Польша (пол. Polska), ресми атауы — Польша Республикасы (пол. Rzeczpospolita Polska) — Орталық Еуропадағы мемлекет. Жер аумағы — 312,7 мың км². Халқы 37,8 млн. Халқының басым бөлігі поляктар (97,1%), қалғандары немістер (1,3%), беларустар (0,6%), украиндар (0,5%), т.б. Ресми тілі — поляк тілі. Халқының көпшілігі христиан дінінің католик, солтүстік аудандандары протестант тармақтарын ұстанады. Конституция бойынша мемлекет басшысы президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — екі палаталы парламент (сейм және сенат). Астанасы — Варшава. Әкімшілік жағынан 16 войводалықтарға бөлінген. Ұлттық мейрамы —11 қараша — Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі — злоты.
| Польша Республикасы пол. Rzeczpospolita Polska | ||
| ||
| Әнұран: «Mazurek Dąbrowskiego» (тыңдау ) | ||
| Тарихы | ||
|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 11 қараша 1918 жыл | |
| Мемлекеттік құрылымы | ||
| Ресми тілі | поляк тілі | |
| Елорда | Варшава | |
| Ірі қалалары | Варшава, Краков, Лодзь, Вроцлав, Познань, Гданьск, Щецин, Быдгощ, Люблин | |
| Үкімет түрі | Парламенттік республика | |
| Президенті Премьер-министірі Сейма спикері Сенат спикері | Анджей Дуда Матеуш Моравецкий Эльжбета Витек Томаш Гродзкий | |
| Мемлекеттік діні | Зайырлы мемлекет | |
| Географиясы | ||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 69-шы орын 312 696 км² 3,07 | |
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | ▼ 38 386 000 адам (35-ші) 123 адам/км² (83-ші) | |
| Экономикасы | ||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | 1,353 трлн. $ (22-ші) ▲ 35,651 $ (43-ші) | |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | ▲ 607 млрд. $ ▲ 15,988 $ (54-ші) | |
| АДИ (2018) | ▲ 0,813 (өте жоғары) (32-ші) | |
| Этнохороним | поляктар | |
| Валютасы | Польша злотасы | |
| Қосымша мәліметтер | ||
| Интернет үйшігі | .pl | |
| ISO коды | POL | |
| ХОК коды | POL | |
| Телефон коды | +48 | |
| Уақыт белдеулері | +1 (+2 жазда) |
Табиғаты
Польша жерінің 90%-нан астамы жазық, тау массивтері оңтүстік жағында ғана кездеседі. Балтық теңізімен жалғасатын бөлігі жатық, құмды. Солтүстік Польшаның жер бедерін негізінен аккумуляттық шөгінділерден түзілген Ұлы Польша, Мазовия және Подляс ойпаттары алып жатыр. Бұларға оңтүстіктен Силезия, Кіші Польша, Люблин ассимметриялық қыраттары жалғасады. Польшаның оңтүстік-батыс шетінде Судет тау массиві, оңтүстікнде және оңтүстік-шығысында Карпат тауының сілемдері (ең биік жері 2499 м) орналасқан. Климаты қоңыржай, батысынан шығысына қарай теңіздік климаттан континенттікке ауысады.
Қаңтардағы орташа температура теңіз жағалауында және батысында 1⁰С, таулы өңірінде 6⁰C; шілдеде 17⁰C, таулы өңірде 10 — 14⁰C. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 500 — 1000 мм. Өзен торы негізінен Балтық теңізі алабына жатады. Аса ірі — өзендері Висла және Одра. Аумағының 27,6%-ы орман (көбіне қылқан жапырақты ағаш түрлері басым).
Тарихы
Тарихқа дейінгі Польша
Біздің дәуіріміздің басында Польша аумағында герман тайпаларының скирлер мен лугистердің тұру фактісі белгілі болды. Содан кейін олардың орнын Вильбар мәдениетінің готтары басты. 1 мыңжылдықтың ортасында Польшаның оңтүстігін аландар мен түркі тайпалық бірлестіктері басқарды. Балтық Велбар мәдениеті Қырым готтарымен дәлелсіз байланысты. 1 мыңжылдықтың аяғында батыс шалғындар (олардан ел атауы), лендзяндар (олардан көршілес поляктардың аты: «поляхтар»), куявяндар, померандықтар, мазовшандар, висландар, 1-мыңжылдықтардың аяғында тайпалар, Сленсийлер (Силезияда) т.б.. Бірте-бірте ірі тайпалық княздіктердің негізінде протомемлекеттік бірлестіктер пайда болады; осы князьдіктердің негізгі княздіктері қазіргі Кіші Польшадағы Висла княздігі (Краков ауданы) және Үлкен Польшадағы поляктар (Познан ауданы) болды.
Гниезно Польша (877-1320)
877 жылы Кіші Польшаны Ұлы Моравия жаулап алғаннан кейін астанасы Гнезно қаласы болған Үлкен Польша поляк мемлекетінің құрылу орталығы болып қала берді. Польшаның алғашқы белгілі билеушісі - Пиасттар отбасынан шыққан Үлкен Польша князі Миешко I (960-992); 966 жылы батыстық салт бойынша христиан дінін қабылдады. Оның ұлы Болеслав батырдың тұсында поляк княздігі биліктің шыңына жетті.
999 жылы Болеслав болашақ Кіші Польшаны Чехиядан келген Краковпен бірге алады; ол 1003 жылдан 1004 жылға дейін чех князі болды, Қасиетті Рим империясымен ұзақ соғыстан кейін Лусатия мен Мильсконы аннексиялады. Болеслав Киев князі Святопольк қарғыс атқанымен туысқан болып, оны ағасы Ярослав Данаға қарсы қолдап, 1018 жылы Киевті басып алды; 1025 жылы патша атағын алды. Оның ұлы Миешко II Жалқау, Германиямен, Богемиямен және Ресеймен бір мезгілде соғысуға мәжбүр болды, әкесінің барлық дерлік жаулап алуларынан, соның ішінде 1033 жылы бас тартқан корольдік атақтан айырылды. Ол қайтыс болғаннан кейін хаос пен анархия кезеңі басталып, көтерілісшілер Польшадан қуылған оның ұлы Касимир I қалпына келтіруші өз билігін қиындықпен және шығынмен қалпына келтірді. Бірақ соңғысының ұлы Болеслав II Болд (1058-1079) Польшаның бұрынғы билігін толығымен жаңғыртып, қайтадан (1076) корольдік атағын алды; 1068 жылы туысы Изяслав Ярославичті қолдап, Киевті де басып алды. Ол қастандықпен тақтан тайдырылды; бірақ Болеслав III Кривоуст (1102-1138) кезінде Ескі поляк мемлекеті өзінің соңғы гүлденуіне жетті. Болеслав 1109 жылы неміс императорының шапқыншылығына тойтарыс берді, 1122 жылы бүкіл Померанияны Польшаға қосып алды. Алайда ол қайтыс болғаннан кейін, дәл сол жылдардағыдай Ресейде - Владимир Мономах қайтыс болғаннан кейін Польшада феодалдық бытыраңқылық басталды. «Болеслав Вримут статуты» (1138) бойынша Польша Ұлы Герцог атағы бар төрт ұл мен үлкені үшін Ұлы Герцогтің мұрасы (Гнезномен бірге Үлкен Польшаның бөлігі және Краковпен Кіші Польша) арасында бөлінді. Бірқатар князьдіктер құрылды: Куявия, Мазовия, Силезия, Померания, Сандомие және т.б.
Дәл осы кезде немістердің «Шығысқа шабуылы» басталды. 1181 жылы Батыс Померания князі өзін неміс императорының вассалы деп таныды; 1226 жылы Мазовия князі Конрад тевтондық орденді пруссиялықтармен күресуге шақырды. 1241 жылы татар-монғолдар Польшаға басып кіріп, Лигниц маңында поляктар мен немістерді талқандады, бірақ кейін Венгрияға көшті. 13 ғасырдың аяғында центрге бағытталған тенденциялар қайтадан пайда бола бастады. Үлкен Польша князі Премысль II (1290-1296) 1295 жылы король атағын алды. Көп ұзамай Премислді Бранденбург сайлаушылары мен Үлкен Польшаның магнаттары өлтірді.
Краков Польша (1320-1569)
1320 жылы Куяв князі Владислав Локетек (1305-1333) Үлкен Польшаны өз иелігіне қосып, Краковта поляк королі болып тағайындалды. Бұдан былай Краков Польшаның жаңа астанасы болады. Оның мұрагері Ұлы Казимир III (1333-1370) тұсында Польша гүлденді. 1349 жылы Галисия Польшаға қосылды. 1370 жылы Ангевин әулетінен Касимирдің жиені, Венгрия королі Луи (Лажос) I Польша королі болды - поляк тағына отырған бірінші шетелдік корол. Елде берік орныққан жоқ, ол 1374 жылы Кошице жеңілдіктерін берді, оған сәйкес магнаттар мен рубасылар әскери қызметтен және жердің жерінен 2 гросс мөлшерінде шағын салықтан басқа барлық міндеттерден босатылды.
1384 жылы Ядвига Польша патшайымы болды (поляк заңы бойынша – король). Магнаттар Ядвигаға толыққанды поляк монархы бола алатын күйеу іздей бастады және оны Литваның Ұлы Герцогі Ягелло (поляк тілінде Ягелло) тұлғасынан тапты. 1385 жылы Кревада поляк-литва одағы жасалды, оған сәйкес Ягелло католиктік ғұрып бойынша шомылдыру рәсімінен өтті, Литвада католицизмді мемлекеттік дін ретінде енгізді, Ядвигаға үйленді және Владислав II атымен поляк тағына отырды. Осылайша Еуропаның шығысында поляк-литва мемлекеті пайда болды. Ягелло тұсында поляктар басып алған орыс жерлерінің православие халқына қысым жасау басталды. Ягелло католиктерге Пржемысльдегі орыс князі Володар Ростиславовичтің тұсында салынған православие соборын берді, бұл қаланы католицизациялау мен полонизациялауды бастады. Православие митрополиті Галисия айырылды, оның барлық жер иеліктері пайдасына католик архиепископ.
1410 жылы Грюнвальд шайқасы болды, ол Тевтон орденінің жеңілуімен аяқталды.
Ягеллоның ұлы Владислав III (билік. 1434-1444) бір мезгілде Венгрия мен Польшаның королі болды, бірақ Варна түбіндегі түріктермен шайқаста қаза тапты. Осыдан кейін поляк-венгр одағы тоқтады, бірақ поляк тағына Владиславтың ағасы Литва князі Касимир Ягеллончиктің (Касимир IV, 1447-1492) сайлануының арқасында поляк-литва одағы (тоқтаған) қалпына келтірілді. .
1454 жылы Нешав статуттары бойынша Польша республикаға айналды, онда жоғарғы билік Сеймге тиесілі болды.
Тевтондық орденмен соғыстар қайта басталды. 1466 жылы екінші Торун келісіміне сәйкес Польша Померанияны Гданьскпен қосып алып, Балтық теңізіне шығу мүмкіндігін алды. Корольдің ұлы Владислав 1471 жылы Чехия королі, ал 1490 жылдан Венгрия королі болды.
1505 жылы патшаның билігін тектілердің пайдасына шектейтін Нихил нови заңы қабылданды. Сол кезден бастап поляк басқару жүйесіне қатысты Rzeczpospolita термині кең таралған.
Мохактардың түріктермен шайқасынан кейін, чех-венгр королі Луи (Лажос) Ягеллон қайтыс болғанда, 1526 жылы геосаяси жағдай күрт өзгерді: Ягеллондар әулетінің басымдығының ізі де қалмады, Польшаның оңтүстігіндегі аумақтар Түркия арасында бөлінді. және Аустрия. Соңғы Ягеллон Сигизмунд II Августтың билігі кезінде поляк-литвалық одақ қайтадан Иван IV Грозный билік еткен Мәскеу мемлекетінің күшеюіне тап болды. 1562 жылдан бастап Ресей мен поляк-литвалық одақ екі жақ үшін де қиян-кескі, ұзақ және жойқын Ливон соғысына тартылды.
Поляк-Литва Достастығы
Сигизмунд Август перзентсіз еді, есейген сайын әулет бірлігі ғана бірге ұстаған поляк-литва мемлекетінің болашақ тағдыры туралы сұрақ туындады. Оны жаңа принциптер бойынша құру қажеттілігі Люблин Одағының (1569) қорытындысына әкелді, оған сәйкес Польша Сейм басқаратын Ұлы Литва Герцогтігімен және ол сайлаған корольмен біріккен конфедералдық мемлекет құрды. Мемлекет тарихта «Rzeczpospolita» (поляк Rzeczpospolita, латын тілінен алынған калька res publica («республика»), «ортақ іс»; поляк мемлекетіне қатысты оны алғаш рет 13 ғасырда Викентий Кадлубек қолданған) тарихқа енді. . Люблин одағының нәтижесінде орасан зор оңтүстік орыс аумақтары поляк тәжі жерлеріне өтіп, қазір поляк территориясының шамамен үштен екісін құрайтын поляк Русін айтарлықтай ұлғайтты.
Сигизмунд қайтыс болғаннан кейін жаңа конституцияға сәйкес сайланбалы патшалар дәуірі басталды. Француз Генри Валуа (1572-1574) таққа шығып, көп ұзамай Францияға қашып кетті, ал Иван Грозный қайтадан Ливонияға шабуылға шықты. 1576 жылы Трансильван князі Стефан Баторидің сайлауы жағдайды Достастықтың пайдасына айналдырды: ол жоғалған Полоцкіні қайтарды (1579), содан кейін ол Ресейге басып кіріп, Псковты қоршауға алды. Яма-Запольскийдегі бейбітшілік (1582) ескі шекараны қалпына келтірді.
1586 жылы Батори қайтыс болғаннан кейін поляктар швед королі Сигизмунд III Васаны сайлады; дегенмен, ол католиктік фанатизмнің кесірінен көп ұзамай швед тағынан айырылды. Оның билігімен үш маңызды оқиға байланысты: 1596 жылы астананы Краковтан Варшаваға көшіру (тәжіктер әлі де Краковта өтті); Православиелік және католиктік шіркеулердің Брест одағы (1596), поляктардың дәстүрлі діни толеранттылығына нүкте қойып, Хмельницкий көтерілісіне және қиыншылықтар кезінде Польшаның Ресейге араласуына алғышарттар жасады.
Польшаның Ресейге араласуы
Поляк магнаттары Мнишеки жалған Дмитрийді қолдап, оны Запорожье казактары мен поляк еріктілерінен тұратын әскермен жабдықтады. 1604 жылы алаяқтың әскері Ресейге басып кірді, оны қарсы алуға жіберілген қалалар мен әскерлер жаңа патшаға ант берді. 1605 жылы алаяқ Мәскеуге кіріп, тәж киді, бірақ көп ұзамай өлтірілді.
Алаяқ поляк патшасы Сигизмунд III-ге Смоленскіге көмек ақысын қайтаруға уәде берді. Осы уәделерді сылтау етіп, Сигизмунд 1610 жылы Смоленск қоршауын бастады. Жаңа патша Василий Шуйский құтқаруға жіберген армияны Клушино шайқасында Гетман Жолкевский талқандады, содан кейін поляктар Мәскеуге жақындады, ал жаңа жалған жалған Дмитрий II әскерлері оны екінші жағынан қоршауға алды. Шуйский тақтан тайдырылып, кейін Жолкевскийге экстрадицияланды. Мәскеу боярлары Сигизмунд Владиславтың кішкентай ұлына адал болуға ант берді, содан кейін поляк гарнизонын Мәскеуге жіберді. Сигизмунд ұлын Мәскеуге жібергісі келмеді және оны православие дініне шомылдыру рәсімінен өткізгісі келмеді (келісім шарттары бойынша солай болды), бірақ Жолкевский кеткеннен кейін Мәскеудегі поляк гарнизонын басқарған Александр Гонсевский арқылы Мәскеуді жеке басқаруға тырысты. Нәтижесінде бұрынғы «тушино ұрылары» - казактардың Шуйский дворяндарымен поляктарға қарсы бірігуі (1611 жылдың басы) және Мәскеудің өзінде көтеріліс қолдауымен Мәскеуге қарсы бірлескен жорығы болды, оны поляктар баса алды. қалаға от жағу арқылы ғана.
Бірінші милицияның Мәскеуді қоршауы оның қатарындағы қайшылықтарға байланысты сәтсіз аяқталды. Кузьма Минин мен Дмитрий Пожарский бастаған екінші милицияның жорығы поляктарды қиын жағдайда қалдырды. Смоленскіні алған Сигизмунд әскерін көтере алмай таратып жіберді. 1612 жылы 1 қарашада (жаңа стиль бойынша) милиция Китай-городты алды, поляктар Кремльді паналады. 5 қарашада поляктар капитуляцияға қол қойып, Мәскеу боярлары мен басқа дворяндарды Кремльден босатып, келесі күні бағынды.
1617 жылы Мәскеудің Ұлы Герцогі атағын алып жүрген Владислав Ресейге басып кіріп, «заңды» тақты иемденуге тырысып, Мәскеуге жетті, бірақ оны ала алмады. Деулинский бітіміне сәйкес Достастық Смоленск және Северск жерлерін алды. Владислав Мәскеудің Ұлы князі атағын сақтап қалды. Бітім аяқталғаннан кейін Ресей Смоленскіні қайтаруға тырысты, бірақ 1633 жылы оның қабырғалары астында жеңіліске ұшырағаннан кейін, Поляновский бейбітшілікке сәйкес, Смоленск Польшаны мойындады, ал Владислав Мәскеу титулынан бас тартты.
Мемлекеттің ыдырауының басталуы
Король Владислав IV Достастық елдерінің отыз жылдық соғысқа қатысуын болдырмай, діни төзімділікті қолдап, әскери реформа жүргізді. Магнаттарға қарсы шығып, патша билігін нығайтуға ұмтылды. Владислав IV билігі корольдік Польша тарихындағы соңғы тұрақты дәуір болды.
Сонымен қатар, 16 ғасырда тез полонизация болды, содан кейін батыс орыс гентрийлерінің католицизмге көшуі ұзақ уақыт бойы стихиялы және ерікті түрде өтті, статустық артықшылықтан туындады. 16 ғасырдың аяғында украин-белорус православие шаруалары католиктік полонизацияланған дворяндардың билігінде болды. Бұл жағдай Контрреформацияның күшеюімен және иезуиттердің ықпалымен бірге «крепостниктерді» католицизмге көшіруге ұмтылуды тудырды. Православиелік қысымның нәтижесі шиеленістің өсуі болып табылады және сайып келгенде, 1648 жылы басталған Богдан Хмельницкий көтерілісі Достастық үшін апатты болды. 1654 жылы орыс әскерлері Польшаға басып кірді; келесі жылы - Варшаваны басып алған шведтер, король Ян II Касимир Силезияға қашып кетті - анархия басталды, ол Польшада «Су тасқыны» деп аталды.
1657 жылы Польша Шығыс Пруссияға егемендік құқығынан бас тартты. Шведтер партизан соғысы басталғандықтан Польшада ешқашан қала алмады. Екінші жағынан, орыс губернаторларының ықпалынан шошынған казак старшиналарының бір бөлігі Мәскеуден шегініп, Достастықпен қарым-қатынасты қалпына келтіруге тырысты, соның арқасында поляктар Беларусь пен оң жағалаудағы Украинаны қайтарды. Андрусово бітіміне (1667) сәйкес Польша Киевтен және Днепрдің шығысындағы барлық аудандардан айырылды.
Польшаның құлдырауы
Жас Вишневецкийдің қысқа билігі онша сәтті болмады; Подолияны басып алып, Каменец бекінісін беруге мәжбүрлеген Осман империясына қарсы соғыста Польша жеңілді. Ян III Собиеский армияны қаруландыру мен ұйымдастыруда түбегейлі реформа жүргізді. Оның қолбасшылығымен христиандық державалардың коалициясы 1683 жылы 12 қыркүйекте Вена шайқасында түріктерді талқандап жеңіліске ұшыратып, Осман империясының Еуропаға жылжуын тоқтатты.
Ян Собиескидің билігі Достастық тарихындағы соңғы тамаша эпизод болды, содан кейін үздіксіз құлдырау басталады. 1697 жылы Саксония сайлаушысы II Август Күшті Польша королі болып сайланды, ол сақ патшаларының дәуірін ашты. Оның Ливонияны қайтару жоспарлары Солтүстік соғыспен аяқталды, оның барысында Швеция патшасы Карл XII Польшаға басып кіріп, II Августты жеңіп, Варшаваны басып алып, оның жаратылысы Станислав Лещинскийді поляк тағына бекітті. 1709 жылы Петр I шведтерді және олардың қоластындағыларды Польшадан қуып шығып, Таққа Күшті Августты қайта отырғызды. Ішкі ресурстары жоқ, салық қызметі де, кедені де, тұрақты әскері де, қабілетті орталық үкіметі де жоқ ел бұдан былай қуатты көршілерінің қуыршақтары қызметін атқарды. 1733 жылы Күшті Август қайтыс болғаннан кейін «Польша мұрагерлігі үшін соғыс» басталды, оның барысында саксондар мен орыстар француздар қолдаған Станислав Лещинскийді елден қуып жіберді және жаңа саксондық сайлаушы Август III (1734) тағайындады. -1763), поляк тағында.
Август III билігінің соңында Жеті жылдық соғыс дәуірі келді, Польша Пруссия мен оның қарсыластары арасындағы шайқас алаңына айналды. Пруссия патшасы Фредерик II Польшаны бөлу идеясының иесі болды, бірақ оның соғыстағы сәтсіздіктері бұл жобаны кері итермеледі. 1764 жылы Ресейдің қысымымен аз танымал және ықпалы жоқ Станислав Август Понятовски Польша королі болып сайланды. Іс жүзінде Польшаның үстінен Ресейдің протектораты орнады. Пониатовский білімді де саналы адам болғанымен, мұндай қиын жағдайда әрекет етуге саяси ерік-жігері жетіспеді.
Ресейдің нақты протектораты, атап айтқанда, Ресейдің Пруссияның қолдауымен Станиславты «диссиденттер мәселесін» шешуге - православиелік және протестанттардың құқықтарын католиктермен теңестіруге мәжбүрлеуінен көрінді. Сондай-ақ, король өзі бастаған реформаларды тоқтатуға мәжбүр болды; Кэтрин өзін «либерум ветосының» кепілі деп жариялады. Дворяндардың жауабы орыс әскерлеріне қарсы партизандық соғысты бастаған «Барлық конфедерация» (1768) болды. Көп ұзамай көтеріліс басылып, көтерілісшілер Сібірге жер аударылды; өз тарапынан Аустрия мен Пруссия Польшада Ресейдің құрылуын қызғанышпен бақылап, оның Түркиямен соғыстағы қиындықтарын пайдаланып, өз үлесін талап етті.
Польшаның бөлінуі
1772 жылы Достастықтың Пруссия, Аустрия және Ресей арасында бірінші бөлінуі болды, оған сәйкес Галисия Аустрияға, Батыс Пруссия Пруссияға, ал Беларусьтің шығыс бөлігі (Гомель, Могилев, Витебск, Двинск) Ресейге кетті.
Бірінші бөлуден кейінгі қараңғы жылдар 1780 жылдардың аяғында жаңа әлеуметтік өрлеуге жол берді. 1787 жылы жаңа орыс-түрік соғысы басталды, орыс әскерлері Польшадан шығарылды. 1788 жылы «Төрт жылдық диета» өз жұмысын бастады, ол елді жаңарта алатын түбегейлі реформаларды жүзеге асыру міндетін қойды. Конституция жасалды, ол «либерум вето» деген зиянды қағиданы жояды, рулар анархиясын тежейді, крепостнойлық әлеуметтік теңсіздікті жұмсартады, азаматтық қоғамның негіздерін енгізеді және күшті және қабілетті орталықтандырылған үкіметті орнатуға тиіс. 3 мамырдағы Конституция (1791 ж.) дүние жүзіндегі алғашқы конституциялардың бірі болды.
«Алтын бостандықтардың» жойылуына наразы болған магнаттар қолдау іздеп Петербургке барып, Ресейдің интервенциясына келіседі. Интервенцияны ақтау үшін олар конфедерация актісін жасады, іс жүзінде Санкт-Петербургте, бірақ жалған түрде Тарговицаны - конфедерациялардың бірінің меншігі деп атады, нәтижесінде конфедерация Тарговицкая деп аталды.
Императрица Екатерина II әскерлерін Польшаға көшірді. Жаңа конституцияны жақтаушылар арасында конфедерациялар мен орыс әскеріне қарсы кескілескен күрес басталды. Орыс әскерлерінің жеңісінен кейін конституция жойылды, Тарговице конфедерацияларының диктатурасы орнатылды; сол уақытта Пруссия әскерлері де Польшаға кірді, ал Пруссия мен Ресей арасындағы Достастық жерлерін екінші бөлу (1793 ж.) жүзеге асырылды. Гроднода Сейм шақырылды, онда бұрынғы конституцияны қалпына келтіру жарияланды; Варшава және басқа да бірнеше қалаларды орыс гарнизондары басып алды; Поляк армиясы күрт қысқарды.
1794 жылы наурызда Костюшко ұлт-азаттық көтерілісі басталды. Краковта «көтерілістің басшысы» деп жарияланған Костюшко Рацлавицедегі орыс отрядын талқандап, Варшаваға көшті, онда көтерілісші халық орыс гарнизонын талқандады; Вильна басып алынды. Жазда көтерілісшілер орыс-пруссия әскерлерінің Варшава қоршауына төтеп берді. Алайда күзде көтерілісшілер бірнеше рет жеңіліске ұшырады. Беларусь және украин халқының көтеріліске қолдау көрсетпегені анықталды. Костюшко Мацевицеде жеңіліп, тұтқынға алынды, Праганың Варшава маңын Суворов жаулап алды; Варшава бағынды. Осыдан кейін үшінші бөлікке бөлу (1795 жылы Ресей, Пруссия және Аустрия арасында жасалған келісім бойынша) орын алып, Польша мемлекет ретінде өмір сүруін тоқтатты.
Мемлекеттіліктің жоқтығы кезеңі
Ғасырдан астам Польшаның өз мемлекеттілігі болмады, поляк жерлері басқа мемлекеттердің құрамында болды: Ресей, Пруссия (кейінірек Германия империясы) және Аустрия (кейіннен Аустрия-Мажарстан)
Варшава герцогтігі (1807-1813)
Наполеон Пруссияны жеңіп, оған тиесілі поляк жерлерінің бір бөлігінен Францияға вассалы Варшава герцогтігін құрды. Ресей Наполеонға адал Саксон королі Фридрих Август басқарған бұл князьдықты мойындап, Белосток облысын қабылдады. 1809 жылы Австриямен (оған поляктар да қатысқан) жеңісті соғыстан кейін Краковпен Кіші Польша Варшава Герцогтігіне қосылды.
Ұлы Армияның 5-ші корпусы 3 поляк дивизиясынан және жеңіл атты әскерден тұрды: 16-шы дивизия (Заёнчек), 17-ші дивизия (Домбровский), 18-ші дивизия (Княжевич).
Польшаның келесі (төртінші) бөлінуі 1814-1815 жылдары Вена конгресінде Аустрия, Пруссия және Ресей арасында өтті. Бұрынғы Варшава герцогтігінің көп бөлігі Ресейге берілді, Познань Пруссияға кетті, Краков «еркін қала» болып жарияланды. Вена конгресі барлық үш бөлікте поляк жерлеріне автономия берілгенін жариялады, бірақ іс жүзінде бұл Ресейде ғана жүзеге асырылды, мұнда негізінен либералдық ұмтылыстарымен танымал император Александр I-нің бастамасымен конституциялық Корольдік құрылды. Польша құрылды.
Польша Корольдігі (1815-1915)
1815 жылы 27 қарашада Польша Ресейдің құрамында Польша мен Ресейді жеке одақпен байланыстыратын және Польшаға Сеймді, өз үкіметін таңдауға және өз армиясына ие болуға мүмкіндік беретін өз конституциясын алды. Алдымен Польшаның губернаторы болып Косцюшконың ескі қаруласы генерал Иосиф Зайончек, кейін Ресей императорының ағасы Ұлы князь Константин Павлович тағайындалды. Бастапқыда салыстырмалы түрде либералды конституция кейін шектелді. Поляк Сеймінде құқықтық оппозиция пайда болып, жасырын саяси қоғамдар пайда болды.
1830 жылы қарашада Варшавада «қараша» көтерілісі басталып, ол басылғаннан кейін 1831 жылы Николай I 1815 жылы Польшаға берілген конституцияның күшін жойды. Ұлт-азаттық көтерілістер 1846 жылы Познань қаласында болды (оларды Пруссия басып тастады). Сол жылы Краковта көтеріліс болды, оның нәтижесінде (Николас I келісімімен) қала Аустрияға кетті.
Николай I қайтыс болғаннан кейін азаттық қозғалысы жаңа күшпен көтерілді, ол қазір екі дұшпандық лагерге бөлінді: «қызылдар» (демократтар мен социалистер) және «ақтар» (ақсүйектер). Жалпы талап 1815 жылғы конституцияны қалпына келтіру болды. 1861 жылдың күзінде Польшадағы толқуларды тоқтату үшін әскери жағдай енгізілді. Вице-король болып тағайындалған либералды ұлы князь Константин Николаевич бұл жағдайды көтере алмады. Қабылдау жариялап, алдын ала таңдап алынған «сенімсіз» жастарды арнайы тізімдегі сарбаздарға жіберу туралы шешім қабылданды. Жиын өз кезегінде 1863 жылғы жаппай «Қаңтар көтерілісіне» сигнал болды. Көтеріліс басылып, Польша корольдігінде әскери басқару режимі орнатылды. Қаңтар көтерілісі II Александрды бүлікшіл руларды әлеуметтік қолдаудан айыру идеясына әкелді және шаруа реформасын жүргізу үшін - 1864 жылы Польша Корольдігінің шаруаларын орналастыру туралы Жарлық қабылданды, ол жойылды. крепостнойлық құқықтың қалдықтары, ал шаруаларға жер берілді. Қаңтар көтерілісін басу Польша Корольдігінің автономиясын жою және Польшаның Ресей империясының құрамына жақынырақ қосылу саясатын жүргізуге серпін берді.
II Николайдың Ресей тағына отыруы Ресейдің Польшаға қатысты саясатын ырықтандыруға деген үмітті жандандырды. 1897 жылы император Варшаваға барды, онда ол политехникалық университетті құруға және Мицкевичке ескерткіш орнатуға келісті.
1897 жылы Ұлттық лиганың негізінде Польшаның ұлттық-демократиялық партиясы құрылды, оның стратегиялық мақсаты Польшаның тәуелсіздігін қалпына келтіру болғанымен, ең алдымен орыстандыру заңдарына қарсы және Польша автономиясын қалпына келтіру үшін күресті. Көп ұзамай Ұлттық-демократиялық партия Польша Корольдігінің жетекші саяси күшіне айналды және Ресей Мемлекеттік Думасының (Польша Коло фракциясы) қызметіне қатысты.
Ресейдегі 1905-1907 жылдардағы революция кезінде Польша корольдігінде де революциялық көтерілістер болды. Польша Корольдігінің өнеркәсіптік кәсіпорындарында бірқатар ереуілдер мен ереуілдер ұйымдастырған Юзеф Пилсудскийдің Польша социалистік партиясы үлкен ықпалға ие болды. 1904-1905 жылдардағы орыс-жапон соғысы кезінде Пилсудский Жапонияға барып, Польшадағы көтерілісті қаржыландыруға және Ресейге қарсы соғысқа қатысу үшін поляк легиондарын ұйымдастыруға тырысты. Бұған Роман Дмовскийдің ұлттық демократтары қарсы болды. Соған қарамастан, Пилсудски қару-жарақ сатып алуда Жапонияның қолдауына ие болды: 1904 жылы ол Польша Социалистік партиясының Күресуші ұйымын құрды, ол келесі жылдары бірнеше ондаған террористік шабуылдар мен ресейлік мекемелер мен ұйымдарға шабуыл жасады, оның ішінде 1908 жылғы Бездан тонауы жылдың ең әйгілісі. Тек 1906 жылы ғана Пилсудский содырларының қолынан 336 орыс шенеунігі мен әскери қызметкері қаза тапты.
Пруссия мен Аустрияның құрамындағы поляк жерлері
Пруссия құрамында поляк жерінде қарқынды германизация жүргізілді, поляк мектептері жабылды. 1848 жылы Ресей Пруссияға Познань көтерілісін басуға көмектесті. 1863 жылы екі держава поляк ұлттық қозғалысына қарсы күресте бір-біріне көмектесу үшін Алвенслебен конвенциясын жасады.
Поляктардың Аустриядағы жерлердегі жағдайы біршама жақсырақ болды. 1861 жылы Львовта поляктар басым болған провинцияның жергілікті өмірінің мәселелерін шешу үшін Галисия Сеймі құрылды; мектептер, мекемелер мен соттар поляк тілін пайдаланды; ал Ягеллондық (Краковтағы) және Львов университеттері бүкіл поляк мәдени орталықтарына айналды.
Бірінші дүние жүзілік соғыс
1914 жылы 14 тамызда Бірінші дүниежүзілік соғыс басталғаннан кейін Николай II соғыста жеңіске жеткеннен кейін Польша Корольдігін Германия мен Аустрия-Мажарстанда алынатын поляк жерлерімен Ресей империясының құрамындағы автономиялық мемлекетке біріктіруге уәде берді.
Соғыс Аустрия-Мажарстан және Германия әскерлерінде қызмет еткен поляктарға қарсы орыс субъектілері поляктардың соғысу жағдайын тудырды. Роман Дмовский басқарған Польшаның ресейшіл ұлттық-демократиялық партиясы Германияны Польшаның басты жауы деп санады, оның жақтастары Ресей империясының құрамында автономия мәртебесін ала отырып, барлық поляк жерлерін Ресей бақылауына біріктіруді қажет деп санады. Поляк Социалистік партиясының (ПСП) Ресейге қарсы жақтастары Польшаның тәуелсіздікке жету жолы Ресейдің соғыста жеңілуінен өтті деп есептеді. Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуынан бірнеше жыл бұрын PPS жетекшісі Йозеф Пилсудски Австро-Венгрия Галисиясында поляк жастары үшін әскери дайындықты бастады. Соғыс басталғаннан кейін Аустрия-Мажарстан армиясының құрамында поляк легиондарын құрады.
1915 жылы Ресей Польшасының территориясын Германия мен Аустрия-Мажарстан басып алды. 1916 жылы 5 қарашада Германия мен Австро-Венгрия императорлары Польшаның Ресей бөлігінде тәуелсіз Польша Корольдігін құру туралы манифест жариялады. Корольдің болмауына байланысты оның өкілеттіктерін Регенттер кеңесі атқарды.
Ресейдегі Ақпан төңкерісінен кейін 1917 жылы 16 (29) наурызда Ресейдің Уақытша үкіметі «еркін әскери одақ» жасасқан жағдайда негізінен поляктар мекендеген барлық жерлерде поляк мемлекетін құруға үлес қосатынын жариялады. ” Ресеймен.
Францияда 1917 жылы тамызда Поляк Ұлттық Комитеті (ПҰК) құрылды, оны Роман Дмовский мен Игнаси Падеревски басқарды; онда Йозеф Галлер басқарған поляк «көк армиясы» құрылды.
1918 жылы 6 қазанда Польшаның Регенттік кеңесі тәуелсіз поляк мемлекетінің құрылғанын жариялады, Польша Республикасының Уақытша халықтық үкіметі (Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej) құрылды, ал 14 қарашада Германия мен Германияның бағынуынан кейін Аустрия-Мажарстан ыдырағаннан кейін ол елдегі толық билікті Йозеф Пилсудскиге берді.
Осы уақытта Галисия аумағында поляк құрамалары мен басқа жаңадан құрылған мемлекет - Батыс Украина Халық Республикасының (БУХР) күштері арасында поляк-украин соғысы болды, нәтижесінде 1 қарашадан бастап кең ауқымды соғыс қимылдары болды. 1918 жылдан 1919 жылдың 17 шілдесіне дейін және БУХР жеңіліспен аяқталды.
1918 жылы 27 желтоқсанда Германияның Позен провинциясының поляктары Вилькопольск көтерілісін көтерді, содан кейін провинция 1919 жылдың ортасына дейін тәуелсіз мемлекет болды.
Польша Республикасы (1918-1939)
1919 жылы 26 қаңтарда заң шығарушы Сеймге сайлау өтті, ол Йозеф Пилсудскиді мемлекет басшысы етіп бекітті.
1919 жылы Версаль бейбітшілік келісімі Германияның Позен провинциясының көп бөлігін, сондай-ақ Померанияның бір бөлігін Польшаға берді, бұл елге Балтық теңізіне шығуға мүмкіндік берді (Польша дәлізі); Данциг (Гданьск) «еркін қала» мәртебесін алды.
Силезияда 1919-1921 жылдары поляктардың неміс билігіне қарсы үш рет көтерілісі болды. 1922 жылы Жоғарғы Силезияда өткен референдумда тұрғындардың бір бөлігі (поляктар) Польшаға қосылу үшін, ал бір бөлігі (немістер) Германияда тұруды жөн көргеннен кейін, Ұлттар Лигасы бұл аймақты бөліктерге бөлуді орынды деп санады. тұрғындардың қалауына сәйкес. . Шығыс бөлігі Польша құрамындағы автономды Силезия воеводствосын құрады.
1918 жылы 1 қаңтарда Польша Украинаның бақылауындағы аумақтарды Польшаға беруден украин тарапының бас тартуына байланысты Польша Украина Халық Республикасына соғыс жариялады. Поляк-украин соғысы Батыс Украина Халық Республикасының толық жеңілуімен аяқталды. 1919 жылы Кеңес-Польша соғысы басталды, ол әртүрлі табыстармен жалғасты. басында поляктар Беларусь пен Украинаға тереңдеп кіріп, Минск пен Киевті басып алды. Содан кейін Қызыл Армия қарсы шабуылға шығып, Вислаға жетті, бірақ олар жақсы бекінген Львов пен Варшаваны ала алмады. «Висладағы ғажайып» болды - Қызыл Армия жеңілді. Соғыс кезінде поляктарға барлығы 200 мыңға дейін Қызыл Армияның солдаты тұтқынға алынды, олардың әртүрлі бағалаулар бойынша 80 мыңға дейіні аштық пен аурудан қайтыс болды. Соғыс шын мәнінде Кеңестік Ресейден жеңілді, ал 1921 жылғы Рига бітім шартына сәйкес Украина мен Беларусь жерінің батыс бөлігі Польшаға өтті.
1920 жылы 28 шілдеде өткен елшілер конференциясында Польшаның оңтүстік шекарасы келісілді. Тесжин облысы Польша мен Чехословакия арасында бөлінді.
1920 жылы қазанда генерал Желиговскийдің қолбасшылығымен поляк әскерлері Вильна (Вильнюс) қаласымен бірге Литваның бір бөлігін басып алып, Орталық Литваны іс жүзінде қуыршақ мемлекет деп жариялады. Бұл жерлерді Польшаға қосуды 1922 жылы 10 ақпанда Вильна Сейм бекітті.
1921 жылы Заң шығарушы Сейм конституцияны қабылдады, оған сәйкес Сенат пен Депутаттар Палатасынан тұратын Сейм жалпыға бірдей, тең және төте сайлау құқығы негізінде жасырын дауыс беру арқылы 21 жастан асқан азаматтармен ешбір айырмашылықсыз сайланады. жынысы, діні және ұлты бойынша заң шығарушы орган, мемлекет басшысы – Сейм сайлайтын және өкілді функцияларды жүзеге асыратын Президент, атқарушы орган – Президент тағайындайтын және Сейм алдында жауапты министрлер кеңесі болды.
1922 жылы 5 қарашада Сеймге сайлау өтті.
1926 жылы төңкерістен кейін Польшада Йозеф Пилсудский басқарған авторитарлық санитарлық режим орнады. 1934 жылы Береза Картузскаяда билеуші режимнің қарсыластары үшін лагерь құрылды, оппозиционерлердің Брест соты өтті, Үлкен Польша лагері, сондай-ақ Ұлттық радикал лагері заңсыз деп танылды, баспасөз және жиналыс бостандығына шектеу қойылды. енгізілді.
1931 жылы 15 маусымда КСРО мен Польша достық және сауда ынтымақтастығы туралы шартқа қол қойды. 1932 жылы 25 қаңтарда КСРО мен Польша шабуыл жасамау туралы пактіге қол қойды.
1934 жылы 26 қаңтарда Польша мен Германия 10 жыл мерзімге шабуыл жасамау туралы келісімге қол қойды. 1935 жылы 4 қарашада Польша мен Германия экономикалық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойды.
1935 жылы сәуірде Пилсудскийдің өлімінен аз уақыт бұрын Польшада жаңа Конституция қабылданды, оған Санацияның негізгі принциптері: президенттік басқару жүйесі бар күшті орталықтандырылған мемлекет кірді.
1938 жылы (Мюнхен келісімінен кейін) Польша Чехословакияның Цесжин облысын аннексиялады.
1939 жылы 21 наурызда Германия Польшадан еркін қала Данцигті оған беруді, антикоминтерндік пактіге қосылуды және ол үшін «Польша дәлізін» ашуды талап етті (Польшаның Балтық теңізіне шығуын қамтамасыз ету үшін Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін құрылған) . Польша немістердің барлық талаптарын қабылдамады.
1939 жылы 28 наурызда Гитлер Польшамен шабуыл жасамау туралы келісімді бұзды. Осыдан кейін Польша одақтастардың кепілдігін алғысы келді. Польша Ұлыбританиядан көмек күтті. Алайда Польша онымен, Франциямен және КСРО-мен одақтасудан бас тартты. Ұлыбритания Германиядан қорғауға ауызша кепілдік берді. Британдық кепілдіктерді білген Гитлер ашуланып, «Вейс» операциясын жасауға бұйрық берді.
1939 жылы 23 тамызда фашистік Германия мен Кеңес Одағы шабуыл жасамау туралы келісімге қол қойды. «Аумақтық және саяси қайта құру» жағдайында Шығыс Еуропадағы өзара мүдделер салаларын шектеу туралы келісімге құпия қосымша хаттамаға сәйкес, бұл салаға Шығыс Польша, Эстония, Латвия, Финляндия және Бессарабия қосылуы қарастырылды. КСРО-ның, Литваның және Батыс Польшаның мүдделері - Германияның мүдделері саласында.
Екінші дүниежүзілік соғыс
1939 жылы 1 қыркүйекте Вермахт Польшаға басып кірді. Қорғаушылар үшін ұрыс қимылдары сәтсіз аяқталды, 16 қыркүйекте немістер Осовец - Белосток - Бельск - Каменец-Литовск - Влодава - Владимир-Волынский - Замосц - Львов - Самбир сызығына жетіп, Кеңес Одағына 150-200 км қашықтыққа жақындады. Польша шекарасы. Варшавада қоршалған поляк армиясының бөлімдері қаланы мүмкіндігінше ұзақ ұстауға тырысты.
17 қыркүйекте Кеңес әскерлері Польшаға кірді. Қыркүйектің 17-нен 18-іне қараған түні елдің жоғарғы басшылығы Румынияға қашып кетті (кейіннен «қуғындағы поляк үкіметі» деп аталатын жаңа басшылық құрылды).
27 қыркүйекте неміс әскерлері Варшаваны алды, поляк әскері қарсылықты тоқтатты. 5 қазанда генерал Клибергтің соңғы ірі поляк бөлімшесі тапсырылды.
Польшаның КСРО мен Германия арасындағы аумақтық бөлінуі 1939 жылы 28 қыркүйекте КСРО мен Германия арасындағы достық және шекара туралы шартқа қол қоюмен аяқталды. Поляк территориясының бөлінуі нәтижесінде КСРО Германиямен және Литвамен шектесе бастады. Бастапқыда Германия Литваны өзінің протекторатына айналдыруды көздеді, бірақ 25 қыркүйекте поляк проблемасын реттеу бойынша кеңес-германдық байланыстар кезінде КСРО Германияның Литваға талаптардан бас тартуы туралы келіссөздерді бастауды ұсынды. Польшаның Варшава және Люблин провинциялары. Бұл күні Германияның КСРО-дағы елшісі граф Шуленбург Германияның Сыртқы істер министрлігіне жеделхат жолдап, онда ол Кремльге шақырылғанын, онда Сталин бұл ұсынысты болашақ келіссөздердің тақырыбы ретінде көрсетіп, толықтырды. Егер Германия келіссе, «Кеңес Одағы 23 тамыздағы хаттамаға сәйкес Балтық жағалауы елдерінің мәселесін шешуге дереу кіріседі және бұл мәселеде Германия үкіметінің толық қолдауын күтеді.
Одан кейін басып алынған Польша территориялары Украина КСР мен Беларусь КСР-іне қосылды. 1940 жылдың көктемінде КСРО НКВД-сы Катынь өлімін – поляк азаматтарын (негізінен поляк армиясының тұтқынға алынған офицерлерін) жаппай жазалауды жүзеге асырды.
Германия поляк аумақтарының қалған бөлігін алды, ал Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін Пруссияның құрамында болғандар (Познан және Данциг) тікелей Германияға қосылды, поляк халқының едәуір бөлігі сол жерден қуылды. 1944 жылдың аяғына дейін 450 мыңға жуық поляк азаматы неміс армиясына шақырылды, оның ішінде поляк астыртын қызметінің кейбір мүшелері де бар. «Генерал-губернаторлық» атауын алған қалған аумақтарда оккупациялық басқару ұйымдастырылды. Немістер толығымен жаулап алған Польша территорияларында поляк тіліне тыйым салынды, поляк баспасөзі жабылды, барлық дерлік дін қызметкерлері тұтқындалды, поляк мәдени мекемелері жойылды, поляк зиялылары мен мемлекеттік қызметшілері жойылды. Поляктар әскери қызметкер болып табылмайтын 2 миллионға жуық адамнан айырылды, сонымен қатар дәрігерлердің 45%, заңгерлердің 57%, университет профессорларының 40%, инженерлердің 30%, діни қызметкерлердің 18%, барлық дерлік журналистер. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Польша халқының 20% -дан астамын - шамамен 6 миллион адамнан айырылды деп саналады.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде поляк территориясында көбінесе қарама-қарсы мақсаттары бар және әртүрлі жетекші орталықтарға бағынатын гетерогенді топтардан тұратын қарсылық қозғалысы әрекет етті: Польша үкіметінің басқаруымен жер аударылған Отан армиясы, Варшава көтерілісін ұйымдастырды. 1944 ж.; Гвардия Людов - Польша Коммунистік партиясының әскери ұйымы; шаруалар партиясы құрған Хлопский батальондары және т.б.; 1943 жылы сәуірде Варшава геттосының көтерілісін ұйымдастырған еврей содырлық ұйымдары да болды.
1941 жылы 30 шілдеде неміс шабуылынан кейін КСРО қуғындағы «Лондон» үкіметін мойындады; Кеңес аумағында осы үкіметке бағынатын әскери бөлімдер 1942 жылы КСРО-дан шығарылған және кейіннен Италиядағы шайқастарда ерекше көзге түскен поляк азаматтарынан жасақталды. 1943 жылы 25 сәуірде КСРО «Лондон» үкіметімен қарым-қатынасын үзді, Польшаның Катынь мәселесіне қатысты ұстанымы сылтау ретінде көрсетілді. Осыдан кейін Сталин КСРО-да қалған поляк ұлтының адамдарынан поляк армиясының 1-ші атқыштар дивизиясын құрады. Поляк Андерс армиясынан қашқан полковник Зигмунт Берлинг басқарған Тадеуш Костюшко.
1943 жылы 1 қазанда әзірленген «Лондон үкіметінің» Отандық армияға арналған нұсқауында «Польша үкіметі» кеңес әскерлері Польшаға рұқсатсыз кірген жағдайда келесі нұсқаулар болды: «Польша үкіметі наразылық жібереді. Біріккен Ұлттар Ұйымына Польшаның Польша үкіметінің келісімінсіз кіруіне байланысты поляк егемендігінің бұзылуына қарсы - сонымен бірге елдің Кеңестермен өзара әрекеттеспейтінін мәлімдейді. Сонымен бірге, үкімет астыртын қозғалыс өкілдері тұтқындалып, поляк азаматтарына қарсы қандай да бір қуғын-сүргінге ұшыраған жағдайда астыртын ұйымдар өзін-өзі қорғауға көшетінін ескертеді». Польшаның соғысқа дейінгі үкіметі поляк аумақтарын қайтару тұжырымдамасын құрды, бұл соғыста болмаса, геосаясатта КСРО-ға соққы беруге болады деген сенімге негіз болды. Польша қарулы күштерінің бас қолбасшысы бронетранспортер Казимиерж Соснковски үшінші дүниежүзілік соғыстың басталатынына және бұл соғыста КСРО-ның жеңілетініне сенді. Алайда Польшаның шығыс шекарасы Тегеран конференциясында келісілді, сол себепті поляктар бұл мәселеде қолдау ала алмады.
Кеңес әскерінің бөлімшелерімен бірге Берлинг әскері Польша шекарасына қарай жылжыды. 1944 жылы 20 шілдеде Қызыл Армия «Керзон сызығын» кесіп өтті, ал келесі күні коммунистер басқаратын «Польша ұлт-азаттық комитеті» (Люблиндік комитет) құрылды, ол уақытша үкіметтің функцияларын өз мойнына алды. Кеңес кеңесінің қолдауымен. Халық Кеңесінің Крайова Радасының партизандық Халық армиясын 1-Польша армиясымен біртұтас поляк армиясына біріктіру туралы декрет, сондай-ақ Польша армиясының жоғары қолбасшылығын тағайындау туралы жарлық ( поляк армиясының қолбасшысы болып генерал Михал Зимерский тағайындалды). 1944 жылы 26 шілдеде КСРО үкіметі мен Польша ұлт-азаттық комитеті ПҚНО-ның азат етілген Польша аумағындағы билігін мойындау туралы келісімге қол қойды, Кеңес үкіметі ПҚНО-ны елдегі жалғыз заңды билік деп таныды.
Шілде айының соңында Польша аумағында кімнің билігі - Лондон немесе Люблин орнатылатыны туралы мәселе көтерілді. Қызыл Армияның бөліктері Варшаваға жақындады; 1 тамызда Варшавада «Лондон үкіметінің» бұйрығымен Кеңес әскерлері келгенге дейін Варшаваны азат ету және поляк әскерлеріне жол бермеу мақсатымен Отандық армия бастаған және генерал Бур-Коморовский басқарған көтеріліс басталды. Ұлттық азаттық комитетінің билікке келуі. Осы уақытта немістер Варшава маңында қарсы шабуылға шықты, ал Рокоссовский (Варшавадағы көтерілістің басталуына бірнеше сағат қалғанда) қалаға алға жылжып келе жатқан 2-ші танк дивизиясына қорғанысқа өтуге бұйрық беруге мәжбүр болды. Қайта топтастырудан кейін шабуылды қайта бастауды көздейтін Жуков-Рокоссовский жоспарын Сталин елемей, «Лондон үкіметін» қолдаған Уинстон Черчилльдің үндеуінен кейін көтерілісшілерге көмектесу үшін кеңестік аэродромдарды пайдалануға рұқсат бермеді. Алайда, Қызыл Армияның шабуылын қасақана тоқтатудың ешқандай құжаттық дәлелі табылмады. Аяусыз басылған көтеріліс пен Варшаваның қирауы поляктар үшін қатты соққы болды.
Қызыл Армияның шабуылы 1945 жылы 12 қаңтарда қайта жалғасты; 17 қаңтарда Варшаваны поляк армиясының 1-ші армиясы басып алды, ақпан айының басында Польшаның барлығы дерлік неміс әскерлерінен азат етілді. Поляк жұмысшы партиясы өз қызметін бастады, ал Лондон үкіметінің жақтастарының астыртын қарсылығы ештеңе істей алмады.
Соғыс кезінде Польшада немістер мен поляк ұлтшыл астыртын ұйымының мүшелері еврей халқын жаппай өлтіру болды [48]. Соңғы ірі еврей погромы 1946 жылы Кельцеде болып, оған поляк полицейлері мен сарбаздары қатысты. Холокост және соғыстан кейінгі жылдардағы антисемиттік атмосфера еврейлердің Польшадан эмиграциясының жаңа кезеңін тудырды.
1945 жылғы Берлин конференциясының шешімімен Польшаның батыс шекарасы Одра (Одер) және Ныса-Лужицкая (Нейсе) өзендерінің бойымен белгіленді, Шығыс Пруссия территориясының үштен екісі Польшаға кетті. Кеңес-Польша шекара шартының жасалуы нәтижесінде Белосток облысы (БССР-ден) және Пржемысль қаласы (Украина КСР-ден) Польшаға кетті. Польша Чехословакияға 1938 жылы басып алынған Тесжин аймағын қайтарды.
Еврейлердің жойылуы, немістердің Польшаға қосылған неміс жерлерінен соғыстан кейін көшірілуі, сондай-ақ КСРО-мен жаңа шекаралардың белгіленуі және онымен халық алмасуы Польшаны іс жүзінде моноэтникалық мемлекетке айналдырды.
Қазіргі Польша (1989 жылдан бастап)
Горбачев жүргізген қайта құру саясаты КСРО-ның Польшаға ықпалын әлсіретіп, елдегі өзгерістерге әкелді. 1988 жылдың көктемі мен күзіндегі жаппай ереуілдердің жаңа толқыны ПЗПР басшылығын Магдаленкада Лех Валенса және оның жақтастарымен келіссөздер жүргізуге мәжбүр етті. 1989 жылы 6 ақпанда басталған үкімет пен оппозиция арасында «дөңгелек үстел» шақыру туралы келісімге қол жеткізілді. 4 сәуірде ол келісімге қол қоюмен аяқталды, оның негізгі пункттері еркін сайлау өткізу, президент лауазымын және Сеймнің (Сенат) жоғарғы палатасын енгізу болды.
Польша социалистік жүйені бейбіт жолмен жоюды бастаған социалистік одақтағы бірінші ел болды. 1989 жылы 4 маусымда өткен сайлауда «Солидарность» блогы (Солидарность қозғалысының төңірегінде құрылған және солшыл социалистерден консервативтік, католиктік, ұлтшыл топтарға дейінгі алуан түрлі саяси қозғалыстарды біріктіретін) Сенаттағы 99% орынға ие болды. және Сеймдегі орындардың 35%, содан кейін ол үкіметті құрды, ол премьер-министр Тадеуш Мазовецкидің және Премьер-министрдің орынбасары және қаржы министрі Лешек Бальцеровичтің басшылығымен нарықтық реформаларды бастады: бағаны ырықтандыру және мемлекеттік меншікті жекешелендіру. Мұның салдары саяси институттар мен жергілікті басқару органдарының түбегейлі өзгеруі болды. Ол кезде хаос пен гиперинфляция үстемдік еткен орталықтандырылған жоспарлы экономиканың орнына экономикалық дағдарыстың күшеюі, саяси хаос, орталық және аймақтық институттардың ыдырауы жағдайында пайда болған нарықтық экономика келді.
Войцех Ярузельский ел президенті болды. 1990 жылғы тікелей президенттік сайлауда «Солидарность» партиясының кандидаты Лех Валенса жеңіске жетті. Алайда, халықтың нақты табыстарының күрт төмендеуі, жұмыссыздықтың тез өсуі, жаңа әлеуметтік теңсіздіктердің пайда болуы және қауіп пен қауіп сезімі күшейіп жатқан жағдайда, бастапқыда жеңіске жеткен Ынтымақ күштерімен біріктірілген саяси консенсус. реформалар мәселесі бойынша бұрынғы социалистік режим жойылды. Ынтымақтастықтың өзінде солшыл-либералды және оңшыл (негізінен консервативті католиктік және ұлтшыл) күштер арасында демаркация болды.
1991 жылғы парламенттік сайлаудан кейін президент Лех Валенса консервативті «Орталық келісім» партиясының мүшесі Ян Ольшевскиге үкіметті басқаруды ұсынды. Сонымен бірге Ольшевский Польшадағы «шок терапиясының» сәулетшісі Лешек Бальцеровичтің өз үкіметіне кірмеуін талап етті. Алайда Ольшевскийдің премьер-министрлігі президентпен қақтығыстың көлеңкесінде қалды, бұл министрлер кабинетінің мерзімінен бұрын отставкаға кетуіне әкелді. Ольшевскийдің премьер-министр ретіндегі басты әрекеті люстрация туралы заң қабылдау болды (бірақ ол көп ұзамай конституцияға қайшы деп танылды). 1992 жылы 5 маусымда оның үкіметіне сенімсіздік вотумы қабылданды. Қоғамдық қолдаудан айырылған Ольшевскийдің кабинеті орталықшылдарға жол беруге мәжбүр болды - жаңа үкіметті Ханна Сухоцкая басқарды.
1993 жылғы парламенттік сайлау мүшесі Вальдемар Павлактың премьер-министрлігімен бұрынғы халықтарын Польша шаруалар партиясымен және басқа да саяси күштермен біріктірген Демократиялық солшыл күштер одағының коалициялық үкіметін құруға әкелді. 1995 жылы наурызда отставкаға кетті, үкіметті SDLS өкілдері басқарды. негізгі нарықтық институттар құрылды.
1995 жылғы президенттік сайлауда Демократиялық солшылдар одағынан үміткер Александр Квасьневский жеңіске жетті, бірақ 1997 жылғы парламент сайлауында «Ынтымақтастық» қайтадан жеңіске жетті, ал «Солидарность» мүшесі Ежи Бузек үкіметті басқарды. 1997 жылы конституция қабылданып, ақырында аралас республика құрылды. 1999 жылы Польша НАТО блогына қосылып, Югославияны бомбалауды (1999), блоктың Ауғанстанға (2001) және Иракқа (2003) араласуын қолдады.
Квасневский 2000 жылғы президенттік сайлауда президент болып қайта сайланды, SDLS 2001 жылғы парламенттік сайлауда да жеңіске жетті, ал SDLS мүшесі Лешек Миллер үкімет басшысы болды, оны 2004 жылы Марек Белка ауыстырды. 2004 жылы 1 мамырда Польша Еуропалық Одаққа кірді.
2005 жылдың күзінде Польшада оңшыл күштер билікке қайта оралды. Осы кезде антикоммунистік оппозиция мен Ынтымақтастықтан шыққан екі партия саяси сахнаға ықпал ету үшін күресті: ағайынды Качинскийлердің Заңы мен Әділеті, популизм мен ұлтшылдық элементтері күшті консервативті партия және либералдық-консервативтік Азаматтық. Платформа партиясы. , оны Дональд Туск пен Ян Рокита басқарды. 2005 жылдың 25 қыркүйегінде өткен парламенттік сайлауда «Заң және әділет» партиясы 26,99% (460 орынның 155-і), екінші орында «Азаматтық платформа» - 24,14% (133 орын), одан кейін Анджейдің популистік «Өзін-өзі қорғау» партиясы жеңіске жетті. Леппер – 11,41%. Ағайынды Качинскийлер партиясы басқа екі шағын партиямен бірге «Өзін-өзі қорғау» және оңшыл ұлтшыл поляк отбасыларының католиктік лигасы басқарушы коалицияны құрады. Алдымен Казимер Марцинкевич премьер-министр болды, ал 2006 жылдың шілдесінен бастап Ярослав Качиньский болды.
2005 жылы 9 қазанда Лех Качинский мен Дональд Туск президенттік сайлаудың екінші кезеңіне өтті. 23 қазанда Лех Качинский жеңіске жетіп, Польша президенті болды. Оған сайлаушылардың 54,04 пайызы дауыс берді. Оның қарсыласы 45,96% дауыс жинады.
2007 жылдың қазанында өткен кезектен тыс парламент сайлауы Азаматтық платформаға жеңіс әкелсе, Заң және әділет партиясы мен оның одақтастары жеңіліске ұшырады. «Азаматтық платформа» жетекшісі Дональд Туск премьер-министр болды.
2010 жылы 10 сәуірде Катынь трагедиясының мерейтойына арналған шараларға қатысу үшін Смоленскіге бара жатқан президент ұшағы апатқа ұшырады. Барлық жолаушылар мен экипаж мүшелері, соның ішінде президент пен оның әйелі қаза тапты. Сейм маршалы Бронислав Коморовский мемлекет басшысының міндетін атқарушы болды. 2010 жылдың 4 шілдесінде Польшада президенттік сайлаудың 2-ші кезеңі өтіп, онда Бронислав Коморовский ең көп дауыс жинады, ал Ярослав Качиньскиден алшақтық 6% болды. 2010 жылы 6 тамызда Бронислав Коморовский Польша Республикасының президенті қызметіне кірісті.
2011 жылғы 9 қазанда кезекті парламенттік сайлау өтті, онда Азаматтық платформаның басқарушы коалициясы мен Поляк шаруалар партиясы Сейм мен Сенатта көпшілікті сақтап қалды. Сеймдегі үшінші ірі партия Паликота қозғалысының жаңа либералдық антиклерикалдық партиясы болды. 2014 жылы көптеген депутаттар одан Демократиялық солшыл күштер одағы мен Қауіпсіздік және экономика депутаттық тобына ауысты.
Экономикасы
Польша Еуропа елдерінің арасында ең жылдам өсіп келе жатқан жұмыссыздық мөлшері төмен экономикаға ие. 1990-2015 жылдар арасында жалпы ішкі өнімі (ЖІӨ) екі есе өсті. Ал 2021 жылы ЖІӨ 661.7 миллиард АҚШ долларына жетті (Еуропа аумағында 6 орында). Айтылмыш 190-2015 арасында жан басына шаққандағы ЖІӨ жыл сайын орташа есеппен 7,3% өсіп тұрған – бұл Оңтүстік Корея мен Сингапур секілді елдердің осы кезеңдегі ЖІӨ өсімінен асады. Сондықтан Польшаны Азияның жолбарыс елдері сиықтыЕуропа барысы деп атап жатады. Ілгері экономикалық даму 90-шы жылдары түбегейлі нарық реформаларынан басталған. Польшада өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық бірдей дамыған. Экономикасының жетекші салалары — машина жасау, кеме жасау, металл өңдеу, химия, тамақ, тоқыма өнеркәсіптері. Елдің ауыл шаруашылығы негізінен қара бидай, астық, сұлы, жеміс-жидек және етті-сүтті ірі қара мал мен шошқа өсіруге бағдарланған. Экспортқа машина, химия, металл, тамақ, тоқыма өнімдері мен мыс, тас көмір шығарып, сырттан құрал жабдықтар, тұрмыстық тауарлар, шикізат алады.
Польша экономикасының да әлсіз тұстары бар. Ауыл шаруашылығы инвестицияның жетіспеушілігінен, шағын фермалардың көптігінен және артық кадрлардан зардап шегеді. Коммунистік билік кезіндегі экспроприациялар үшін өтемақы мөлшері анықталмаған.
Польша экономикасы – әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика. Еуропалық Одақтың алтыншы ірі экономикасы және Шығыс блоктың бұрынғы мүшелері мен Еуропалық Одақтың жаңа мүшелері арасындағы ең үлкені. 1990 жылдан бастап Польша экономиканы ырықтандыру саясатын жүргізді, оның экономикасы 2007-2008 жылдардағы қаржылық дағдарыс кезінде рецессиядан сақтанған ЕО-дағы жалғыз ел болды. 2019 жылғы жағдай бойынша Польша экономикасы соңғы 28 жылда тұрақты түрде өсті, бұл ЕО-дағы рекордтық көрсеткіш. Бұл өсу экспоненциалды болды: сатып алу қабілетінің паритетіндегі жан басына шаққандағы ЖІӨ соңғы 20 жылда орта есеппен жылына 6%-ға өсті, бұл Орталық Еуропадағы ең әсерлі көрсеткіш, бұл елдің 1990 жылдан бері ЖІӨ екі есе өсуіне әкелді.
2017 жылдың 29 қыркүйегінде қор индекстерін есептейтін FTSE Group қаржы компаниясы жыл сайынғы нарықтық жіктеу нәтижелерін жариялады, оған сәйкес ол Польша экономикасын дамып келе жатқан нарықтан дамыған нарыққа көтерді; Польша бұл мәртебеге қол жеткізген алғашқы посткоммунистік мемлекет. Басқа қаржы компаниялары (әсіресе MSCI және S&P) Польшаны дамушы нарық ретінде жіктейді.
Өмір деңгейі
2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап айына ең төменгі жалақы (брутто) 2250 PLN (523,54 евро) құрайды. 2019 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша Польшадағы орташа жалақы 5 071,25 PLN (брутто 1 180,16 еуро) және 3 600 PLN (таза 837,78 евро) құрайды. Кейтц индексі (ең төменгі жалақының орташа жалақыға қатынасы) 2019 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша шамамен 44,4% құрайды. 2019 жылдың 1 тамызынан бастап Польшада 26 жасқа толмаған қызметкерлер үшін табыс салығы алынып тасталды, егер қызметкердің табысы жылына 85 528 PLN (шамамен 20 мың еуро) аз болса, бұл Польшадағы 2 миллионға жуық жас жұмысшыға әсер етеді. 2019 жылдың 1 қазанынан бастап Польшада табыс салығы 18%-дан 17%-ға дейін төмендетілді. 2019 жылдың 1 шілдесінен бастап бірінші балаға және әрбір келесі балаға ай сайынғы жәрдемақы 500 PLN (116,33 евро, нетто) құрайды. 2020 жылдың 1 қаңтарынан бастап Польшада ең төменгі жалақы (брутто) айына 2600 PLN (600 еуро) және сағатына 17 PLN (3,92 еуро) құрайды. Кейтц индексі 2020 жылы Польшадағы болжамды орташа жалақыға сәйкес 49,7% болады. 2021 жылдың 1 қаңтарынан бастап Польшадағы ең төменгі жалақы (брутто) айына 2800 PLN (630,55 еуро) және сағатына 18,30 PLN (4,12 еуро) құрайды. Польшадағы болжамды орташа жалақыға сәйкес 2021 жылы Кейц индексі 53,2% болады. 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы ең төменгі жалақы 3 010 PLN (653,20 еуро) және нетто 2 363,56 PLN (512,92 еуро) құрайды. 2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы ең төменгі жалақы 3 490 PLN (742,54 еуро) және нетто 2 709,48 PLN (576,48 еуро) құрайды.
Өңдеу өнеркәсібінің жетекші салалары
машина жасау (Польша балық аулайтын кемелер, электр пойыздары, жүк және жолаушылар вагондары, жол және құрылыс машиналары, станоктар, қозғалтқыштар, электроника, өнеркәсіптік жабдықтар және т.б. өндіруде әлемдегі жетекші орындардың бірін алады), қара және түсті (ірі мырыш өндірісі) металлургия, химиялық (күкірт қышқылы, тыңайтқыштар, фармацевтикалық, парфюмериялық және косметикалық өнімдер, фотоөнімдері), тоқыма (мақта, зығыр, жүн), тігу, цемент, фарфор және фаянс өндірісі, спорт тауарларын өндіру (байдарка, яхта, шатыр және т.б.).
Ауыл шаруашылығы
Польшаның ауыл шаруашылығы жоғары дамыған. Ауыл шаруашылығында өсімдік шаруашылығы басым. Негізгі дәнді дақылдар – қара бидай, бидай, арпа, сұлы.
Польша қант қызылшасының (жылына 14 миллион тоннадан астам), картоп пен қырыққабаттың негізгі өндірушісі болып табылады. Алма, құлпынай, таңқурай, қарақат, сарымсақ және пиязды экспорттау үлкен маңызға ие.
Мал шаруашылығының жетекші саласы шошқа шаруашылығы; сүт және етті мал шаруашылығы, құс шаруашылығы (Польша Еуропадағы ең ірі жұмыртқа жеткізушілердің бірі болып табылады); ара шаруашылығы. Теңізде балық аулау және бұғы өсіру (Люблин воеводасындағы маралдар мен бұғылар).
Қазақстан мен Польша қарым-қатынасы
Қазақстан мен Польша арасында байланыс 19 ғ-да басталды. 1830 — 1917 ж. Қазақстанға жер аударылған поляктар арасында қазақ мәдениетін зерттеуге үлес қосқан А. Янушкевич, Г. Зелинский, Б. Залесский және А. В. Затаевич те болды. 1936 — 39 ж. және 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында да поляктар Қазақстанға депортацияланды. Қазіргі уақытта Қазақстанның солтүстік облыстарында 60 мыңдай поляк өмір сүреді.
1994 ж. Қазақстан мен Польша арасында дипломатиялық байланыс орнап, Варшава қаласында Қазақстан елшілігі, Алматыда Польша елшілігі ашылды. 1999 ж. қазанда Қазақстанға Польша президенті А.Квасьневский ресми сапармен келіп қайтты. 2002 ж. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев Польшаға ресми сапармен барды. Қазақстанда Польшаның біріккен кәсіпорындары жұмыс істейді. Қазақстан Польшадан аяқкиім, жиһаз, дәрі-дәрмек, тау-кен машиналарын алады. Польша Қазақстаннан мұнай, сары фосфор, газ, көмір және металлургия өнімдерін сатып алады.
Қарулы Күштер
Польша – кәсіби армиясы бар ел
Әскерге шақыру жасы: 18 жас
Қолжетімді әскери ресурстар: 9 681 703
Толық әскери қызметшілер: 120 000
Жыл сайынғы әскери шығындар: 9,65 миллиард доллар
Жалпы жұмыс күші: 17 100 000
Польша – ядролық қарусыз ел.
Әкімшілік бөлінуі
Польшада күрделі, 3 дәрежелі әкімшілік бөліну жүйесі қалыптасқан. Олар войводалық, повят және гмина деп аталады. Қазіргі кездегі жағдайы:
- Бірінші дәрежедегі бірліктер – 16 войводалық
- Екінші дәрежедегі бірліктер – 380 повят, оның ішінде:
- 66 повят құқығындағы қала
- 314 повят
- Үшінші дәрежедегі бірліктер – 2477 гмина, оның ішінде:
- 66 қалалық гмина
- 662 қалалық-ауылдық гмина
- 1512 ауылдық гмина
| Атауы | Поляк тіліндегі атауы | Астанасы |
|---|---|---|
| Үлкен Полша | Wielkopolskie | Познань |
| Куяв-Помор | Kujawsko-Pomorskie | Быдгош |
| Кіші Полша | Małopolskie | Краков |
| Лодыз | Łódzkie | Лодзь |
| Төменгі Селезия | Dolnośląskie | Вроцлав |
| Лүблин | Lubelskie | Люблин |
| Лубуш | Lubuskie | Гожув-Велькопольски мен Зелёна-Гура |
| Мазовец | Mazowieckie | Варшава |
| Ополе | Opolskie | Ополе |
| Подлас | Podlaskie | Белосток |
| Помор | Pomorskie | Гданьск |
| Киелі Крес | Świętokrzyskie | Келтсе |
| Селезия | Śląskie | Катовице |
| Подкарпат | Podkarpackie | Жешув |
| Вармия Мазурия | Warmińsko-Mazurskie | Олштын |
| Батыс Помор | Zachodniopomorskie | Щецин |
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- GUS Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 roku.
- demografia.stat.gov.pl/ Population. Size and structure and vital statistics in Poland by territorial division in 2019. As of June.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
- Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
- Poland 2025: Europe’s new growth engine.
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Польша |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |