 400-ден астам жасандылар, 400-ден астам моллюскалар, 800-ден астам нематодтар, 111 моллюскалар, 1000-ға жуық шаян тәрізділер. , өрмекшітәрізділердің 3300-ге жуық түрі, қырықаяқтардың 140-қа жуық түрі, қарынаяқтардың 500-ден астам түрі, жәндіктердің 35 мыңнан астам түрі, эхинодермалардың 14 түрі, ланцеттердің 1 түрі, тонниктердің 9 түрі , дөңгелек ауыздылардың 2 түрі, Балықтың 250 түрі, қосмекенділердің 20-ға жуық түрі, бауырымен жорғалаушылардың 25-ке жуық түрі, құстардың 400-ден астам түрі және сүтқоректілердің 120-ға жуық түрі бар.
Табиғи өсімдіктер Украинаның шамамен 30% құрайды, ал оның басым көпшілігі адам әрекетінен екінші рет өзгерген. Атап айтқанда, бұл көрсеткіш жалпы Еуропа бойынша 41% құраса да, ормандар елдің шамамен 14% (орман белдеулерімен бірге 15,6%) алып жатыр. Украинада негізінен мал жаю және шабу нәтижесінде орманның орнына пайда болған және жайылым мен шабындық ретінде пайдаланылатын шалғындар елдің 9% -на жуығын алып жатыр. Украина жерінің 40%-ға жуығын табиғи түрде алып жатқан далалар ел аумағының тек 0,6%-ында, негізінен қорғалатын аумақтарда сақталған. Батпақтар ауданы шамамен 1%, жайылмалар - шамамен 1,6%, сортаңдар - шамамен 1% құрайды.
Украинада көптеген эндемиктер бар, негізінен омыртқасыз жануарлар мен өсімдіктер. Украинаның омыртқалы жануарларының ішінде бар болғаны 12 эндемик түрі бар, атап айтқанда, Қара теңіз және Подил далаларында кең таралған құмды шұңқыр мен Подльский жылқысы, сонымен қатар Қырым тауларында таралған Линдгольм кесірткесі.
Украинада биоәртүрлілікті қорғаудың негізгі құжаты Украинаның Қызыл кітабы болып табылады, онда елдегі жануарлар мен өсімдіктер әлемінің сирек, осал және жойылып кету қаупі төнген түрлерінің тізімі, сондай-ақ осы түрлердің қазіргі жағдайы туралы жалпы ақпарат бар. және оларды сақтау шаралары. Украинаның Қызыл кітабына енгізілген түрлер Украинаның бүкіл аумағында, оның континенттік қайраңында және айрықша теңіз экономикалық аймағында қорғауға жатады. Ол «Украинаның Қызыл кітабы туралы» Украина заңымен реттеледі. 2021 жылдан бері Украинаның Қызыл кітабына 1544 түр енгізілген, оның 687-і жануарлар, 857-сі флора. Украинаның Қызыл кітабына енгізілген түрлердің сақталуын мемлекеттік басқаруды, реттеуді және бақылауды Украинаның Министрлер Кабинеті және ведомстволық бағынысты құрылымдар жүзеге асырады. Украинаның Қызыл кітабын ғылыми қамтамасыз етуді Украина Ұлттық Ғылым академиясының Зоология институты мен Ботаника институтының негізінде құрылған Украинаның Қызыл кітабы жөніндегі Ұлттық комиссиясы жүзеге асырады. Украинаның биоәртүрлілігін зерттеу орталықтары
Саяси жүйе
Украина – көппартиялы саяси жүйесі бар унитарлы демократиялық парламенттік-президенттік республика. Украинада мемлекеттік биліктің келесі негізгі институттары жұмыс істейді: Президент, заң шығарушы, атқарушы және сот органдары. Атқарушы билікті Министрлер Кабинети, орталық атқарушы билік органдары және жергілікті атқарушы билік органдары ұсынады. Заң шығарушы орган — парламент — «Украина Жоғарғы Радасы» деп аталады. Сот билігін Украинаның Конституциялық соты және жалпы юрисдикциядағы соттар — әртүрлі инстанциялардағы жалпы және мамандандырылған соттар жүйесі ұсынады.
Украина Конституциясы
Украина 1991 жылы 24 тамызда тәуелсіздігін жариялап, 1996 жылы 28 маусымда Конституциясын қабылдағаннан кейін ол президенттік-парламенттік республикаға айналды. Алайда 2004 жылы 8 желтоқсанда «премьер-министр Виктор Януковичтің саяси билігінің» талабы бойынша депутаттар Конституцияға түбегейлі өзгерістер енгізді: 402 депутат, соның ішінде Аймақтар партиясы, Коммунистік партия және Социалистік партия дауыс берді. олар үшін. Украина парламенттік-президенттік республикаға айналды.
Янукович президент болған кезде Конституциялық соттың жаңа судьяларын тағайындады, ал 2010 жылы 30 қыркүйекте Конституциялық сот 2004 жылғы Конституцияның күшін жою және 1996 жылғы Конституцияға қайта оралу туралы шешім қабылдады (оның нәтижесінде Украинаның саяси жүйесі неғұрлым президенттік форманы таңдады). ).
2014 жылдың 21 ақпанында 2004 жылғы Конституция қалпына келтірілді.
Заң шығарушы орган
Украина Конституциясының 75-бабына сәйкес, Парламент — Украинаның Жоғарғы Радасы — Украинадағы жалғыз заң шығарушы билік органы. Украина Жоғарғы Радасының конституциялық құрамы жалпыға бірдей, тең және тікелей сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 5 жылға сайланатын 450 халық депутатынан тұрады. Халық депутаттарының өкілеттіктері Украинаның Конституциясымен және заңдарымен айқындалады.
Украина президенті. Атқарушы
Украина Конституциясының 102-бабына сәйкес, Украина Президенті мемлекет басшысы, мемлекеттік егемендіктің, Украинаның аумақтық тұтастығының, Украина Конституциясының сақталуының, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады. Украина Конституциясы мен Украина заңдарының негізінде және оларды сақтай отырып, Президент Украина аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады. Владимир Зеленский 2019 жылдың 20 мамырынан бері Украинаның қазіргі президенті.
Украина Конституциясының 113-бабына сәйкес, Украина Үкіметі — Украина Министрлер Кабинеті — атқарушы билік жүйесіндегі жоғары орган. Оның қызметінің құқықтық негізі Украинаның Конституциясы, заңдары және Украина Президентінің актілері болып табылады. Үкімет Президент алдында жауапты және Украина Жоғарғы Радасының бақылауында. Іс жүзінде бұл тәуелділік Президенттің Жоғарғы Радамен келісе отырып, Премьер-Министрді тағайындауынан, оның өкілеттіктерін тоқтатуынан және оның отставкасы туралы шешім қабылдауынан тұрады. Президент Премьер-Министрдiң ұсынуы бойынша Министрлер Кабинетiнiң мүшелерiн және басқа да орталық атқарушы органдардың басшыларын тағайындайды. Үкiметтiң Жоғарғы Кеңеске бақылауы мен есеп беруi Парламенттiң Үкiмет ұсынған бюджеттi бекiтуiнен, бюджеттiң атқарылуы туралы шешiмдердi қабылдауынан, Үкiметтiң iс-шаралар бағдарламасын бекiтуден немесе қабылдамаудан, оның жұмысын бақылаудан тұрады. Үкімет құрамына Украина премьер-министрі, бірінші вице-премьер, үш вице-премьер және бүгінгі күні он тоғыз министрлік кіреді. Атқарушы билік жүйесіне сонымен қатар: 12 мемлекеттік комитет, 27 ерекше мәртебесі бар атқарушы биліктің орталық органдары, Украинаның 18 басқа орталық органдары мен мекемелері кіреді.
Сот билігі
Украинада сот төрелігін тек соттар жүзеге асырады. Соттардың құзыреті мемлекетте туындайтын барлық құқықтық қатынастарға таралады. Жалпы юрисдикциялық соттар жүйесі Украина Конституциясына сәйкес аумақтық, мамандану және инстанциялық принциптерге негізделген. Жалпы юрисдикциядағы соттар жергілікті, апелляциялық, жоғары мамандандырылған соттардан және Украинаның Жоғарғы сотынан тұрады. Жалпы юрисдикциядағы соттар жүйесіндегі жоғары сот органы Украинаның Жоғарғы соты болып табылады.
- Мамандандырылған соттар:
- Коммерциялық (облыстық, апелляциялық, кассациялық)
Әкімшілік (аудандық, апелляциялық, кассациялық).
Украинадағы конституциялық юрисдикцияның жалғыз органы - Украинаның Конституциялық соты. Украинаның Конституциялық соты жалпы юрисдикциядағы соттардан бөлек және тәуелсіз.
Украинаның ішкі саясаты
1991 жылы маусымда Украинаның Жоғарғы Радасы болашақ Конституцияның тұжырымдамасын қабылдап, Конституциялық комиссия құрды. Бірінші жоба 1992 жылы маусымда талқылауға ұсынылды. Негізгі заң жобасын қарау 3 айға созылып, 3 оқылымнан өтті. 1996 жылы 28 маусымда Жоғарғы Рада жаңа Конституцияны қабылдады - бұл күн ресми мереке - Украина Конституциясының күні болып табылады. Конституция кіріспеден және он төрт тараудан (161 бап) тұрады.
Украинада нарықтық реформалар 1992 жылдың басында басталды. Украина экономикасы Ресей экономикасымен тығыз байланысты болды. Бұл кезеңде Украина оны тек көрші елдердің нарықтық экономикасына бейімдеді. Экономикалық процестерді бақылау үшін үкіметтің өз валютасы болуы керек болды. 1992 жылы Украина рубль аймағынан шығып, толыққанды валюта – гривна енгізілгенге дейін өтпелі валюта ретінде купондық монеталарды енгізді. Алайда жаңа ақша бірлігін енгізу экономикалық жағдай біршама тұрақталғаннан кейін 1996 жылы ғана мүмкін болды.
1994 жылы қазанда ел президенті Леонид Кучма экономикалық қайта құрулар бағдарламасын ұсынды: бағаны төмендету, бюджет тапшылығын шектеу, еркін ішкі және сыртқы сауданы енгізу, қатаң ақша-несие саясатын жүргізу, ірі кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру, жер реформасы. Бұл бағдарламаны Жоғарғы Рада бекітті. Бағдарлама Батыста оң бағаланды: оны жүзеге асыруға АҚШ пен Еуропалық Одақ айтарлықтай қаржылық көмек көрсетті, тікелей шетелдік инвестициялар 1994 жылғы 484 миллион доллардан 1999 жылы 3 122 миллион долларға дейін өсті. өндірістің құлдырауы және оны қайта құру мен қайта жарақтандыруды бастау, жұмыссыздықты азайту.
Мемлекет жеке тұлғаларға салықтың шекті мөлшерлемесін төмендетті, табыс салығы мен қосылған құн салығы төмендеді, бұл шағын және орта бизнестің жандануына әкелді. Жекешелендіру жеделдеді. 2000 жылы өнеркәсіп өнімі көлемінің 70%-ға жуығы мемлекеттік емес кәсіпорындарда өндірілді. Қабылданған шаралар оң нәтиже берді. 1998 жылы өндірістің құлдырауы тоқтатылып, оның біртіндеп өсуі басталды. 2003 жылы ол 15,8% құрады. Украина сыртқы қарыздардан бас тартып, сыртқы қарызын сәтті өтей бастады.
Саяси партиялар
Украинада көппартиялық жүйе бар, 2017 жылдың 18 қаңтарындағы жағдай бойынша елде 252 саяси партия тіркелген. Саны көп болғандықтан саяси партиялардың жалғыз билікке қол жеткізу мүмкіндігі көп бола бермейді, сондықтан олар көбінесе блоктар құрады. 2011 жылы 17 қарашада Украина парламенті саяси партиялар блоктарының парламенттік сайлауға қатысуына тыйым салатын «Сайлау туралы» заңды бекітті. Украинадағы көптеген партиялардың мүшелігі өте аз және олар көпшілікке беймәлім. Украина қоғамының саяси партияларға деген сенімі, жалпы алғанда, өте төмен.
2011 жылдың желтоқсанындағы жағдай бойынша Украинада «жан-жақты» саяси партия жоқ. Қазіргі украиндық партиялар жан-жақты ұлттық идеяның экспонентіне ие емес, ал өркениеттік және геостратегиялық бағдарлар экономикалық және әлеуметтік-саяси бағдарламаларға қарағанда маңызды рөл атқарады, бұл ресейшіл және батысшыл (еуропашыл) партиялардың пайда болуына әкелді. партиялар.
Украинада саяси идеологияны ұлтшылдық (Украина ұлтшылдарының конгресі, ВО «Свобода», Украина Ұлттық жиналысы; Украина ұлттық консервативтік партиясы және т.б.), социалистік (Украина Социалистік партиясы, Украинаның прогрессивті социалистік партиясы), экологиялық ( Украинаның жасыл партиясы) және басқа ағымдар. Украинада да бар солшыл, оңшыл және центристік партиялар көбінесе бағдарламаларының құрылымымен ерекшеленеді.
Тарих
Ежелгі дәуір
Алғашқы археологтар қазіргі Украина аумағында ерте палеолит дәуірінде, 900-800 мың жыл бұрын пайда болды. Қазіргі типтегі адамдар — хомо сапиенс (кроманьондар) бұдан 40-35 мың жыл бұрын жоғарғы палеолит дәуірінде қалыптасқан. Олар тайпалық ұйымы болған кавказ нәсілінің өкілдері, аңшы-тергіштер болды. Кроманьондардың культтік орталықтарының бірі Тас қабірдің табиғи қалдығы болды. 10 000 жылдан астам уақыт бұрын мұздық еріп, халық санының өсуіне ықпал етті. Украинаның орманды, орманды дала және дала аймақтарына ландшафттық бөлінуі тұрақтандырылды, қазіргіге жақын топырақ жамылғысы қалыптасты. Экономиканы иемдену дағдарысы адамдарды бірте-бірте репродуктивті нысандарды: егіншілік пен мал шаруашылығын бастауға мәжбүр етті. Керамиканың пайда болуымен қазіргі Украина аумағында біздің дәуірімізге дейінгі 7-5-3 мыңжылдықтарға созылған неолит кезеңі келді. болып табылады.
Античная заман
Скифы, ираноязычный халық орталықтың Азиясынан, VII ғасырда дейін н. э. киммерийцев Украинаның далаларынан вытеснили.
Жақын ең баяғы кезге гректер бірінші отарларды солтүстіктің Причерноморье шегінде VIII общегреческого отарла- қозғалысының - ғасырдың VI дейін н негіздеу бастады. э. (Ұлы грек отарла-). Солтүстіктің Причерноморья древнегреческой отарла- е ауқымдары - VII ортасының - V ғасыр дейін н мезгілдіктер́. э. Ол в несколько кезеңдер өтті және нескольких бағытта: батысшылда (Төменгі Побужье және төменгі приднепровье, батысшыл және юго-западный Крым) және шығыста (керченского бұғаздың оба жағасы, Кавказа және Приазовья жағасы). Ара жүріс отарла- негізде- несколько ондаған полис және ең кесек-кесек Боспор киммерийский бол- кенттердің, Ольвия, Херсонес таврический, Фанагория болған, Тира, Нимфей, Гермонасса.
Санал-, не скифы бірінші мемлекетті қазіргі Украинаның аумағында жасады. Около 200 жыл дейін н. э. скифов сарматы вытеснили. Н III ғасырында. э. северо-запада Украинаның аумағына мында Ойум өзінің королевство жаса- готы - екі мемлекеттік білім Украинаның аумағында көшкен. Готской заманмен қойын-қолтық да черняховскую археологиялық мәдениетті Правобережье байланыстырады және Причерноморье, нешінші - III - IV межесінің - ғасырдың V II межесінде өмір сүрді.
375 жылы готы жеңілісті Азияның тереңдіктерінен деген ауғындардың гуннов потерпели, қарамастан және үшін Дунай көшті, в шектер римской империи, қайда бара-бара өзінің королевства жасады. Гуннов держава спустя жүз жылдықты ақырын-ақырын түркі мемлекеттің қатарына деген ыдырады.
Кейін гуннов басқынының гегемония над Украинаның қазіргі аумағымен соңында V ғасырдың антов және сәйкесінше пеньковской (да жарым-жарты колочинской) және пражско-корчацкой археологиялық дақылдармен ұсын- склавинов славянским бауларына деген ауысқан. Тез арада Украинаның аумағының левобережная бөлігі Таврией хазарского каганата (салтово-маяцкая археологиялық мәдениет) тәуелділікке деген кездестірді.
Украинаның северо-западные облыстары в осы уақытты славян туғыз- ең ықтимал жерімен саналады. Славянским бауларға Украинаның аумағында поляне, древляне, северяне, бужане, тиверцы, соңында бірінші мыңжылдықтың қарады уличи, волыняне және сырттар.
Орта ғасыр
9 ғасырдан бастап Украина жері Киев Поляна бастаған орыс жерінің орталығына айналды. 882 жылы Киевті Варанг князі Олег (882-912) басып алып, оны «орыс қалаларының анасы» деп жариялап, Варангиялық Рюрик әулетінің билігін орнатты. Ольга княгиня (945-965), оның ұлы Святослав Батыл (965-972), Ұлы Владимирдің немересі (980-1015) және Ярослав Дана шөбересі (1019-1054) тұсында, жер. Ресей мемлекеті Киевтің көршілес шығыс славян, балтық және фин-угор тайпаларын жаулап алуы арқылы кеңейді.
Бұл Еуропадағы ең үлкен мемлекет болды, оның ауданы 1,5 миллион км2-ге жетті. Киев Русінің шекарасы солтүстікте Чудский көлі, Балтық теңізінің Финляндия шығанағы, Ладога және Онега көлдері аумақтарында жатыр; батыста — Днестр, Карпат, Батыс Буг, Ниман және Батыс Двина бастаулары аймағында; оңтүстігінде - Сула, Дон, Роси және Оңтүстік Буг; шығысында – Еділ және оның салалары Ока. Бұрын жергілікті князьдер басқарған жерлер мен этникалық князьдіктер Рюриковтарға берілді. 988 жылы Еділдің тұсында рутендіктер Византиядан христиан дінін қабылдады, бұл Украина жерінің келесі мыңжылдықтардағы өркениеттік тиістілігін анықтады және еуропалық монархиялар онымен есептесе бастады. Бірақ 11-13 ғасырлардағы феодалдық бытыраңқылық процесі Ресейдің әлсіреуіне әкелді, Киевтен негізгі билік орталықтары солтүстік-шығысқа, Окаға, болашақта Мәскеу княздігі пайда болған Еділ княздігіне көшті және содан кейін Мәскеу патшалығы, сондай-ақ батысқа қарай Галич және Еділ қалаларына дейін.
Сондай-ақ қазіргі Украина территориясында Черниговск (Деснада), Переяславск (қазіргі Полтава облысы), Турово-Пинск (Полиссияда) сияқты ұлы князьдіктер белгілі бір уақыт бойы болды.
1240 жылдары Ресейді Моңғол империясы қиратып, орыс княздіктерінің көпшілігі оған тәуелді болды.
Галисия-Волын мемлекеті
Киев Русі құлдырағаннан кейін украин жерінің саяси, экономикалық және мәдени орталығы Галиция-Волын мемлекетіне көшті. Оның құрамына Волынь, Халычина, Берестейщина, Холмщина, Пидляшсия, Белжщина, Турово-Пинщина, Қара Русь, Батыс Киевский, Закарпатье кірді. Ростиславичтер басқарған Галисиядағы тәуелсіз княздіктер 1084 жылдан бастап орталықтары Пржемысль, Теребовль және Звенигородта пайда болды. 1141 жылы Володимирко Володарович оларды біртұтас Галисия княздігіне біріктірді, ол Ярослав Осмомысль тұсында шарықтау шегіне жетті.
1199 жылы Украинаның пошта маркасында 13 ғасырдағы Данило Халицкийдің шабандозы. Ұлы Рим Галисия мен Волынияны біртұтас Галисия-Волын мемлекетіне біріктірді. 1245 жылы оның ұлы және мұрагері Данило татар-моңғол шапқыншылығы кезінде оның Алтын Ордаға тәуелділігін мойындады, бірақ тәуелсіздік үшін күресте католиктік Еуропаның көмегіне үміттеніп, Польша, Венгрия, Мазовия және Тевтон ордені, ал 1253 жылы ол автократтың белгісін - Рим Папасы Иннокентий IV-тен Ресей королінің тәжін қабылдады.
Шамамен 1256 жылы, Куремса моңғолдарын жеңгеннен кейін Данило Львов қаласының негізін қалады. 1259 жылы Батыстан әскери көмек болмағандықтан, патша Орданың үстемдігін қайта мойындады. Оның мұрагері Лев I Ордалардың Польша мен Литвадағы жорықтарына үнемі қатысты. 1303 жылы Даниловтың немересі король Юрий I Галисия Метрополисін құруға қол жеткізді. 1308 жылы мемлекет тевтон рыцарларымен және мазов княздерімен одақтаса отырып, Алтын Ордаға қарсы күресті бастаған оның ұлдары Андрий мен Лев II-ге көшті. Алайда олар қайтыс болғаннан кейін соңғы монарх Юрий II өзін қайтадан Алтын Орданың вассалы деп таныды. 1340 жылы оның өлтірілуі Ресей тағына әулеттік құқығы бар көршілері Польша мен Литваға галисия-волындық мұра үшін соғыс бастауға себеп болды. 1392 жылы Халычина Бельц жері және Холм облысы бар Польша патшалығына, ал Волыния - Киев пен Чернигов княздіктерінің жерлерін бұрынырақ игерген Литва Ұлы Герцогтігіне кірді. Сонымен бірге оңтүстік украин жерлері 1447 жылы құрылған Алтын Орданың, кейінірек Қырым хандығының, Закарпатия Венгрияның құрамына кірді.
Литва-орыс және поляк мемлекеттерінің құрамында
14 ғасырда Гедиминовичтер әулетінен шыққан Литва княздары Алтын Орданың құлдырауының басталуын сәтті пайдаланып, 13 ғасырдың ортасында Батия шапқыншылығынан қираған орыс жерлерін жинап, қайта бөлуді бастады. Литва Ұлы Герцогтігінің құрамындағы славян және іс жүзінде литва жерлерінің арақатынасы 1341 жылы 2,5-ке 1 болды, ал 1430 жылы ол 12-ге 1 болды. Князь Гедимин Ресей жерлерін Литваға қосуды бастады, атап айтқанда 1322 жылы Киевті басып алу арқылы кейіннен. Ирпин өзеніндегі шайқастағы жеңіс. 1340 жылы князь Любарт Волынияны Литваға қосты. Украин жерінің негізгі массасы Чернигов-Сиверский (1357-1358), Подльский (1363) және Киев жерлерін (1362-1363) қосып алған Ольгерд тұсында Литваға қосылды. Жаңа жерлер жаулап алу жолымен де, бейбіт бастамалар (келісім-шарттар, неке және отбасылық одақтар) арқылы да соңғыларының басымдылығымен қосылды.
1398 жылдан бастап Литва мемлекеті Литва, Ресей және Жемайтияның Ұлы Герцогтігі деп аталды.
Мемлекетті Литва князьдік әулеттері басқарғанымен, Литваның Ұлы Герцогтігіндегі қуатты орындарды көптеген орыс (украин) княздік отбасылары иеленді, олар литвалықтардан асып түсті, ал барлық деңгейдегі армияның үлкен бөлігін орыс солдаттары және командирлер. Орыс сарбаздары 1392 жылдан бастап Галисия мен басқа да батыс Украина жерлерін қамтитын Польша корольдігінің армиясында көрнекті орындарға ие болды. Атап айтқанда, Грюнвальд шайқасында (1410 ж.), поляк пен литва әскерлері бірігіп Тевтон орденін талқандаса, Львов маңындағы Романив қаласынан шыққан орыс рыцары Иванко Сушик ерліктері үшін патша Ягаилден атақ-даңқ пен жерлерді жеңіп алды. Литва мемлекетінің орыс (украин) княздік әулеттерінің ішінде Острозки мен Вышневецкийдің Волындық отбасылары ерекше атақты, беделді және ауқатты болды. Князь Константин Острозкий (1460-1530) Литва мемлекетінің ең табысты қолбасшыларының бірі, 1497 жылы Очаков маңында татар әскерін жеңгені үшін Литваның Ұлы Гетманы атағын бірінші болып жеңіп алған. 1514 жылы Орша шайқасында Константин Острозкий басқарған литва-орыс әскері Мәскеудің орыс жерлерін басып алуын тоқтатып, Василий III-нің мәскеулік әскерін талқандады.
Литваның Ұлы Герцогтігінің құрамында, литвалық әскери дәстүрлердің әсерінен украин казактары алғаш рет пайда болды. Казактарды негізінен Литва элитасы олардың пайда болуының алғашқы кезеңдерінде қолдағанымен, бұл мемлекет тарапынан мақсатты ұйым емес, көшпелілерден қорғаныс үшін ерікті процестер болды. Казак әскерлерінің санының артуы және олардың Қырым хандығының жерлеріне жорықтары Литва князьдері мен хан арасындағы қарым-қатынаста тұрақты шиеленіс тудырды. 1556 жылы Волынский князі Дмитрий Вышневецкий көшпенділерге қарсы күресу үшін Мала Хортица аралында бекініс құрды. Бұл бірінші казак сичінің кейінгі құрылуының бастаушысы болды.
1569 жылы Литва және Поляк мемлекеттері біртұтас Поляк-Литва Достастығына біріктірілді және Литва мемлекетінің орыс князьдік отбасылары негізінен сол кездегі ықпалын сақтап қалды. 1576 жылы Острозка князі Константин Василь негізінен өзінің асыл ханшайымы Халшка Острозканың қамқорлығымен Украинадағы ең көне жоғары оқу орны - Острозка академиясын құрды.
Жаңа уақыт
15 ғасырда Литва Ұлы Герцогтігінің оңтүстік-шығысында, Днепр аймағында өздерін казактар деп атай бастаған қауымдар пайда болды. Олардың бөлінуі осы жерлерді Запорожьенің «жабайы даласында» дала халықтарының шабуылдарынан қорғаған жауынгерлер топтарының құрылуымен байланысты болды. 16 ғасырдан бастап Запорожье Сич казактардың әскери орталығына айналды. Запорожье армиясының казактары Поляк-Литва Достастығы жағындағы соғыстарға қатысқан жеке әлеуметтік тапты құрады: 1558-1583 жылдардағы Ливон соғысы, 1605-1618 жылдардағы Польша-Мәскеу соғысы, 1620-1616 жылдардағы Хотын соғысы. , және 1632-1634 жылдардағы Смоленск соғысы. Сонымен қатар, казактар өз бетінше Молдоваға, Мәскеуге, Қырым хандығына, Болгарияның Қара теңіз жағалауына және Кіші Азияға тонау жорықтарына шықты, сонымен қатар, әсіресе 1618-1648 жылдардағы Отыз жылдық соғыс кезінде жалдамалы әрекеттермен белсенді түрде айналысты. Аталмыш соғыстар мен жорықтардағы ең табысты казак қолбасшысы тіркелген казактардың гетманы Петр Конашевич-Сагайдачный болды. Дворяндардың құқықтық және әлеуметтік езгісіне байланысты казактар бірнеше рет көтерілістерді көтерді, олардың ең ірілері 1591-1593 жылдардағы Косынский көтерілісі, 1594-1596 жылдардағы Налывайко көтерілісі, 1625 жылғы Жмайыл көтерілісі, Федорович көтерілісі, 1630 ж. 1635 жылғы Сулима көтерілісі, 1637 жылғы Павлюк көтерілісі және 1638 жылғы Острянин көтерілісі. Казактар поляк-литва достастығында діни және ұлттық езгіге ұшыраған украин халқының құқығын бірнеше рет қорғады.
1648-1657 жылдары казактар Гетман Богдан Хмельницкийдің басшылығымен Польша-Литва достастығында үлкен көтеріліске көтерілді, оның нәтижесі Днепр аймағында өзін-өзі басқаратын Украина мемлекеті - Запорожье армиясы, немесе гетмандық. 1654 жылы поляктармен соғысты жалғастыру үшін казак Украинасы Мәскеу патшасының протекторатын қабылдады, ал 1656 жылы мәскеуліктер жеке бітімге қол қоюына байланысты Швеция және Трансильваниямен одақ құрады. 1657 жылы Иван Выховский жаңа гетман болып сайланғаннан кейін Украинада гетманға қарсы көтеріліс басталып, ол казак-мәскеу соғысына ұласты. Гетманның 1659 жылы Конотоптағы жеңісіне қарамастан, поляктармен одақтас болғандықтан, казак ақсақалдарының қолдауынан айырылды.
Казактар қақтығыстары кезеңі басталды - қирандылар, нәтижесінде казак мемлекеті Днепр бойымен Сол жағалау, оң жағалау және Запорожье болып бөлінді. Украинаның оң жағалауы Поляк-Литва Достастығына, ал Сол жағалау мен Запорожье Мәскеудің ықпалына түсті. 1667 жылы бұл дивизия Андрусив бейбітшілігімен бекітілді.
1672 жылы Бухач келісімі поляк және түрік тілдерінде Украина мен Украина мемлекеттілігінің болуын мәлімдеді.
1672-1676 жылдары Осман империясының көмегімен Гетман Петро Дорошенконың басшылығымен Украинаны біріктіру әрекеті казактардың жеңілісімен және алдыңғы дивизияны нығайтумен аяқталды. 1689 жылы Мәскеу мен Поляк-Литва Достастығы Гетмандықты ақыры бөлді. 17 ғасырдың аяғында поляктар Оң жағалаудағы казактардың егемендігінің қалдықтарын жойды, ал мәскеуліктер оны Сол жағалауда бірте-бірте жойды.
1709 жылы Ұлы Солтүстік соғыс кезінде Гетман Иван Мазепа бастаған казактар Швециямен одақ құрып, Мәскеу билігінен құтылуға тырысты, бірақ Полтавада жеңіліске ұшырады. 1710 жылы Гетман Пылып Орлык бастаған жеңіліске ұшыраған казактар жер аударылғанда алғашқы казак конституциясын қабылдады. Мазепа көтерілісінен кейін Ресей империясына айналған Мәскеу мемлекеті Украинадағы казак автономиясын толығымен жою курсынан өтті. 1754 жылы орыстар украин-орыс кеден шекарасын жойып, 1764 жылы гетмандықты жойып, соңғы гетманға Кирил Разумовскийге фельдмаршалдың сәндік атағын берді. 1775 жылы Запорожье сичі жойылды, 1781 жылы Украинадағы казак жүйесі жойылды, 1783 жылы украиндық еркін шаруалар бекітілді.
Қырым хандығы
Украинаның байырғы халықтарының бірі Қырым татарларының мемлекеті 1441-1783 жылдары Гирей әулетінің билігі кезінде оңтүстік Украина жерінде болған Қырым хандығы немесе Қырым тағы болды.
Мемлекетте мемлекеттік-өкілдік жүйе болды, негізгі діні ислам болды.
Ол Қырым территориясын, Днестр мен Дон өзендері аралығындағы Солтүстік Қара теңіз аймағының далаларын, сондай-ақ солтүстік Кубань жерлерін алып жатты.
Оны 1441 жылы Алтын Орданың саяси ыдырауы нәтижесінде І Герай қажы құрды. 1478 жылы оның ұлы Менгли I тұсында Осман сұлтанын сүннит мұсылмандарының халифасы деп таныды. Ол ноғай, Буджак, Едисан, Перекоп ордаларының көшпелілерін, Кубаньның шағын ноғайларын және Солтүстік Кавказдың черкестерін вассалдық тәуелділікте ұстады.
1659 жылы Мехмед IV Герай Конотоп шайқасында Гетман Иван Выховскийді қолдады, 40 мың қырым татарының салт аттылары 20 мың казакпен және 4 мың поляк жалдамалыларымен бірге Алексей Трубецкий бастаған 100 мың мәскеулікті шешуші жеңіске жетті.
1735-1739 жылдардағы орыс-осман соғысы кезінде қатты зақымданған. 1774 жылы Осман империясының Ресейден кезекті жеңіліске ұшырауы нәтижесінде ол Осман империясынан да, Ресейден де толық тәуелсіздік алды, бұл бейбітшілік келісімімен жазбаша түрде расталды.
1783 жылы Ресей империясы шартты бұзып, Потемкиннің әскери жорығы нәтижесінде Қырым хандығын өзіне қосып алды. Ұлы державалардың ішінде Франция ғана бұл әрекетке ашық наразылық білдірді.
Императорлық дәуір
1795 жылы Польша-Литва Достастығы соңғы рет бөлінгеннен кейін Украина жерлері Австрия-Венгрия мен Ресей арасында бөлінді. Біріншісі Галисия, Буковина және Закарпатияны алды, ал екіншісі Украинаның қалған бөлігін алды.
18 ғасырдың аяғынан бастап еуропалық романтизм мен ұлтшылдықтың ықпалымен украин жерінде украин ұлттық қозғалысы жаңа дамуға ие болды. 1798 жылы Иван Котляревский басты тақырыбы казак мемлекетін қалпына келтіру болған «Энеида» деген бурлеск поэмасын жариялады. Бұл шығарма украин әдебиетінің ауызекі украин тілінде жазылған алғашқы туындысы болды және украин ұлттық дәстүрлерін жаңғыртуға түрткі болды. 1806 жылы Харьков университеті құрылды, ол украинтану орталығына айналды. 1825 жылы украиндық гуманитарлық интеллигенцияның қалыптасуына әсер еткен «Русский тарихы» жазылды. 1834 жылы Киев университеті құрылды, ол Харьков университеті сияқты украинтану орталықтарының біріне айналды. 1840 жылдары Тарас Шевченко украиндық ұлттық сананың ояту қоңырауы болды, оның поэзиясы украин қоғамының кең топтары арасында - Волыннан Кубанға дейін танымал болды. Императорлық кезеңдегі украин мәдениетінің ең танымал қайраткерлері арасында Григорий Квитка-Основяненко, Николай Костомаров, Пантелеймон Кулиш, Марко Вовчок, Иван Франко, Ольга Кобылянская, Михайло Коцюбинский, Леся Украинка, Василий Стефаник, т.б.
Украинаның ұлттық жаңғыруын Ресейдің империялық басшылығы дұшпандық ретінде қабылдады. Ресей үкіметі империяның еуропалық бөлігіндегі орыс емес халықтарды толық тілдік және мәдени ассимиляциялау курсын ұстанды, оның құралы украин халқын орыстандыру саясаты болды. Осы мақсатта Ресей билігі украин тілін қолдануға ресми тыйым салды, атап айтқанда 1863 жылғы Валуев циркуляры және 1873 жылғы Эмс жарлығы.
Жаңа уақыт
1917 жылы Ресейдегі Ақпан төңкерісі монархияны құлатып, республикалық Уақытша үкіметтің құрылуына себеп болды. Осы оқиғалардың жаңғырығы 17 наурызда Киевте профессор Михайло Грушевский басқаратын Орталық Раданың құрылуы болды. 20 қарашада Ресейдегі большевиктер төңкерісінен кейін Орталық Рада Украинаның өкілді органы ретінде автономиялық Украина Халық Республикасының (БҰҰ) құрылғанын жариялады, ал 1918 жылы 22 қаңтарда Украина- Большевиктер соғысы, ол өзінің тәуелсіздігін жариялады. Бір айдың ішінде Украина үкіметі Брест-Литовскіде Германия және Австро-Венгрия империяларымен келісімге қол қойды, олардың көмегімен Украинаны большевиктерден азат етті. Алайда 29 сәуірде украиндық монархиялық күштердің мемлекеттік төңкерісі нәтижесінде Орталық Рада үкіметінің орнына Гетман Павло Скоропадский келді. Республика «Украин мемлекеті» деп аталды.
Скоропадскийдің режимі бірінші дүниежүзілік соғыста оның негізгі одақтастары немістер тапсырылған қарашаға дейін созылды. 14 желтоқсанда Симон Петлюра мен Володимир Вынныченко бастаған директория көтерілісі Гетманатты құлатып, Республиканы қалпына келтірді. Алайда немістердің шегінуі орыс большевиктеріне соғыс қимылдарын қайта бастауға мүмкіндік берді. 1919 жылы 6 қаңтарда олар Харьков қаласында қуыршақ мемлекет – Украина Социалистік Кеңестік Республикасын құрып, оның атынан соғыс бастады. 1919-1920 жылдары Украина республикашылары, большевиктер, Ұлыбритания, Франция және Польшаның қолдауымен орыс ұлтшылдары, Нестор Махн бастаған украин анархистері, украин партизандары Украинаны бақылау үшін күресті. Күрес большевиктік күштердің жеңісімен және Орталық, Шығыс және Оңтүстік Украинада кеңестік бақылау орнатумен аяқталды.
Осымен қатар Австрия-Венгрия ыдырауына байланысты 1918 жылы 19 қазанда Халычина, Буковина және Закарпатия украиндары астанасы Львов болатын Батыс Украина Халық Республикасы (ЗУНР) құрылғанын жариялады. Алайда сол жылдың 1 қарашасында оған Польша шабуыл жасап, украин-поляк соғысын бастады. Шабуылшыны Антанта елдері - Ұлыбритания, Франция, Румыния Корольдігі және Венгрия қолдады, ал батыс украиндықтар халықаралық оқшаулануда болды. Одақтас іздеп ЗУНР үкіметі БҰР-ға көмек сұрап, 1919 жылы 22 қаңтарда онымен біртұтас мемлекетке бірікті. Бірақ Анықтама большевиктермен соғыспен айналысып, әскер жібере алмады. Нәтижесінде 1919 жылы шілденің ортасына қарай поляктар Галицияны, румындар Буковинаны, чехтер Закарпатияны басып алды. 1920 жылы сәуірде Батыс Украинаны иемдену үшін кеңес-поляк соғысы басталды. Ол 1921 жылы 18 наурызда Польшаның Украина Галисия мен Волынияға құқығын бекіткен Рига бейбітшілігімен аяқталды.
Украина Кеңес өкіметі тұсында (1920-1930 жылдар)
1922 жылы 30 желтоқсанда Украина Кеңестік Социалистік Республикасы Ресей, Беларусь және Закавказье большевиктік республикаларымен бірге Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын (КСРО) құру туралы келісім жасады. Бұл шарт бойынша жаңа Одақтың барлық ұлттық республикалары тең болды, бірақ 1936 жылы КСРО Конституциясы қабылданғаннан кейін орталықтандырылған басқару жүйесі таңдалып, ұлттық мемлекеттер Ресей құрамындағы автономияларға айналды.
1923-1933 жылдары КСРО үкіметі мен Коммунистік партия Украина КСР-де большевиктердің позициясын нығайтуға бағытталған украиндандыру курсын жүргізді. Украин тілінің білімде, ғылымда, бұқаралық ақпарат құралдарында, армия мен партияда қолданылу аясын кеңейте отырып, большевиктер украиндықтардың Кеңес үкіметіне деген дұшпандық дәрежесін төмендетуге тырысты. Бірақ 1930 жылы Украинаның большевик-губернаторы Лазарь Кагановичтің бастамасымен украиндандыруды және оның жақтастарын өткір сынға алу науқаны басталды. 1933 жылы большевиктер бұл курсты «ұлтшылдық иілісі» деп атап, украин зиялыларына қарсы жаппай қуғын-сүргіндерді бастап, орыстандыру бағытын жаңартты. Сталиндік қуғын-сүргіннің нәтижесінде, әсіресе Ұлы террор кезінде миллиондаған украиндықтар, соның ішінде мыңдаған украин мәдениеті мен ғылымының қайраткерлері саяси себептермен өлім жазасына кесілді немесе еңбекпен түзеу лагерлеріне жіберілді. 1930 жылдары Кеңес өкіметінің 200-ден астам украин жазушылары мен суретшілерін, негізінен 1920 және 1930 жылдардың басында белсенділігі шарықтау шегіне жеткен адамдарды жоюы украин мәдениетінің бұл ұрпағын «Атталған ренессанс» деп атады. Ең танымал құрбандар арасында Лес Курбас, Николай Кулиш, Николай Зеров, Хнат Хоткевич, Михайло Семенко, Майк Йохансен, Валериан Пидмохильный, София Налепынска-Бойчук болды.
Украинаның экономикалық саласында коммунистер ауыл шаруашылығын «ұжымдастыру» деп аталатын әрекетті жүзеге асырып, «индустрияландыруды» күшейтті, бұл халықтың қалың бұқарасын ауылдардан қалаларға күштеп көшірумен қатар жүрді.
1932-1933 жылдары экономиканы «ұжымдастыру» және орталығы украин ауылы болған украиндық азаттық қозғалысын басу мақсатында Кеңес өкіметі КСРО территориясында қолдан ашаршылық ұйымдастырды. Бұл украиндар ықшам тұратын басқа кеңестік республикалардың аймақтарына, атап айтқанда Кубаньға да әсер етті. Түрлі бағалаулар бойынша, Голодомордың салдарынан украин халқы 4 миллионнан 12 миллионға дейін адамнан айырылды. Ол украин ауылын және соның салдарынан Днепр облысында, Слобожан облысында, Запорожье мен Кубандағы дәстүрлі құндылықтар жүйесін жойды. Голодомор халықаралық деңгейде геноцид және адамзатқа қарсы қылмыс ретінде танылды.
Украина жерлері Польша, Румыния және Чехословакияға кірді
1920-1930 жылдар Батыс Украина жерінде кейіннен ОУН ұйымдық құрылымында қалыптасқан антиполяктық азаттық қозғалысының қалыптасу уақыты болды.
Екінші дүниежүзілік соғыс
1939 жылы 23 тамызда КСРО мен Германия Шығыс Еуропада шабуыл жасамау және ықпал ету салаларын бөлу туралы пакті жасады. 1 қыркүйекте немістер Польшаға батыстан, ал 17 қыркүйекте Кеңес Одағы шығыстан шабуыл жасады. Осы операцияның нәтижесінде негізінен украиндар тұратын Батыс Волыния мен Галичина Украина КСР-іне қосылды. Германия Францияны басып алғаннан кейін 1940 жылы 28 маусымда КСРО Румынияға қарсы операция жүргізді. Осының арқасында Солтүстік Буковина мен Буяк Украина КСР-не қайтарылды, бірақ Молдавия КСР-нің құрамына кірген Приднестровьенің бір бөлігі қабылданбады. 1940 жылы 14 шілдеде Қызыл Армия әскерлері Балтық елдерін, 1941 жылы 1 маусымда немістер Балқанды басып алды. Германия мен КСРО ортақ шекараға ие болды.
1940 жылы 18 желтоқсанда Германия Барбаросса жоспарын бекітіп, 1941 жылы 22 маусымда КСРО-ға шабуыл жасады. Бұл мемлекеттер арасындағы соғыс төрт жылға созылды және негізінен Украина аумағында болды. Германия жағында қақтығысқа Италия, Венгрия, Румыния, Хорватия, Болгария, Словакия және Финляндия қатысты.
1941 жылы 30 маусымда Ярослав Стецко фашистік әскерлер басып алған Львовта Украина мемлекетін қалпына келтіру актісін жариялады. Көп ұзамай ол Степан Бандера екеуі Заксенхаузен концлагеріне түседі.
1941 жылы 19 қыркүйекте шабуылшылар Киев пен Оң жағалауды, 24 қазанда Харьков пен Сол жағалауды, 1942 жылы маусым-шілдеде Қырым мен Кубанды басып алды. 1943 жылы ақпанда КСРО Сталинград түбіндегі жаудың шабуылын тоқтата алды, ал сол жылдың тамыз айында Курск доғасындағы жеңістен кейінгі шабуыл бастамасын тоқтатты. 1943 жылы 6 қарашада кеңес әскерлері Киевті басып алып, 1944 жылдың сәуір-мамыр айларында Оң жағалау мен Қырымға кеңестік бақылау орнатты. 1944 жылы тамыз айының аяғында КСРО Батыс Украинаны басып алып, Орталық Еуропаның неміс басып алған елдеріне қарсы шабуылды бастады. 2 мамырда кеңес әскерлері Германия астанасы Берлинді басып алды. 8 мамырда соғыс Германияның берілуімен аяқталды. КСРО жеңісінің нәтижесінде оның халықаралық аренадағы рөлі артты. Орталық Еуропа елдерінде бірқатар кеңестік режимдер құрылды.
Неміс-кеңестік текетірес қатыгездікпен, елді мекендерді кең көлемде талқандаумен, халықтың үлкен топтарын жоюмен, жер аударумен, халықты көшірумен қатар жүрді. Украинаның 8 миллионнан 10 миллионға дейін тұрғыны осы соғыстың құрбаны болды. Бұл соғыста украиндар негізінен КСРО жағында Қызыл Армия, белгілі бір құрамалар, мысалы, Галисия дивизиясы, Германия жағында соғысты. Кейбір украиндықтар кеңестік және нацистік биліктен тәуелсіз Украина үшін соғысқан Украина көтерілісшілер армиясының (UPA) құрамында соғысты.
Еріту. Тоқырау. Қайта құру
1945 жылы Украина КСР Біріккен Ұлттар Ұйымының негізін қалаушы мүшелердің бірі болды. Кеңестік МЭСМ-нің алғашқы компьютері Киев электротехника институтында салынып, 1950 жылы жұмыс істей бастады.
Соғыстан кейінгі этникалық тазарту Кеңес Одағының жаңа экспансиясымен болды. Статистикаға сәйкес, 1953 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша украиндар ересек «арнайы иммигранттар» арасында тізімде екінші болды, бұл жалпы санның 20% құрайды. Украиналықтардан басқа, Украина КСР-ден 450 000-нан астам этникалық немістер мен 200 000-нан астам қырым татарлары мәжбүрлі депортацияның құрбаны болды.
Украина КСР-і соғыс кезінде қатты қиратылды, 700-ден астам қала мен 28 000 ауыл қирады, сондықтан қалпына келтіру айтарлықтай күш-жігерді қажет етті. Жағдай 1946-1947 жылдардағы құрғақшылық пен инфрақұрылымның әскери қирауынан туындаған соғыстан кейінгі ашаршылықпен қиындады. Ол ондаған мың адамның өмірін қиды.
1953 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін Никита Хрущев КОКП Орталық Комитетінің бірінші хатшысы болды. Хрущев 1938-1949 жылдары Украина КСР КП бірінші хатшысы ретінде республикамен терең таныс болып, бүкілодақтық билікке келгеннен кейін украин және орыс халықтарының достығына баса назар аудара бастады. 1954 жылы Переяслав Радасының 300 жылдығы кең көлемде аталып өтілді, атап айтқанда, Қырым РСФСР-дан Украина КСР-іне берілді.
1950 жылдың өзінде-ақ республика өнеркәсіп пен өндірістің соғысқа дейінгі деңгейінен толық асып түсті. 1946-1950 жылдары Кеңестік Украинаға бес жылдық жоспардағы кеңес бюджетінің 20% дерлік инвестицияланды. Осының нәтижесінде Украинаның жұмыс күші 1940 жылдан 1955 жылға дейін 33,2%-ға өсті, ал өнеркәсіп өндірісінің көлемі сол кезеңде 2,2 есе өсті. Кеңестік Украина көп ұзамай өнеркәсіптік өндіріс саласында еуропалық көшбасшыға, кеңестік әскери өнеркәсіп пен жоғары технологиялық зерттеулердің маңызды орталығына айналды. Мұндай маңызды рөл жергілікті элитаның елеулі ықпалымен анықталып, толықтырылды.
1950 жылдардың соңы мен 1970 жылдар аралығындағы Хрущевтік жылымық кезінде кеңестік қуғын-сүргіннің уақытша әлсіреуі нәтижесінде Украинада зиялылар арасында әдеби-көркемдік және қоғамдық-саяси қозғалыс қалыптасып, оны алпысыншы жылдар деп атады. Алпысыншы жылдар кеңестік тоталитарлық мемлекеттік режимге ішкі моральдық қарсылық болды. Алпысыншы жылдардағы дүниетанымдық принциптердің негізінде бостандықты тану, гуманизм және антропоцентризм идеялары тұрды. Алпысыншы жылдардың ең танымал өкілдерінің қатарында жазушылар Лина Костенко, Грихир Тютюнник, Василий Симоненко, Иван Драх, Василий Стус, әдебиеттанушылар Иван Свитличный, Иван Дзюба, суретшілер Алла Горска, Галина Севрук, кино суретшілері Юрий Илленко, Иван Мыколайлар болды. Вячеслав Чорновиль, Валерий Марченко және т.б. Кеңес өкіметі тарапынан қысым мен қуғын-сүргін қайта басталғаннан кейін алпысыншы жылдардың бір бөлігі билікпен ішінара ымыраға келді, басқалары тоталитарлық режимге ашық қарсылық көрсету жолын таңдап, өкілдері Кеңес үкіметін ашық сынаған диссиденттік қозғалыстың бір бөлігі болды. және шын мәнінде оған қарсы болды. Украина КСР-дегі диссиденттік қозғалыстың маңызды оқиғасы 1976 жылы адам құқықтары жөніндегі украиндық Хельсинки тобының құрылуы болды, оның ең танымал негізін қалаушылардың арасында Николай Руденко мен Левко Лукьяненко болды. Диссиденттер Кеңес өкіметі тарапынан саяси қуғын-сүргінге ұшырады, көпшілігі ұзақ мерзімге түрмеде болды. Кейіннен, 1991 жылы диссиденттер Левко Лукьяненко, Вячеслав Чорновил және Михайло Хорин Украинаның тәуелсіздігін жариялау актінің авторлары болды.
Тәуелсіздік
1990 жылы 16 шілдеде Украина КСР Жоғарғы Радасы КСРО мен Украина КСР үкіметтері арасындағы қарама-қайшылықтың басталғанын білдіретін Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияны қабылдады. 1991 жылы 19 тамызда Мәскеуде коммунист-консерваторлар партия билігін қалпына келтіру үшін сәтсіз төңкеріс жасады. Повщисттердің сәтсіздігінен кейін 1991 жылы 24 тамызда Украина КСР Жоғарғы Радасы Украинаның тәуелсіздігін жариялау актісін қабылдады. Бұл акт 1991 жылы 1 желтоқсанда өткен бүкіл украиналық референдумда украиндардың 90,32% қолдады. Бұл тәуелсіз Украина мемлекетінің пайда болуын көрсетті. Дәл осы күні Украина Жоғарғы Радасының төрағасы, идеология бөлімінің меңгерушісі, Украина Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің хатшысы Леонид Кравчук 1988-1990 жылдардағы бірінші президенттік сайлау өтіп, жеңіске жетті. 8 желтоқсанда Беловьеза Пущада және 21 желтоқсанда Алматыда Украина, Беларусь және Ресей басшылары КСРО-ның тарағанын растап, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құрды. Украинаның Жоғарғы Радасы қосылуды ешқашан ратификацияламаса да, яғни Украина ешқашан ТМД мүшесі болған емес.
Украина бастапқыда қолайлы экономикалық жағдайлары бар республика ретінде қарастырылды, бірақ бұл ел бұрынғы кеңестік республикалардың кейбіріне қарағанда тереңірек экономикалық құлдырауды бастан кешірді. Рецессия кезінде Украина 1991 жылдан 1999 жылға дейін ішкі жалпы өнімнің 60 пайызын жоғалтты және бес таңбалы инфляция деңгейінен зардап шекті. Экономикалық жағдайға, сондай-ақ қылмыс саны мен жемқорлық деңгейіне көңілі толмаған украиндықтар наразылық білдіріп, ереуілдер ұйымдастырды.
1996 жылы Украинаның Конституциясы қабылданды, ол саяси жүйені тұрақтандыруға ықпал етті және сонымен бірге биліктің басым бөлігін сол кездегі президент Леонид Кучманың қолына шоғырландырды. Сол жылдың қыркүйек айында ақша реформасы жүргізіліп, жаңа ақша бірлігі гривен енгізілді. Украина экономикасы 1990 жылдардың аяғында тұрақтанды, ал 2000 жылдан бастап ол жыл сайын орта есеппен 7%-ға өсе бастады.
Қызғылт сары революция, Ющенко мен Януковичтің президенттіктері
2004 жылы президенттік сайлаудың екінші туры үкіметшіл кандидат Виктор Януковичтің пайдасына жаппай жүйелі бұрмалаулармен өтті. Бұл «қызғылт сары революция» деп аталатын жалпы украиндық наразылықтың басталуына әкелді. Украина Жоғарғы соты Орталық сайлау комиссиясының Виктор Януковичтің сайлаудағы жеңісі туралы шешімін жойып, қайта дауыс беруді бұйырды, нәтижесінде Виктор Ющенко президент болып сайланды. Янукович 2007 жылы қыркүйекте кезектен тыс парламент сайлауына әкеліп соқтырған Дағдарысқа қарсы коалиция кезінде премьер-министр болған кезде 2006 жылы билікке оралды. 2010 жылы Янукович президент болып сайланып, Николай Азаров басқаратын жаңа үкіметті құрады. 21 сәуірде Виктор Янукович Ресей Федерациясының президенті Дмитрий Медведевпен Ресей Федерациясының Қара теңіз флотының Севастопольде болу мерзімін 2042 жылға дейін ұзарту туралы келісімге қол қойды. 2011 жылы 11 қазанда Киевтің Печерск соты Украинаның бұрынғы премьер-министрі және президент сайлауындағы Януковичтің басты қарсыласы Юлия Тимошенконы жеті жылға бас бостандығынан айырды.
Қадір төңкерісі, орыс-украин соғысы және Порошенконың президенттігі
Януковичтің билігіне наразылық 2010-2013 жылдар аралығында көптеген наразылықтармен аяқталды, соның ішінде «Салық Майданы», «Украина Януковичке қарсы», Врадиевкадағы наразылықтар және т.б., ал 2013 жылы 21 қарашада Министрлер кабинеті келісімге қол қоюдан бас тартты. Шығыс әріптестік саммиті кезінде жоспарланған Украинаның ЕО-мен бірігуі Еуромайдан және «Қадір төңкерісі» деп аталатын алдағы президент сайлауы қарсаңында ЕО жақтастары өткізген мыңдаған наразылық акцияларына әкелді. : украиндықтардың азаматтық құқықтарын зорлық-зомбылықпен бұзуға түбегейлі қарсы шыққан наразылық білдірушілерге қосылғаннан кейін. 30 қарашаға қараған түні Киевте наразылық білдірушілердің (негізінен студенттер) күштеп таратылуы 1 желтоқсанда Азаров үкіметі мен президенттің отставкаға кетуін талап етіп, жүздеген мың адамның (кейбір деректер бойынша миллионға жуық) көшеге шығуына себеп болды. өзі. Қақтығыстың дамуы 2014 жылғы 18-20 ақпанда шарықтау шегіне жетті, ол кезде Киев орталығында қауіпсіздік күштері мен наразылық білдірушілер арасындағы қақтығыс салдарынан жүзден астам адам қаза тауып, 1500-ден астам адам жараланды, жүздеген адам із-түзсіз жоғалды деп есептелді. Сол оқиғалардың нәтижесінде 22 ақпанда Жоғарғы Рада Виктор Януковичті Украина президенті қызметінен алып, 2014 жылдың 25 мамырына кезектен тыс президент сайлауын тағайындады. 2014 жылдың 23 ақпанынан бастап Жоғарғы Рада Александр Турчиновты Украина президентінің міндетін уақытша, президент сайланғанға дейін атқаруға тағайындады (бір күн бұрын ол В.Рыбактың орнына Украина Жоғарғы Радасының Төрағасы болып сайланған болатын. ).
Саяси дағдарысты пайдаланып, ресейлік арнайы қызмет Қырым қалаларында (2014 жылдың 23 ақпанынан бастап) және көп ұзамай Украинаның шығысында мемлекетке қарсы көптеген шерулерге дем берді. Қырымда әп-сәтте мемлекеттік мекемелерді басып алуға итермелейтін «өзін-өзі қорғау бөлімшелері» (кейінірек белгілі болғандай, олар Ресейден әкелінген жалдамалылардан тұратын) және ресейлік әскери қызметшілермен (олар) құрылды. сол кезде киімдері мен жабдықтарында айырым белгілері жоқ) Украина Қарулы Күштерінің түбегіндегі әскери бөлімшелеріне тосқауыл қоя бастады. Қақтығыс кезінде Украина Қарулы күштерінің бірқатар әскерилері мен украиншыл қоғамдық белсенділер қаза тапты. Сондай-ақ ресейліктер Қырымдағы Украина әскери-теңіз күштерінің кемелері мен түбекке құрлықтағы кіреберістерді жауып тастады. 16 наурызда Ресей билігінің пікірінше, Украина территориясын басып алуды заңдастырған заңсыз референдум өтті.
Қырым аннексияланғаннан кейін Владимир Путин бастаған Ресей басшылары Оңтүстік-Шығыс Украинаны Ресей территориясы деп жариялауға тырысып, 2014 жылдың сәуір айынан бастап бұл жерлерде Қырым сценарийін жүзеге асыруға тырысты. Сәуір айының басында Донецк пен Луганскіде мемлекеттік мекемелер басып алынды, осындай әрекеттер кейбір басқа қалаларда, атап айтқанда, Харьков (2014 жылғы 7 сәуір) мен Одессада (2014 жылғы 22 сәуір) орын алды. 12 сәуірде ресейлік жауынгерлердің әскери бөлімі Славянск және Краматорск қалаларын басып алды. В. о. Президент Александр Турчинов антитеррорлық операцияның (АТО) басталғанын хабарлады. Жауап алған аумақтарда ресейшіл лаңкестер Донецк (04.06.2014) және Луганск (27.04.2014) халық республикалары деп жариялады, мұның барлығын қаржыландырған және осында қару-жарақ, ПММ және жауынгерлерді жеткізуді ұйымдастырған Мәскеу толық бақылауда ұстады. 2014 жылдың мамыр-тамыз айларында Украина Қарулы Күштері ерікті батальондармен бірлесе отырып, үлкен аумақты басқыншылардан азат етіп, Донецкті дерлік қоршап алды. Алайда, Ресей Федерациясының қарулы күштерінің Иловайск маңында кенеттен тікелей басып кіруі Кремльге «ДХР» және «ЛПР» деп аталатындарды құтқарып, қақтығысты тоқтатуға мүмкіндік берді.
2016 жылдың 1 қаңтарында Украина ЕО-мен еркін сауда аймағына қосылды. Украина азаматтары 2017 жылғы 11 маусымда кез келген 180 күндік мерзімде Шенген аймағына 90 күнге дейін визасыз саяхат алды және Қауымдастық туралы келісім 2017 жылғы 1 қыркүйекте ресми түрде күшіне енді.
Стокгольм Сауда палатасының төрелік институты «Нафтогаздың» Газпром жеткізбеген транзиттік газды өтеу туралы талаптарын қанағаттандырды. Стокгольм арбитражының хабарлауынша, «Нафтогаз» Газпромның транзит үшін келісілген көлемдегі газды жеткізбегені үшін өтемақы ретінде 4,63 миллиард доллар төледі. Стокгольмдегі екі арбитраждық процестің нәтижесі бойынша Газпром Нафтогаз пайдасына 2,56 миллиард доллар төлеуге (кейінірек төлеуге) мәжбүр болды.
2018 жылдың 25 қарашасында Керчь бұғазында оқиға болды, ол кезде Ресей Федералдық қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) жағалау күзеті Украина Әскери-теңіз күштерінің Қара теңізден теңізге өтуге әрекеттенген үш кемесін оқ жаудырып, басып алды. Азов Керчь бұғазы арқылы Мариуполь портына бара жатқанда.
2018 жылы Киев Митрополитіне Экуменик Патриархы Варфоломейден (томос) автоцефалия беру процесі басталды, ол 2019 жылдың 6 қаңтарында Фенерде қабылданды, оның алдында Украина Православие шіркеуін құрған Біріккен Кеңесі болды.
2019 жылдың 21 ақпанында Украина Конституциясына түзетулер енгізілді, Украинаның Еуропалық Одақ пен НАТО-ға мүшелігінің стратегиялық бағыты туралы ережелер Негізгі Заңның преамбуласында, үш бапта және өтпелі ережелерде бекітілді.
Зеленскийдің президенттігі (2019 жылдан бастап)
2020 жылдың 2 наурызында Черновцы қаласында COVID-19 инфекциясының алғашқы жағдайы расталды. Кейіннен карантин енгізіліп, шекаралар жабылып, төтенше жағдай жарияланды. Эпидемия Украинаның барлық аймақтарын қамтыды. Денсаулық сақтау министрлігі күн сайын індеттің таралуы туралы жаңа ақпаратты жариялайды (Ресейдің Украинаға қарсы соғысы фонында, 2022 жылдың 24 ақпанынан бастап статистика жүргізілмейді). Елдегі карантиндік шектеулерге байланысты экономикалық дағдарыс күшейіп, ресми жұмыссыздар саны 67%-ға өсті. Наурыздың 20-сы күні алғашқы науқас емделді, бұл уақытқа дейін бірнеше облыста науқастар болған.
2021 жылдың 23 ақпанында Украинада коронавирусқа қарсы 2 вакцина тіркелді: AstraZeneca және Pfizer/BioNTech. 24 ақпанда бірінші адам екпе салды.
2021 жылғы маусымда Брюссельде өткен саммитте НАТО жетекшілері 2008 жылғы Бухарест саммитінде қабылданған шешімді Украинаның процестің ажырамас бөлігі және Украинаның өз болашағын анықтау құқығы ретінде Мүшелік әрекет жоспары бар альянсқа (МАП) мүше болуы туралы шешімді қайталады. және сыртқы саясат.әрине, сырттан араласусыз.
Бейсенбі, 2022 жылдың 24 ақпанында Ресей Федерациясының Президенті В.Путиннің үндеуінен кейін Ресей армиясының Украинаға қарсы кең ауқымды агрессиясы басталды. Таңертең Киев уақытымен сағат 4:00-де Украина аумағына «Калибр» және «Искандер» қанатты зымырандарымен шабуыл жасалды. Ресей әскерилері Беларусь аумағынан, Ресей-Украина шекарасы бойында және уақытша басып алынған Қырымнан шабуылға шықты.
2022 жылдың 28 ақпанында Украина президенті Владимир Зеленский Украинаның Еуропалық Одаққа дереу қосылуы туралы өтінішке қол қойды. 2022 жылдың 28 ақпанында Еурокомиссия президенті Урсула фон дер Лейен Украинаның Еуропалық Одаққа тиесілі екенін және блок Украинаның қосылуын қалайтынын, бірақ бұл уақытты қажет ететінін айтты. 2022 жылдың 1 наурызында Еуропарламент Украинаны мүшелікке ресми кандидат етуді ұсынды, ал 2022 жылғы 10 наурызда Еуропалық Одақ Кеңесі Еуропалық комиссиядан өтініш бойынша қорытынды беруді сұрады. 2022 жылдың 8 сәуірінде фон дер Лейен Зеленскийге заңнамалық сауалнаманы өзі тапсырды.
2022 жылғы 14 сәуірде Украина Жоғарғы Радасы Ресей Федерациясының 2022 жылғы 24 ақпанда басталған Украинаға қарсы қарулы агрессиясының соңғы кезеңінде Ресей Федерациясының жасаған әрекеттерін украин халқының геноциді деп таныды. Ресейдің әрекеттерінде геноцид әрекеттері, атап айтқанда, Буча, Бородянка, Гостомель, Ирпин және т.б.
Ресей-украин соғысы кезінде Украинада ресейлік әскерлер жасаған украиндықтардың геноциді Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Еуропадағы ең ірі геноцид болуы мүмкін.
2022 жылдың 23 маусымында Еуропарламент Украинаға Еуроодақ мүшелігіне кандидат мәртебесін дереу беруге шақыратын қарар қабылдады. 2022 жылдың 23 маусымында Еуропалық кеңес Украинаға Еуропалық Одаққа кіруге үміткер мәртебесін берді.
Халқы
Украина халқының жалпы саны 2021 жылдың соңына қарай шамамен 34,5 млн. адам болды. Елде халық санының табиғи өсуі соңғы онжылдықтарда күрт қысқарды, ал 2000 жылы ол тіпті — 0,6%-ды құрады. Туу коэффиценті (1000 адамға шаққанда) — 8%, өлім коэффиценті - 14%. Адамның өмір жасының орташа ұзақтығы — 68 жыл. 1990 жылдардың орта шенінен бастап, басқа елдерге қоныс аударатындар саны көшіп келетіндер санынан асып түсетін болды. Қоныс аударғандардың басым көпшілігін өздерінің байырғы отандарына (Германия, Израиль) оралғандар құрады.
Ел халқының ұлттық құрамы күрделі болғанымен, басты ұлттар: украиндар (78%) мен орыстар (13%). Украиндар саны жөнінен славян халықтары арасында орыстардан кейін 2-орын алады. Олар, негізінен, батыс, орталық және солтүсік аудандарда тұрады.
Украиндардың үлесі оңтүстікке қарай азая береді. Мысалы, украиндар Донецк және Одесса облыстары тұрғындарының жартысын ғана құрайды, Қырымда олардың үлесі 25% ғана. Олардан басқа ел аумағында беларустар, еврейлер, молдовандар, поляктар мен болгарлар және т.б. ұлт өкілдері тұрады. Татарлар Қырымда, гректер Азов теңізі жағалауында, ал румындар мен словактар Карпат сыртында шоғырлана орналасқан. Карпатта тау халықтары — гуцулдар, бойкалар мен лемкалар тұрады. Гуцулдар — шығу тегі әлі белгісіз халықтардын бірі, олар, негізінен, мал шаруашылығымен және ағаш дайындаумен айналысады. Гуцулдар арасында ағаштан түйін түйетін шеберлер, саз балшықтан құмыра жасаушылар, кілем тоқушылар да көп.
Діни құрамы жағынан христиан дінінің православие тармағы басым, бұдан басқа христиаи дінінің басқа тармақтары мен ағымдары, сондай-ақ ислам, иудаизм діндері бар. Республика бойынша халықтың орташа тығыздшы 1км2 -ге шаққанда 78,6 адамды құрайды. Ел аумағында халық біркелкі орналаспаған; шығыстағы өнеркәсіпті-ауыл шаруашылықты аудандарда, батыстағы Львов облысында 1км²-ге 100-200 адамнан келеді. Полесье аумағында орналасқан Чернигов, Волынь, Житомир облыстарында, сондай-ақ далалы Херсон облысында бұл көрсеткіш 40—50 адамды ғана құрайды.
Украинада ірілі-ұсақты 415 қала бар. Қала халқының үлесі - 65%. Батыс Украинада урбандалу деңгейі төмен, Закарпатье облысында қала халқынын үлесі бар болғаны 41% ғана. Мұнда шағын және орташа қалалар басым. Донецк алабында қала халкының үлесі өте жоғары (90%), мұнда ТМД бойынша ірі қала шоғырларының бірі - Донецк агломерациясы қалыптасқан.
Экономикасы
КСРО дәуірінен қалыптасқан өндіріс орындарының технологиясы озық үлгіде. Мәселен, ғарыш кемелері мен зымырандарды жасайды, су астында жүзетін сүңгуір қайықтар, мұхиттарда жүретін ірі кемелерді шығарады. Атом және энергетика саласы жақсы дамыған. Шикізат өндірісі, темір жол, автокөлік жолы саласы көп ілгері басқан. Әсіресе, ғылыми-зерттеу орталықтары дамыған. Патон атындағы институты темірді дәнекерлеу ісінде дүниежүзіне аты шыққан.
Ауыл шаруашылығы саласын алсақ, олар бидай егіп, астық өндіреді, мал өсіреді. Ірі қара, құс өсіру саласында озық технологияларды пайдаланады. Жалпы ет, сүт өнімімен өздерін толық қамтамасыз етумен қатар, шет елдерге де өз өнімдерін шығарып отыр. Олар тұрмысқа қажетті тауарларды өте көп өндіреді және оны да экспортқа шығарады.
Алуан түрлі өндіріс орындары елдің шығыс жағында орналасқан болса, батыс жағында ауыл шаруашылығы өнімін өндіру өркен жайған.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін меншікті өзгертіп, олар да нарық экономикасына көшкен. Алайда, көптеген өндіріс орындары мемлекет меншігінен шығарылғанымен, ұжымдық негізде қалып, бұрынғы жүйені сақтап қалған. Өзінің өнімін өндіруге мүмкіндігі жетпейді. Жағдайлары өте мүшкіл еді. Оның үстіне аурухана, мектеп, бала бақша, кітапхана және тұрғын үйлер, яғни, әлеуметтік саланың объектілері бұрынғы күйінде қалып қойған ғой. Коммуналдық шаруашылық саласының барлық қызметі үлкен қаражатты талап етеді. Сондықтан ол кезде елдің экономикасы тежеліп қалған екен. Украинада 1999-2000 жылдары коммуналдық реформа жасаймыз дегенде халық оған қарсы болды.
Сондай-ақ, елге шетелден келетін инвестицияның да ролі зор екені анық. Тәуелсіз 13 жылдың ішінде Украинаға 7 млрд АҚШ доллары көлемінде инвестиция келген. Ал Қазақстан экономикасына құйылған инвестиция көлемі 30 млрд АҚШ долларын құрады. Қазақстанда 1993 жылдан бастап тиісті заң қабылданып, инвестиция тартуға өте қолайлы жағдай жасалды. Ал Украинада ондай заңның қабылдануы кешеуілдеп қалған. Сондықтан шетелдік инвестор келуі үшін ол өзінің салатын қаражатын кері тиісті пайдамен қайтарып алып кете ала ма, жоқ па, заң жүзінде толық сенімділігі болмаған соң, қауіптенеді. Сол секілді шағын және орта кәсіпкерлік те өз деңгейінде дами алмаған. Оның себебі кәсіпкерлердің құқығын қорғайтын, жауапкершілігін айқындайтын тиісті заңдар жүйесі де жетілмеген.
Өмір сүру стандарттары
Ең төменгі күнкөріс деңгейі – 2379 грн. 2021 жылдың 1 шілдесінен.
Қазіргі уақытта Украинада ай сайынғы ең төменгі жалақы 6 000 грн құрайды, бұл 220 долларға баламалы (ҰБҰ 2021 жылдың 14 шілдесіндегі бағамы бойынша).
Украинадағы орташа айлық жалақы 2021 жылдың мамыр айында 13 499 гривен (ҰБҰ 14.07.2021 жылғы бағамы бойынша $495) құрады.
2019 жылы Украина әл-ауқат рейтингінде — плюс 15 позицияға көтерілді, біздің еліміз 96-шы орынға ие болды. Рейтинг құрушылар (The Legatum Prosperity аналитикалық орталығы) Украинаның ең күшті аспектілері білім беру және өмір сүру жағдайлары, ал ең әлсіздері - әлеуметтік капитал екенін атап өтті.
Ауыл шаруашылығы
Украина күнбағыс майының әлемдегі ең ірі өндірушісі, астық, қант, бал, жұмыртқа және құс етінің негізгі жаһандық өндірушісі және ет және сүт нарығындағы болашақ жаһандық ойыншы.
Футурологтар климаттың өзгеруі мен экспорт құрылымы шаруалардың басымдықтарына әсер етеді деп есептейді: күздік бидай егіс көлемі азаяды, жүгері, соя және жоңышқа егістері ұлғаяды, бұршақ, құмай, рапс, зығыр және күріш дақылдары ұлғаяды. артады. 2050-2060 жылдарға қарай Украина әлемдегі ең ірі азық-түлік өндірушіге айналуы мүмкін, ал халықтың тек 10% ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін болады. Ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты Украинаның барлық экспортының шамамен үштен бірін құрайды. Дамыған логистика, арзан жем, дайын өнім шығаратын біріктірілген кәсіпорындар Украинаға әлемдік ет және сүт өнімдері нарығында негізгі ойыншы болуға мүмкіндік береді. Өнімдер әлемнің 100-ден астам еліне жеткізіледі. «Сымыренко» агроөнеркәсіптік кооперативінің басшысы Алексей Симыренконың айтуынша, болашақта климаттық фактор топырақты өңдеудің ең аз әдістерін жаппай енгізуге түрткі болады: болашақта ауыл шаруашылығы өндірісін толық автоматтандыру сөзсіз.
Екінші жағынан, КСРО кезіндегі Украинадағы ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауы туралы цифрларды объективті бағалау қиын. 1990 жылдары ауыл шаруашылығының күрт құлдырауы болды.
Энергия
Украина КСРО республикаларының ішінде бірінші болып газ өндірді. Дашавада 1920 жылдары газ өндірілген. Бұл ретте Дашава — Дрохобыч газ құбыры тартылды. Содан кейін Дашавадан Польша арқылы Берлинге дейін, соғыстан кейін сол газ құбыры бөлшектеліп, Дашава-Киев, кейін Дашава-Мәскеу газ құбыры тартылды. Тіпті кейінірек Минск арқылы Ленинградқа газ құбыры тартылды. Дашава КСРО-дағы ең ірі газ кен орындарының бірі болды. Дашавскийден кейін басқа да газ кен орындары ашылды. Олардың барлығында кемінде 30 км³ газ қоры болды, яғни олар айтарлықтай қуатты болды. Бірақ содан кейін тым қуатты Шебелинск кен орны ашылды. Ал 1973 жылы украиналық газ өндіру максимум 68 км³-ге жетті. Осыдан кейін өндіріс төмендеп, бүгінде Украина 20-21 км³ өндіреді.
Украина энергия ресурстарын ең ірі еуропалық тұтынушылардың бірі болып табылады: ол Германияға қарағанда ЖІӨ бірлігіне шамамен екі есе көп энергия тұтынады. Энергия ресурстарының үлкен үлесі атом энергетикасынан келеді, ал ел ядролық отынның басым бөлігін Ресей Федерациясынан алады. Украина негізінен ядролық энергияға тәуелді. Украинада Еуропадағы ең ірі атом электр станциясы (Запоризка АЭС) бар.
2006 жылы үкімет 2030 жылға қарай 11 жаңа реактор салу туралы шешім қабылдады, бұл қазіргі атом энергетикасының қуаттылығын екі есе ұлғайтады. Украинаның энергетикалық секторы 54 ГВт орнатылған қуатымен әлемде он екінші орында. Жаңартылатын энергия көздері бұрынғыдай электр энергетикасында өте қарапайым рөл атқарады. 2007 жылы қуаттылықтың 47,4%-ы көмір мен газдан (шамамен 20%-ы газдан), 47,5%-ы атом энергетикасынан (92,5 млрд. кВт/сағ) және 5%-ы су электр станцияларынан алынды.
Қазіргі уақытта елде Вараш, Энергодар, Южноукрайн және Нетишин қалаларында орналасқан төрт белсенді атом электр станциясы бар. Осы белсенділерге қосымша Қырымда бесінші атом электр станциясын салу жоспарланған, бірақ Чернобыль апатының салдарынан құрылыс белгісіз уақытқа тоқтатылды.
1991 жылдан бері тәуелсіз Украинада 3 жаңа реактор салынды (алғашқысы 1995 жылы), қалған 16 реактор КСРО-дан мұраға қалды.
Туризм
Дүниежүзілік туристік ұйымның рейтингі бойынша Украина туристер саны бойынша Еуропада сегізінші орында тұр.
Украина - Орталық және Шығыс Еуропаның, Солтүстік пен Оңтүстіктің торабында орналасқан мемлекет. Ол Ресеймен шектеседі және Түркиядан алыс емес жерде орналасқан. Карпат тау жоталары шаңғы тебуге, жаяу серуендеуге, балық аулауға және аң аулауға қолайлы. Қара теңіз жағалауы - танымал жазғы демалыс орны. Украинада табиғи шарап өндіретін өзінің жүзімдіктері, ежелгі құлыптардың қирандылары, тарихи саябақтар, православиелік және католиктік шіркеулер, бірнеше мешіттер мен синагогалар бар. Ел астанасы Киевте Айя София және кең бульварлар сияқты көптеген бірегей құрылымдар бар. Туристерге жақсы таныс басқа қалалар бар - Одесса порт қаласы және батыста ескі Львов қаласы.
Көлік
Украинадағы мемлекеттік автомобиль жолдарының ұзындығы 170 000 км құрайды. Оның 50 мың шақырымы республикалық маңызы бар жолдар болса, қалған 120 мыңы жергілікті жолдар. Негізгі бағыттар желісі бүкіл ел бойынша таралған және Украинаның барлық ірі қалаларын байланыстырады, сонымен қатар көршілес елдермен трансшекаралық маршруттарды қамтамасыз етеді. Бұл жолдардың жағдайына «Укравтодор» жауапты.
Сонымен қатар, жергілікті билік жауапты болатын 250 мың шақырым қала көшелері бар.
Украина жолдарының көпшілігі кеңестік кезеңнен бері жаңартылмаған және қазір ескірген. Украина үкіметі 2012 жылы 4500 шақырымға жуық тас жол салуды өз мойнына алған болатын.
Украинадағы темір жол көлігі барлық ірі қалаларды, порт нысандарын және өнеркәсіп орталықтарын көрші елдермен байланыстыру рөлін атқарады. Донбасста темір жолдардың көп шоғырлануы. Темір жол көлігімен тасымалданған жүк көлемі 1994 жылмен салыстырғанда 1995 жылы 7,4%-ға төмендегенімен, Украина темір жол көлігімен жолаушылар тасымалы бойынша әлемдегі ең жоғары елдердің бірі болып қала береді. Украинадағы темір жолдардың жалпы ұзындығы 22 473 шақырымнан асады, оның 9 250 шақырымы электрлендірілген. Қазіргі уақытта мемлекет жолаушыларды теміржол көлігімен қамтамасыз етуде монополияға ие және халықаралық бағытта басқа шетелдік компаниялармен жұмыс істейтін пойыздарды қоспағанда, барлық пойыздар «Укрзализниця» компаниясына тиесілі.
Украинадағы авиация саласы өте жылдам дамып келеді, бұған бірқатар елдердің азаматтары үшін жақында орнатылған визасыз режим ықпал етті. Сонымен қатар, Еуро-2012 футбол турнирі үкіметті көлік инфрақұрылымына, әсіресе әуежайларға орасан зор ақша салуға итермеледі. Қазіргі уақытта Донецк, Львов және Киевте үш ірі жаңа әуежай терминалы салынып жатыр, Харьковте жаңа әуежай ашылды, Киевте Борисполь халықаралық әуежайының F терминалы жұмыс істей бастады — екі жаңа халықаралық терминалдың біріншісі. Украинада бірқатар әуе компаниялары бар, олардың ең ірісі «Украинаның халықаралық авиакомпаниясы».
Теңіз көлігі, негізінен өзен көлігі Днепр, Дунай, Припять және олардың салалары бойынша жолаушыларға қызмет көрсетеді. Ірі қалалардың көпшілігінде өзен порттары, жолаушыларды отырғызу және түсіру, жүктер мен шикізатты тиеу және түсіру үшін барлық мүмкіндіктер бар. Халықаралық теңіз саяхаты негізінен Одесса теңіз сауда порты арқылы жүзеге асырылады, одан паромдар Ыстамбұл, Варна және Хайфаға тұрақты жүзеді.
Украинаның жалпы ішкі өніміндегі көлік және байланыс секторының үлесі (Мемлекеттік статистика комитетінің мәліметтері бойынша) 2009 жылғы жағдай бойынша 11,3% құрады. Өнеркәсіптегі жұмысшылар саны жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санының шамамен 7% құрайды.
Украинада теміржол және су көлігі инфрақұрылымы дамыған. Украинаның қолайлы географиялық жағдайы халықаралық көлік дәліздерінің өтуін анықтайды.
Украинаның айтарлықтай транзиттік әлеуеті 2009 жылы 9,5 миллиард долларға жеткен қызметтер экспортын дамытуға мүмкіндік береді. АҚШ, оның ішінде көлік — 6,3 млрд доллар. АҚШ. Қызметтер экспортының жалпы құрылымында көлік қызметтері 66%, импорт құрылымында - 19% құрайды, соның арқасында Украина көлігі қызметтердің сыртқы саудасының тұрақты оң сальдосын көрсетеді.
Білім
Украина Конституциясына сәйкес, барлық азаматтарға тегін білім алуға рұқсат берілген. Толық жалпы орта білім басым көпшілігін құрайтын мемлекеттік мектептерде міндетті болып табылады. Мемлекеттік және коммуналдық оқу орындарында тегін жоғары білім конкурстық негізде беріледі. Сондай-ақ аккредиттелген мемлекеттік емес орта және жоғары оқу орындарының саны аз.
Кеңес Одағының барлық азаматтардың білім алуына жалпыға бірдей қол жеткізуіне баса назар аударғандықтан, бүгінгі күні де жалғасуда, сауаттылық деңгейі шамамен 99,4% құрайды. 2005 жылдан бастап он бір жылдық мектептің оқу бағдарламасы он екі жылдық оқу бағдарламасына ауыстырылды: бастауыш білім төрт жыл (алты жылдан бастап), орта білім — бес жыл, толық негізгі білім — тағы үш жыл. Содан кейін болашақ студенттер мемлекеттік сынақтан өтеді. Бұл сынақтар одан әрі жоғары оқу орындарына түсу үшін қолданылады. 2010 жылдың жазында Білім министрлігі 12 жылдық орта білім беру жүйесіне көшуді асығыс алып тастады.
Украинаның жоғары білім беру жүйесі жоғары оқу орындарын қамтиды. Украинадағы жоғары білім беру ұйымы ЮНЕСКО мен БҰҰ айқындаған жоғары дамыған елдердің жаһандық құрылымына сәйкес құрылған.
Спорт
КСРО ыдырағаннан кейін Украинада жүздеген стадиондар, бассейндер, спорт залдары және басқа да көптеген спорт нысандары қалды. Спорт жағынан Украина әдеттегі еуропалық ел. Ең танымал спорт түрлері – жеңіл атлетика, футбол (ең табысты командалар – «Динамо» (Киев) және «Шахтер» (Донецк)), бокс, волейбол, күрес (спорт), гандбол, баскетбол және т.б. Биатлон қысқы спорт түрлерінің арасында танымал. Украиндар барлық дерлік олимпиадалық спорт түрлерімен және Олимпиада бағдарламасына кірмейтін басқа да көптеген спорт түрлерімен айналысады. Еуро-2012-ні Украина Польшамен бірге қабылдады.
Шабуылшы Андрей Шевченко Италияның «Миланында» ойнап, футбол алаңында Украинаның нағыз символына айналды. Ол Украинаның бес дүркін чемпионы, Италия чемпионы. 2004 жылғы «Алтын доптың» иегері, 1998-1999 жылғы маусымдағы Чемпиондар лигасының үздік ойыншысы (1999 жылы тамызда УЕФА арнайы комиссиясы анықтаған). Ұлттық құраманың бүкіл тарихындағы ең үздік бомбардирі, ол Чемпиондар лигасының бомбардирлер сайысында үш рет және Италия чемпионатында (А сериясы) екі рет жеңіске жетті. Онымен және бапкер Олег Блохинмен бірге футболдан Украина ұлттық құрамасы 2006 жылғы әлем чемпионатында ширек финалға шықты.
Төрт дүркін Олимпиада чемпионы, үш дүркін әлем чемпионы, он бір дүркін Еуропа чемпионы, т.б. атанған Яна Клочкованы «алтын балық» деп атайды.
14 жасында украиналық шахматшы Руслан Пономарев әлемдегі ең жас гроссмейстер, 18 жасқа дейінгі жастар арасындағы әлем чемпионы, шахматтан 16-шы әлем чемпионы (ФИДЕ нұсқасы бойынша 2002 ж.) атанды.
Әлемге әйгілі украиналық боксшылар Владимир мен Виталий Кличко, Василий Ломаченко мен Александр Усик, көркем гимнасттар Катерина Серебрянска мен Ханна Безсонова, семсерлесушілер Сергей Голубицкий мен Ольга Харлан, жеңіл атлетикадан Иван Гешкоин, Нандарь Боньескаин, Боньес-кая. Атқыштар Николай Мильчев пен Олена Костевич жарыстан Олимпиада жүлделерімен оралуда.
Әлемдегі ең жақсы альпинистердің бірі - Владислав Терциуль, ол планетаның барлық 14 сегіз мыңын оттегісіз бағындырып, Рейнхольд Месснердің рекордын қайталады. Қоян-қолтық ұрыс, каратэ, таэквондо, құзға өрмелеу, самби спортының өкілдері халықаралық жарыстардан үнемі медаль алып келеді.
Әуесқойлар спортына кедергі басқа Еуропа елдерімен салыстырғанда салыстырмалы түрде нашар дамыған спорт инфрақұрылымы, көп жағдайда Кеңес Одағы кезінен бері жаңартылмаған.
Украинаның Олимпиадалық қозғалысқа қатысуын Украинаның Ұлттық Олимпиада комитеті қадағалайды. Украина Олимпиада ойындарына Лиллехаммердегі Олимпиададан бері қатысып, көптеген Олимпиада медальдарын жеңіп алды.
Ғылым
Тарих және кейбір белгілі өкілдері
Украинадағы ғылыми зерттеулер алғаш рет 16-18 ғасырларда негізінен Острох академиясының, Киев-Могила академиясының және Львов университетінің құрылуы мен дамуына байланысты жүйелі сипат ала бастады, онда негізінен гуманитарлық ғылымдарға көңіл бөлінді. діннің басым ықпалында. Бұл кезеңге белгілі украин тілшілері Лаврентий Зызании, Памво Беринда, Мелетий Смотрыцкий, философтар Феофан Прокопович, Григорий Сковорода, т.б.
Украина ғылымы 19 ғасырда, 20 ғасырдың бірінші жартысына дейін Украинаның негізгі ғылыми орталықтарына айналған Харьков (1804), Киев (1834) және Одесса (1865) университеттері құрылған кезде айтарлықтай дамуға ие болды. Бұл кезеңнің алғашқы өкілдерінің арасында көрнекті математик және физик Михайло Остроградский мен энциклопедист ғалым Михайло Максымович, Киев университетінің бірінші ректоры бар. Осы кезеңде киевтік анатом Владимир Бетц алғаш рет Бетц жасушалары мен негізгі қозғалтқыш кортексін ашты. Зоологтар Александр Ковалевский мен Илья Мечников эволюциялық эмбриологияның бастаушысы болды және ұрық қабаттары теориясын жасады. Мечников сонымен қатар фагоцитоз құбылысын ашты және иммунитеттің фагоцитарлық теориясын жасады, ол үшін кейін Нобель сыйлығын алды. Микробиологтар Николай Гамалия, Володимир Хавкин және Данило Заболотный оба, тырысқақ және құтырумен күресуге үлкен үлес қосты. Физик Иван Пулуи шын мәнінде рентген сәулесін В.Рентгенге дейін ашқан. Физиолог Владимир Правдыч-Неминский әлемдегі бірінші беттік электроэнцефалограмманы алды. 19-шы және 20-ғасырдың басындағы жетекші украин тарихшылары мен этнографтары арасында Михайло Максымович, Николай Костомаров, Владимир Антонович, Михайло Драхоманов, Дмитрий Яворницкий, Дмитрий Багалий, Михайгельский А.
1918 жылы Украина Ғылым академиясының (кейіннен Украина Ғылым академиясы, Украина КСР Ғылым академиясы, Украина Ұлттық ғылым академиясы) құрылуы және 1918 жылы оның құрамында бірқатар ғылыми мекемелердің құрылуы болды. украин ғылымының дамуындағы шешуші. Академияның бірінші президенті көрнекті украиндық геохимигі, минералогы және философы Владимир Вернадский болды.
Украин ғалымдары әлемдік космонавтиканың дамуының алғашқы кезеңдеріне және адамның ғарышты игеруіне үлкен үлес қосты. Юрий Кондратюк ғарыштық ұшулар теориясын құрушылардың бірі болды. Сергей Королев - кеңестік ғарыш бағдарламасының іс жүзінде жетекшісі және бас әзірлеушісі, алғашқы жасанды жер серіктері мен ғарыш аппараттарының конструкторы, Лайка, Белка және Стрелка, Юрий Гагарин сияқты алғашқы тірі тіршілік иелерінің Жер орбитасына сәтті ұшырылуына тікелей жауапты болды. , және ғарыштағы бірінші украиналық Павло Попович. Валентин Глушко кеңестік сұйық зымыран қозғалтқышының негізін салушы болды. Кеңестік зымыран-ғарыш техникасының жетекші әзірлеушісі сонымен қатар «Протон» зымыран тасығышының және басқа да көптеген құрылғылардың конструкторы Владимир Челомей болды.
Қазіргі күй
Қазіргі Украинада ең ірі ғылыми орталық 160 ғылыми мекемелері бар Украинаның Ұлттық Ғылым академиясы, сонымен қатар ірі ғылыми орталықтар Киев, Харьков, Львов, Одесса, Черновцы ұлттық университеттері және Киев политехникалық институты болып табылады.
ЮНЕСКО-ның 2010 жылғы қорытындысы бойынша Украинада миллион тұрғынға 1001-2000 зерттеушіден келеді, бұл өте жоғары көрсеткіш. Соңғы 10 жылда Харьков физиктері әлемде бірінші болып атомды суретке түсірді, Днепрлік «Пивденмаш» үш сатылы Зенит зымыран тасығышын жасады, Киев дәрігерлері бүйрек ауруларының дамуын бәсеңдететін бірегей препараттарды жасады, 2000 ж. Украина Ұлттық ғылым академиясының аса қатты материалдар институты қаттылық бойынша алмаздан кейінгі бор карбонитриді болып табылатын жаңа материал жасады. Ғылым, инновациялар және ақпараттандыру жөніндегі мемлекеттік агенттігінің басшысы Владимир Семиноженконың 2011 жылғы 28 сәуірдегі Тиімді басқару жөніндегі бірінші ұлттық конференцияның ашылуындағы болжамына сәйкес, 2020 жылға қарай Украинадан бағдарламалық қамтамасыз ету экспорты экспорттан асып түседі. металл.
ЮНЕСКО деректері бойынша Украинада жыл сайын ғылымға ЖІӨ-нің 0,5-1%-ы бөлінеді. Бұл ретте әлемдік орташа көрсеткіш 1,7% құрайды, ал ІЖӨ-нің 4,8% Израильдегі зерттеулерге бөлінген. Украинаның ғылыми дамуына кедергі келтіретін себептердің қатарында мыналар жиі айтылады: үлкен әлеуеттің іске аспауы, ғылыми саланы қаржыландырудың төмен деңгейі, зияткерлік меншікті қорғау туралы заңнаманың жетілдірілмегендігі және т.б.
2016 жылғы маусымдағы жағдай бойынша Украина әлемдік деңгейдегі ғылыми идеяларды генерациялауға қабілетті қуатты интеллектуалдық әлеуетті сақтап қалды, математика, информатика, физика, химия, медицина, ядролық физика, радиоэлектроника, биотехнология, жаңа материалдарды әзірлеу бойынша күшті ғылыми мектептері бар. , ақпараттық технологиялар, байланыс құралдары және телекоммуникациялар.
Украина аэроғарыштық техниканы жобалау мен өндірудің толық циклін қамтамасыз етуге қабілетті әлемдегі сегіз елдің бірі, танк өндірісінің толық циклі бар әлемдегі бес елдің және әлемдегі ең ірі кеме жасаушы он елдің қатарына кіреді.
Денсаулық сақтау
Украинаның ЖІӨ құрылымындағы денсаулық сақтауға жұмсалған жалпы шығыстар 6,5%-ға жетті (3,5%-ы – мемлекеттік бюджет есебінен, қалғаны – жергілікті бюджеттер есебінен).
Украинадағы денсаулық сақтау жүйесі мемлекет тарапынан субсидияланады және Украинаның барлық азаматтары мен тіркелген тұрғындарына еркін қол жетімді. Соған қарамастан, мемлекеттік мекемелерде емделу міндетті емес, сондықтан жеке медициналық кешендер бүкіл елде бар.
Бүгінгі таңда Украина бірқатар проблемалармен бетпе-бет келіп отыр, олардың негізгілері өлім-жітім мен туу деңгейінің төмен болуына байланысты демографиялық дағдарыс.
Мәдениет
Белгілі украин мәдениетін зерттеуші И.Охиенко украин мәдениеті әуел бастан-ақ әлемге ашықтығымен, ксенофобия (өзгелерден қорқу) және гуманизмнің болмауымен ерекшеленетінін атап өтті. «Байланысты жұмыс» (Сковорода бойынша) және өзін-өзі тану, әл-ауқатпен бөлісу өкінішті емес еркіндік, өмірлік қажеттіліктерді шектеу, материалдан гөрі руханиға басымдық беру - бұл жолдар мен рецепттер. Украинаның жетекші ойшылдары ұстанған және алға тартқан бақыт.
10 ғасырда христиан дінінің қабылдануы мәдениеттің дамуындағы шешуші тарихи кезең болды. Ұлттық мәдениеттің кейінгі қалыптасуында халық мәдениеті айрықша рөл атқарса, элитаның рөлі әлдеқайда аз болды. Бұл Украинаның күрделі тарихи жолы, ұзақ уақыт бойы ұлттық мемлекеттіліктің болмауымен түсіндіріледі. Атап айтқанда, феодалдық-боярлық дворяндар католицизм мен поляк мәдениетін қабылдаған 16 ғасырда, ал 18 ғасырдың аяғына дейін казактардың жоғарғы старшындары орыстандырылған кезде, украин қоғамы толыққанды ұлттық элитасыз дамыды.
Украин мәдениетінің бастауы ғасырлар бойы негізінен ауылдық ортада қалыптасқан ежелгі халықтық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарда жатыр. 19-20 ғасырлардағы индустрияландыру және өмір салтының өзгеруі нәтижесінде Украина халқының едәуір бөлігі оның «тамырынан» және дәстүрлі мәдениетінен ажырап қалды.
Украин мәдениеті сияқты, украин өнері де өз бастауын Ресей өнерінен алады және тарих бойы еуропалық және кейінірек ресейлік ағымдар бойынша дамыды. Қазіргі заманғы өнердің дамуы Украинаның Мәдениет және туризм министрлігіне қарасты бірқатар мемлекеттік мекемелердің, концерттік ұйымдардың, шығармашылық одақтардың және оқу орындарының жұмыс істеуімен байланысты.
Көркем әдебиет
Украина аумағындағы алғашқы әдеби ескерткіштер Киев Русі дәуіріне жатады және Ресейдегі жалғыз ресми тіл болған ескі славян тілінде жазылған. Атап айтқанда, «Өткен жылдар хикаясы» шежіресі мен «Игорь полкі туралы сөз» қаһармандық романы алғашқылардың қатарында.
Ғалымдар ежелгі украин тілінде жазылған алғашқы кітаптарды 16 ғасырға жатқызады. Сонымен 16 ғасырда. ежелгі украин тіліндегі сөздердің түсіндірмесін беретін «қарапайым словен сөздерінің түсіндірмесі бар лексика» жазылған. Ескі украин тілінің көрнекті жері 1556-1561 жж. жазылған «Пересопницк Евангелие» болып табылады. XV-XVIII ғасырларда. әдебиет латын тілінде жасалған.
Иван Котляревскийдің тірі украин тілінде жазылған «Энеида» поэмасының жариялануы бетбұрыс болды. Дәл осы жерде қазіргі украин тілінің дамуы басталады, ол кейінірек Тарас Шевченко, Леся Украинка, Иван Франко және т.б. сияқты сөз шеберлерінің арқасында дамыды. Алайда, Ресей үкіметі украин әдебиетінің дамуына айтарлықтай кедергі болды, атап айтқанда, 1863 жылғы Валуев циркулярында украин тілінде кітаптарды басып шығаруға тыйым салынды.
20 ғасырдағы көптеген украин жазушыларының тағдыры да қайғылы болды, атап айтқанда, Кеңес өкіметі 1930 жылдары жаппай репрессиялық шараларды қолданды (Микола Кулиш, Валериан Пидмохильный, Евгений Плужник, Григорий Косинка, Николай Зеров және т.б.) және т.б. (Василий Штус). Сонымен қатар украин ақындарының бірсыпырасы социалистік реалистік бағытта өз кәсіптерін тапты (П. Тычина, М. Рыльский).
Қазіргі Украинада ақындар мен жазушылар Украина Жазушылар Одағына біріктірілген, олардың ең танымалдары: Лина Костенко, Василь Федко, Грицко Чубай, Иван Нызовый, Олег Лышега, Виктор Неборак, Василий Герасимюк және т.б. Жаңа буын жазушыларының қатарында Юрий Андрухович, Сергей Жадан, Александр Ирванец, Юрий Издрык, Оксана Забужко, Игорь Павлюк және т.б.
Архитектура
Постмодернизм мен жоғары технологияның көріністері әлемдік сәулет өнері дамуының жаһандануының көрінісі ретінде украиндық сәулетшілердің Киев ұрпағы жұмысында жиі кездеседі. Стилистикалық бағыттағы жаңа ғимараттарда дәстүрлі құрылыс материалдарының да, жаңаларының да жаңа конструктивті және көркем-пластикалық мүмкіндіктері сәтті қолданылуда – жеңіл металл пластикалық конструкциялар, талғампаз әрлеу материалдары («Хрещатык» қонақ үйі, сәулетші Л. Филенко; іскерлік кешен). «Зовнишекспосервис», сәулетші О.Донец, т.б., «Украина» банкі, сәулетші С.Бабушкин, т.б., «Киев-Донбас» кеңсе орталығы, сәулетші В.Жежерин, т.б., «Шығыс көкжиегі» қонақ үй және кеңсе орталығы, сәулетші О. Комаровский, «Эксимбанк» кешені, сәулетші И. Шпар және т.б.) және басқа да көптеген жаңа ғимараттар. Киевтегі Тәуелсіздік алаңын қайта құру және жаңарту да маңызды оқиға болды, өйткені ол сәулеттік және көркемдік нышандары бар егемен Украинаның жаңа бейнесін қалыптастырды.
1980 жылдардың соңынан діни ғимараттардың құрылысы қайта жанданды. Жаңа православиелік шіркеулер мен соборлар негізінен византия стилінде, сирек классикалық, готикалық немесе псевдо-орыс стильдерінде салынған. Украиндық барокко стиліндегі құрылыс ерекше (Харьков архиепископы Александр соборы, 2004 жылы салынған)
өнер
Украинада бейнелеу өнерінің дамуы ерте заманнан басталады. Археологтардың, атап айтқанда, трипл және скиф мәдениеттері дәуіріндегі олжалары шебер орындау техникасымен ерекшеленеді және қазіргі украиндықтардың ата-бабалары туындыларының жоғары көркемдік деңгейін куәландырады. Христиан шіркеуімен байланысты болған Ресей өнерінің үлгілері бізге толығырақ жетті. Ресей мемлекетінің бейнелеу өнерінің жетекші жанрлары - мозаика, фреска, икондық кескіндеме және кітап миниатюрасы. Икондық кескіндеме 17-18 ғасырларға дейін кескіндеменің жетекші жанры болып қала берді, жетекші көркемсурет мектептері Киев-Печерск лаврасында, ал 17 ғасырдан бастап Киев-Могила академиясында да жұмыс істеді. Украинада канондық және академиялық кескіндемемен қатар «халық кескіндемесінің» ерекше жанры князь дәуірінен бері дамып келеді. «Казак Мамай» және «Бандуралы казак» бейнелері украин өнері үшін ерекше болды.
Украинада халық өнерінің әртүрлі бағыттары айтарлықтай дамыды, атап айтқанда, ең танымалдары арасында пысанкарство, Петрыков кескіндеме, Самчикков кескіндеме, Косив кескіндеме керамика, Опишня керамика, өрнек және т.б.
18 ғасырдан бастап Украинада зайырлы жанрлар дами бастады, атап айтқанда портрет, кейінірек пейзаж, кескіндеме классицизм бағытында дамыды. Ол кезде Санкт-Петербург өнер академиясы Украинадан келгендер – Дмитрий Левицкий мен Владимир Боровыковский білім алған өнер ордасына айналды. 19 ғасырдың ортасында кескіндемедегі классицизмді реализм алмастырды. Иван Сошенко, Дмитрий Безперчий, Александр Литовченко, Николай Ярошенко, Илья Репин, Николай Пымоненко, Александр Мурашко, Архип Куинджи осы кезеңдегі Украинадан көшіп келгендердің қатарында. Олардың көпшілігі Санкт-Петербург өнер академиясында білім алып, Ресейде жұмысын жалғастырды. Тарас Шевченконың шығармалары да осы кезеңдегі украин бейнелеу өнерінің мұрасы болып табылады.
20 ғасырдың басы әр түрлі көркемдік қозғалыстармен, импрессионизм (Микола Бурачек) және футуризм (Васыл Ермылов), супрематизм (Казимир Малевич), символизм (Ю. Михайлив), модернизм (Ф. Крычевский) және авантизммен ерекшеленді. -гарде (О. Богомазов, М. Бойчук, Александр Архипенко), бірақ реализмнің дамуы мен дәстүрін жалғастырды (К. Костанди). М.Жук пен И.Падалка станоктық графика саласында жұмыс істеді, ал алғашқы украиндық кеңестік кітаптар мен журналдардың дизайнын Георгий Нарбут жасады.
20 ғасырдағы украин халық кескіндемесінің әйгілі өкілдерінің арасында Катерина Билокур, Мария Примаченко, Ханна Собачко-Шостак, Тетьяна Пата, Марфа Тымченко және басқалар сияқты суретшілер болды.
Музыка және ән айту
Украин мәдениетінің мұрасы - халықтық және кәсіби музыка. Украин халық музыкасы жанрлары жағынан көп қырлы және оған күнтізбелік және отбасылық салт-дәстүрлік әндер, крепостной және солдат өмірі әндері, кобза немесе бандура сүйемелдеуімен орындалатын тарихи әндер, сондай-ақ екі ансамбльдік музыканы қамтитын аспаптық музыканың қуатты қабаты кіреді. жасау («үш музыка») және әр түрлі үрмелі (құбырлы), ішекті (скрипка) және соқпалы (бубен) аспаптарын, сондай-ақ шопандық жазбаларды (әсіресе Батыс Украинаның ерекше аспаптары – дримба, требита) пайдаланады.
Қазіргі уақытта халық музыкасы өзінің бастапқы жағдайларын тек батыс аймақтарда ғана сақтайды, бірақ халық әндері бүкіл Украинада кәсіби және көркемөнерпаздар ұжымдарының меншігіне айналды және шынайы түрде дыбысталады («Древо», «Володар», «Божычи», «Буття» ансамбльдері. «), аранжировка түрінде (Веривка халық хоры, Майборода бандурист капелласы), академиялық (Е. Станкович) және танымал және рок-музыканың әртүрлі бағыттары (В.В., Скрябин, Океан Эльза, Руслан, Джамал және т.б.).
Кәсіби музыкалық өнердің қалыптасуы, ең алдымен, шіркеу ән мәдениетін әкелген Ресейдегі христиандандырумен байланысты. 12 ғасырдан бастап монофониялық ән айту православиелік шіркеулерде тарады, ал 17 ғасырда оның орнына Микола Дилецкийдің шығармашылығында айқын көрсетілген полифониялық әндер келді. 18 ғасырда музыка өнерінің дамуының жаңа кезеңі еуропалық музыка мектептерінің (Дмитро Бортнянский, М. Березовский және А. Ведель) дәстүрлерін сіңірумен байланысты болды. М.Лысенконың көп қырлы композиторлық және ұйымдастырушылық қызметі ұлттық композиторлар мектебінің қалыптасуына іргелі болып саналады.
Театр
Украин театр өнері ежелгі дәуірден бастау алады. Ресей дәуірінде буфондардың театрландырылған қойылымдары белгілі болды, ал Әулие София соборының фрескалары театр элементтері шіркеу рәсімдеріне енгізілгенін куәландырады. Драманың алғашқы үлгілерін Киев Братска (Киев-Могила академиясы) және Лавра мектептерінің (XVI-XVII ғасырлар) студенттері көпшілік алдында айтты. Украинадағы алғашқы стационарлық театр 1795 жылы Львовта бұрынғы иезуит шіркеуінде ашылды.
Классикалық украин драматургиясының қалыптасуы 19 ғасырдың басынан басталады және И.Котляревский мен Х.Квитка-Основяненко есімдерімен байланысты. Бұл кезде Киевте (1806), Одессада (1809), Полтавада (1810) және басқа қалаларда стационарлық театрлар ашылды. 19 ғасырдың 2-жартысында театрдың дамуына М.Старыцкий, М.Кропивницкий және Иван Карпенко-Карый елеулі үлес қосты.
Ұлттық театр тарихындағы жаңа кезең 1918 жылы Киевте Мемлекеттік драма театры мен Лес Курбас пен Хнат Юраның «Жас театры» (1922 жылдан - қазіргі украиндық «Березиль» театры) құрылған кезде басталды. Алайда социалистік реализм дәуірінің басталуымен украин суретшілерінің жаңашыл ізденістері басылып, бірқатар қайраткерлер (соның ішінде Л. Курбас) ату жазасына кесілді.
Бүгінде Украинада Украинаның барлық облыс орталықтарында театрлар жұмыс істейді, Киевте «Киев Майы», Львовта «Алтын арыстан», «Тернополь театр кештері» театр өнерінің фестивальдері өтуде. Тернопольдегі дебют», Севастопольдегі «Херсон ойындары», Херсондағы «Мельпомена Таврия», Луцктегі «Рождестволық жұмбақ», Ужгородтағы «Интерлялка».
Кино
Ең көне кинотеатрлар: «Боммер» (Харьков, 1909), «Экран» (Киев, 1911). Кеңес Одағы кезінде Украина аумағында 3 ірі киностудия болды: Довженка (1927), Одесса (1919), Ялта (1917), Киевнаукфильм, Укртелефильм.
1941-1943 жылдардағы неміс оккупациясында киностудиялар Өзбекстан мен Қазақстанға көшірілді. Басты рөлде Наталья Ужваның қатысуымен Өзбекстанда «Радуга» (1943) фильмі түсірілген. Бұл фильм Американдық кино өнері және ғылым академиясының арнайы марапатына ие болды. Кезінде Украина кино өнері «Арсенал», «Украина отқа оранған», «Жер», «Шайқасқа тек «қарттар» шығады», «Аты-әке, солдаттар қыдырды» сынды жауһар туындыларды шығарған болатын. ..», «ХХ Вавилон», «Ұмытылған ата-бабалардың көлеңкелері», «Қара таңбалы ақ құс». Әр уақытта Украина киностудияларында Леонид Быков, Иван Николайчук, Сергей Параджанов, Леонид Осика, Михайло Илленко сияқты шеберлер жұмыс істеді. Бүгінгі таңда ең өнімді жеке киностудиясы - Film.UA].
2005 жылы украиналық жас режиссер Игорь Стрембицкийдің «Саяхатшылар» фильмі қысқаметражды фильмі үшін «Алтын пальма бұтағын» алды. 2004 жылдан кейін қызғылт сары революция туралы бірнеше фильм түсірілді. Оның күндері бірнеше фильмдерде қамтылды, соның ішінде: «Қызғылт сары аспан» (2006, режиссер Александр Кириенко), «Жарып өтейік!» (2006, режиссер Иван Кравчышин), «Орангелав» (2006, Алан Бадоев). «Orangelove» фильмі Анапада (Ресей) өткен XV халықаралық «Киношок» фестивалінде үздік режиссура жүлдесін жеңіп алды. 2006 жылы бірінші украиндық триллер «Штолня» (продюсер және оператор Алексей Хорошко, режиссер Любомир Кобылчук) премьерасы өтті. 2008 жылы украин режиссері Александр Кириенконың «Қорқыныш иллюзиясы» фильмі жарыққа шықты. Фильм Александр Турчиновтың аттас туындысы негізінде түсірілген. Оны Украина «Оскар» киносыйлығына ұсынды. Ең көп бюджеті бар фильмдердің ішінде Сапфо (6 миллион доллар), Хетман Мазепа үшін дұға (2,8 миллион доллар), «Екі және соғыс» (2 миллион доллар) және «От арқылы өткен бір» (2 миллион доллар) фильмдерін атап өтуге болады.
2010 жылдар украин киносының ренессансы дәуірі ретінде белгілі болды, көптеген фильмдер Мемлекеттік кино қорынан мемлекеттік қолдау алды. Тәуелсіздік кезінде түсірілген украиндық көркем фильмдер IMDb рейтингінде ең жоғары рейтингке ие болды.
Дәстүрлі киім, кесте тігу және тоқу
Украиндық кестелер мен тоқыма бұйымдары халықтық және дәстүрлі мерекелерге арналған дәстүрлі киімдерде қолданылады. Украин кестелері оның шығу тегі мен дизайны аймағына байланысты өзгереді, оның ұзақ тарихы бар, композициясы, түс таңдауы және тігіс түрі. Түсті пайдалану өте маңызды және украин фольклорында белгілі бір тарихи тамырларға ие.
Ұлттық украин көйлектері бай безендірілген. Қолмен тоқу, өндіріс технологиясына қарамастан, әлі күнге дейін тәжірибеде, мысалы, Ровно облысында орналасқан Крупове ауылында.
Ас үй
Украин асханасы – көп жылдық тарихы бар және өзінің алуан түрлілігімен әйгілі ұлттық тағамдар.Ол құрамында жүздеген рецепттер бар: борщ пен пампушка, пальяница мен галушки, тұшпара мен шұжықтар, қуырылған тағамдар мен жеміс-жидек пен бал сусындары Украинаның шекарасынан тыс жерлерде танымал. . Кейбір тағамдардың көп ғасырлық тарихы бар, мысалы, украин борщі.
Украин асханасының көптеген ерекшеліктері халықтың тұрмыс-тіршілігімен анықталды, олардың басым көпшілігі ауыр ауылшаруашылық жұмыстарымен айналысты. Тынымсыз еңбекке қанық, жоғары калориялы тағам қажет болды. Сондықтан украин асханасына тән тағамдар ақуыздарға, майларға және көмірсуларға бай. Ұлттық қыңырлықтар бұл тағамның дәмді болуын талап етті. Сондықтан тағамдардың көпшілігі компоненттердің күрделі жиынтығымен (иә, олардың борщында 20-ға дейін бар), сондай-ақ өнімдерді термиялық өңдеудің бірнеше әдістерінің (қуыру, қайнату, бұқтыру, пісіру) комбинациясы сипатталады. Бұл технология украин тағамдарының ерекше дәмін, хош иісі мен шырындылығын анықтайды.
18 ғасырда картоп Украинада кеңінен таралған, бірінші және екінші тағамдарды және балық пен ет тағамдарына арналған гарнирлерді дайындау үшін пайдаланылды. Бұл көкөніс Украинада «екінші нан» болмаса да, Беларуссиядан айырмашылығы, ол кеңінен қолданылды және сол уақыттан бастап барлық дерлік алғашқы тағамдар картоппен дайындала бастады.
Украинаның этнографиялық аймақтарының әрқайсысының географиялық жағдайлар мен дәстүрлермен анықталатын тағамдарының өзіндік ерекшеліктері бар.
Өнеркәсібі
Украина өнеркәсібінің басты саласы — отын-энергетика кешені, оның үлесіне өнеркәсіп өндірісінің 1/4-іне жуығы тиесілі. Соған қарамастан бұл сала соңғы онжылдықта күшті күйзелуге ұшырады. Кеңес Одағының құрамында болған кезде Украина мұнай мен газды арзан бағамен көршілес Ресейден сатып алатын. Кейінгі жылдары елдің сыртқы экономикалық байланыстарының әлсіреуі энергияны кеп қажет ететін өнеркәсібі бар Украина үшін аса қолайсыз болып отыр. Сонымен қатар елдің өзінде бар мұнай мен газды өндіру көлемі де қыскарды. Мысалы, 1991 жылы Украина мұнайшылары 4,9 миллион тонн мұнай өндірсе, жылы бұл көрсеткіш тек 4,2 миллион тонн болды. Аталған кезенде табиғи газ өндірісі 24,3 миллиард м3-ден 20 млрд м3-ге дейін азайды. Украинаның сырттан сатып алатын мүнайының 85%-ы, газының 95%-ы Ресейдің үлесіне тиеді. Соңғы онжылдьщта мүнай мен газды тұтыну азайғанымен, шикізат тапшылығы айқын байкалуда. Сондықтан сырттан өкелінетін мұнай негізінде жұмыс істейтін елдегі 6 мұнай өндеу зауыты толық қуатында жұмыс істемейді.
Көмір өндіру көлемі де екі есеге қысқарған. Елдегі ен ірі әрі ең ежелгі (1721 жылы ашылған) Донецк алабында жоғары калориялы, кокстелетін көмір өндіріледі. Жалпы, ел бойынша көмір өндірісінде 1 миллионға жуық адам жұмыспен қамтылған. Жүздеген метр тереңдікте орналасқан шахталардағы жұмысшылардың ауыр еңбегі үкімет тарапынан ұдайы әлеуметтік-экономикалық қолдауды қажет етеді.
Өндірілетін электр энергиясының 40%-ға жуығын елде жұмыс істейтін 5 АЭС береді. Сонымен қатар жергілікті көмір қорына негізделген ірі жылу электрстансылары (Углегор, Запорожье, Кривой Рог және т.б.) жұмыс істейді. Елде 1991 жылы 298 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілсе, 2007 жылы бұл көрсеткіш 192 миллиард кВт/сағ шамасында ғана болды.
ТМД елдерінің аумақтық еңбек белінісінде Украина қара металлургия саласымен көзге түседі. Бұл сала жалпы өнеркәсіп өнімінің 1/5-нен астамын береді. Украина жыл сайын 50 миллион тоннадан астам темір кенін өндіреді, оның 20 миллион тоннаға жуығы экспортқа шығарылады. Мұндағы Кривой Рог темір кені алабы езінің қоры жөнінен ТМД елдері бойынша тек Ресейдегі Курск магнит аномалиясына (КМА) ғана жол береді. Қара металлургияның байырғы орталықтары (Кривой Рог, Мариуполь, Днипро, Запорожье, Донецк) кокстелетін көмір өндіретін Донецк алабына жақын орналасқан.
Украинаның байырғы маманданған саласының бірі—машина жасау өнеркәсібі. Соңғы онжылдықта өндірістік байланыстардың үзілуі, қаржының жетіспеушілігі бұл саланың да дамуын тежеп отыр. Әсіресе ауыл шаруашылығы машиналарын, соның ішінде трактор жасау 5 есеге дейін кыскарды. Өнеркәсіптік күрделі техника, электрондық есептеуіш құралдар өндірісі мүлде тоқтап қалған. Жеңіл автокөлік жасау кәсіпорындары да дағдарысқа ұшыраған. Машина жасаудың орталықтары: Харьков, Киев, Донецк, Львов, Запорожье (автомобиль жасау), Днипро, Луганск (теміржол және ауыр машиналар жасау), Николаев, Керчь, Херсон (кеме жасау).
Украина өнеркәсібінің маңызды саласының бірі болып табылатын химия өнеркәсібінің дамуы, ең алдымен, шикізат көзіне байланысты болады. Бұл сала кәсіпорындары шикізат ретінде қара металлургия мен кокстеу қалдықтарын, жергілікті тұздар мен сырттан әкелінетін табиғи газ бен мұнайды пайдалана отырып, кептеген өнімдер шығарады. Әсіресе минералды тыңайтқыштар (Одесса, Винница, Горловка), күкірт қышқылы, сода, пластмасса мен химиялық талшықтар (Киев), резеңке бұйымдарын өндіру маңызды орын алады.
Ауыл шаруашылығы
Елдің ауыл шаруашылық құрылымында өнім көлемі жөнінен егіншілік пен мал шаруашылығы бірдей дерлік орын алады. Дегенмен соңғы жылдары мал шаруашылығының өнім көлемі қысқарып келеді.
Украинаға ауыл шаруашылығы мамандануының зоналық сипаты тән. Өсімдік шаруашылығы дәнді және техникалық дақылдарды өсіруге маманданған. Өсімдік шаруашылығының дамуына ел аумағында дала және орманды дала зоналарының басымдығы алғышарт болады. Елдегі жыртылған жерлердің жалпы ауданы — 33 миллион 291 мың га. Астықты алқаптар жалпы егістік көлемінің жартысын алып жатыр. Бидайдың түсімділігі жөнінен Украина ТМД елдері арасында жетекші орындардың бірін алады, жергілікті диқандар әр гектардан орташа есеппен алғанда, республиканың сыртқы сауда балансы теріс мәнге ие. Украина импортының құрылымында 1-орында мұнай мен газ тұр; ел сырттан түсті металдар, синтетикалық каучук, ағаш сүрегі, жеңіл өнеркәсіпке қажетті шикізатты да сатып алады. Экспортқа қара металл прокаты, құбырлар, ферроқорытпалар, машина жасау өнімдері, халық тұтынатын тауарлар, химикаттар шығарылады.
Украинаның Қазақстанмен экономикалық байланыстары жедел қарқынмен дамып келеді. Қазақстанда 50-ден астам украиналық және бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді. 2004 жылы Украинаның Қазақстан экспортындағы үлесі 1,4%-ды, ал импортындағы үлесі 5,7%-ды құрады. Қазақстанның 2004 жылы Украинаға экспортының жалпы көлемі шамамен 278 млн АҚШ долларын құраса, 2008 жылы Украинадан 722 миллиондай АҚШ долларына әртүрлі тауарлар сатып алды.
Мәдениет саласы
Мәдениет саласының дамуы да айтарлықтай. Әрбір облыс, ауданның қалыптасқан өнер ұжымдары бар. Сурет салу, бейнелеу өнеріне, поэзияға құрметпен қарайтын ел.
Саяси жағдай
1999 жылы Президенттік сайлауы өтіп, елі Леонид Кучманы сайлады. Сол кезде Жоғарғы Рада төрағасынан бастап Парламенттің 14 депутаты Президент боламын деп сайысқа түсті. Ол таластың тигізген зияны да аз емес. Парламент спикері бастаған депутаттар сайлауға дейінгі бір жыл бойы ашық қарсылық білдіріп, заңдардың қабылдануына тосқауыл жасаған. Соған дейінгі 5 жыл, яғни, бір шақырылым бойы депутаттар Үкімет ұсынған заң жобаларының тек 60 пайызын ғана қабылдапты. Ең маңызды деген заңдары қабылданбаған. Ал біздің бір ұтқанымыз 1995 жылы Парламент таратылғаннан бастап келесі жоғарғы заң шығарушы орган қызметіне кіріскенге дейінгі уақытта Қазақстан Президенті өзінің заң күші бар Жарлығымен 140-тан астам заңды қабылдады. Соның арқасында заңға келіп тіреліп, тоқырап тұрған көптеген мәселелер шешімін тапты. Араға санаулы жылдар салып, нәтижесінде Қазақстан ТМД елдерімен салыстырғанда нарық экономикасы бағытында дамуы жолында алда келе жатыр. Ал заңдары дер кезінде қабылданбаған елдерде инвестиция тарауы нашар болды, кәсіпкерлік саласының дамуы артта қалды. Әйтпесе, Украина сияқты елдердің мүмкіндігі өте мол еді. Және бұрынғы қалыптасқан байланыстары үзіліп қалды. Олардың экономикасының және бір қиындық туғызатын тұсы бар, мемлекетке қажет өздерінен 12 пайыз ғана мұнай өнімі, 15 пайыз ғана газ өндіріледі. Қалғанының барлығын Ресей, Қазақстан, Түрікменстан т.б. елдерден алады. Сондықтан мұнай мен газ үшін, әсіресе, Ресейге тәуелді. Екіншіден, Ресейден Еуропаға қарай тартылған мұнай-газ құбырлары Украина жері арқылы өтеді. Оған кедергі жасаса, Ресей өз өнімдерін шығарудың басқа бағыттарын қарастырады. Сондықтан бұл мәселенің шешілуі көрші елге тікелей байланысты.
Саяси мәселені де реттеп алу керек. Қазір Украина НАТО-ға, Еуропалық одаққа қарай бет бұрып отыр. Ал бергі жағында Ресей. Отын, энергетика өнімдерін, әсіресе, жанар-жағармай, газды, басқа да құрал-жабдықтардың көбін Ресейден алады. Бірлескен кәсіпорындары көп. Егер саяси мәселелері реттелмесе, тығырыққа тірелуі мүмкін
Қазақстанмен қарым-қатынасы
1999 жылдың қыркүйегінде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Украинаға жасаған ресми сапары екі елдің қарым-қатынасына үлкен дем берген елеулі оқиға болды. Сол кезде мемлекетаралық келісім-шарттардың саны 60-тан асты. Соларды басшылыққа ала отырып, жүзеге асыру бағытында жұмыс істедік.
1999 жылы бірінші жарты жылдықта Қазақстан мен Украина арасындағы сауда айналымы 50 млн АҚШ долларын құраған болса, 2003 жылы тауар айналымы 800 млн долларға дейін жетті. Қазір екі елдің арасындағы тауар айналымы жылына 1 миллиард доллардан асып кетті. Бұл – кезіндегі және одан кейінгі атқарылған жұмыстардың нәтижесі. Жалпы, Қазақстан мен Украина арасында мықты бір оң ниетті ізгі тілектестік байланыс бар.
Сонымен бірге біз 2001 жылы Қырымда, 2002 жылы Украинаның батысындағы 8 облысты қамту үшін Львовта Қазақстанның құрметті консулдығы ашылды. Сондай-ақ, шығыс жағындағы 5 облысқа арнап Запорожьеде, одан кейін оңтүстікте үш облысты қамтитын Одессада консулдық ашу мәселесі келісілді және дайын болды. Соның нәтижесінде ел мен елдің байланысы, экономикалық қарым-қатынасы арта түсті. Сонымен бірге Украинаның ғана емес, Молдованың да елшісі қызметін қоса атқару міндеттелгендіктен, Кишиневте де Қазақстанның құрметті консулдығы ашылды.
Украинаға жанар-жағармай, газ керек. Қазақстанға Украина жағынан атом, энергетика, мұнай-газ саласынан, ауыл шаруашылыққа қажетті құрал-жабдықтар, техника түрлері қажет. Бізде өндірілмейтін тауардың көбі Украинада шығарылады. Оларда жоқ нәрсе бізде бар. Сондықтан Біртұтас экономикалық аймақ жөніндегі келісімге қол қойылса, Ресей, Украина, Қазақстан, Беларусь мемлекеттерінің аумағында осы елдердің шығарған тауарының тасымал тарифінің бағасы бірдей болуы мүмкін. Мысалы, темір жолмен Атырау облысының Теңіз кенішінен Қара теңіздің жағасындағы Одесса портына дейін жеткізу үшін мұнайдың бір тоннасының бағасы 33-45 долларға дейін қымбаттайды. Мәселен, 1 тонна мұнайдың тасымалына Қазақстан жерінде 7-8 доллар, Ресейде 17-25 доллар, Украинада 9-12 доллар қосылады.
Яғни, барлық тауарлардың мемлекетаралық сыртқы сауда айналымында көлік тарифі кедергі келтіріп тұр.
Еркін сауда аймағы болғанын қалап отырған Украина жағы егер Еуроодақ пен Дүниежүзілік Сауда ұйымына кіруге кедергісін келтірмейтін болса, Біртұтас экономикалық аймаққа кіруге келісуі ықтимал.
Дереккөздер
- Украина Конституциясы — 10 бап
- Population (by estimate) as of June 1, 2019. Average annual populations January-May 2019.
- ↑ World Economic Outlook Database, April 2019. International Monetary Fund.
- Ukraine: Human Development Indicators 2019. United Nations Development Programme (2019). Тексерілді, 25 желтоқсан 2019.
- Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
| Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |