Парламент

Парламент (лат. parlare – сөйлеу, ағылш. parlіament) – мемлекеттік биліктің ең жоғарғы өкілдік органы, өкілдік сайлау заң органы.

Британ парламенті ғимараты

Алғаш 13 ғасырда Англияда, 17 – 18 ғасырларда Еуропа елдерінде құрылды. Қазір әлем елдерінің басым көпшілігінде бар. Кейбір елдерде басқаша аталады: Ресейде Мемл. Дума, АҚШ-та Конгресс, Сирияда Ұлттық кеңес, Исландияда Альтинг, Моңғолияда Ұлы хурал, т.с.с. Парламенттің кең өкілетті, шектеулі өкілетті, кеңесші түрлері болады. Алдыңғы екі түрі өз елдерінің саяси-құқықтық механизмінде ортаңғы орын алады. Кеңесші парламенттер абсолюттік монархия елдеріне (Кувейт, БАӘ) тән. Парламент бір немесе екі (жоғары және төмен) палатадан тұрады. Екі палаталы етіп құру Парламентті кәсіпқойландыру мақсатынан туындады. Жоғары палата төмен палаталық әр аймақтан сайланған халық өкілдерінің аймақтық мүдделерін тоғыстыру, асыра сілтеушілігін тежеу, мәселелерді жалпымемлекеттік тұрғыда қарастыру үшін пайда болған. Палаталар сайлау, тағайындау (көбіне жоғары палата) немесе лауазымға байланысты палатадан орын алу жолымен құрылады. Тіпті Ұлыбританияда 1999 жылға дейін лордтар палатасындағы орындар мұрагерлікпен беріліп отырды. Орта есеппен төмен палаталар 4 – 5 жылға 400 – 600, жоғарғылары 6 – 9 жылға 100 – 300 депутаттан құралады. Әр палатаның өзіндік өкілеттіктері болады. Белгілі бір мәселелерді екі палатаның бірлескен отырысында шешеді. Парламенттің басты қызметі заң шығару және үкімет пен басқа да мемлекеттік билік органдарының қызметін бақылау болып табылады. Бақылаушылық қызметі лауазымды тұлғалардың есебін тыңдау, жұмысын тексеру, халықаралық шарттарды мақұлдаудан көрініс табады. Сонымен қатар Парламенттің әкімшілік-басқарушылық (мысалы, жоғары лауазымдарға тағайындау және босату), соттық (импичмент жариялау, рақымшылық жасау) және құрылтайшылық (мемлекеттік институттар құру) өкілеттігі де болады.

Парламент сайлауы

Қазіргі заманғы демократиялық Парламент палаталарының бірі, тікелей халықпен сайлануын талап етеді. Парламентке сайлау түрлі бағыттағы саяси партияларда көрініс табатын қоғамдағы көңіл-күйдің индикаторы болып табылады.

Әдетте, көпшілік дауыс жинаған партия немесе коалиция үкіметті құрады. Сайлау үнемі, әдетте, 4-5 жылда бір рет өткізіледі.

Парламент құрамы

Парламент мүшелері Парламенттің төменгі палатасы үшін депутаттар және жоғарғы палата үшін сенаторлар деп аталады.Әдетте парламентке 300-500 мүше кіреді, бірақ олардың саны әртүрлі болуы мүмкін (бірнеше ондықтан 2-3 мыңға дейін). Парламент бір немесе екі Палатадан тұруы мүмкін. Екі палаталы Парламентте, әдетте, палаталардың бірі жоғарғы, екіншісі — төменгі.

Мәселен, Ұлыбританияда Парламенттің жоғарғы палатасы-Лордтар палатасы, төменгі-қауым Палатасы, Ресейде-Федерация Кеңесі мен Мемлекеттік Дума, Қазақстанда-Парламент Сенаты мен Парламент Мәжілісі,АҚШ — та-Сенат пен Өкілдер Палатасы. Әдетте, жоғарғы палата төменгі палатадан аз демократиялық жолмен қалыптасады.

Халықаралық парламент

Парламенттің айқындамасына жататын бірқатар халықаралық органдар бар. Әдетте, олар қандай да бір халықаралық ұйымның құрылымында жұмыс істейді. Мұндай органдар тікелей халық сайлай алады, бірақ көбінесе ұлттық парламенттердің өкілдерінен құралады. Заңнамалық жиналысқа бүкілхалықтық сайлау Еуропалық Одақта, Андия кеңесінде, Орталық Америка Парламентінде бар; Араб Парламенті және Ресей мен Беларусь Одағының Парламенттік Ассамблеясы жоспарланып отыр.

Парламент өкілдерінен тұратын Парламенттік Ассамблея, атап айтқанда, Еуропа, НАТО, ЕҚЫҰ, ТМД кеңесінде бар. Женевада Парламентаралық Одақ — әлем парламенттері қауымдастығы жұмыс істейді. 2008 жылы Стамбулда түркітілдес елдердің Парламенттік Ассамблеясы құрылды.

Тағы қараңыз

• Қазақстан Республикасы Парламенті

Дереккөздер

1. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
2. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
3. Қазақ энциклопедиясы 7 т,
4. К.Айтхожин