Украиндар (укр. украї́нці) — шығыс славяндар тобына кіретін ұлт, Еуропаның жетінші ең ірі этникалық тобы және орыстардан кейін екінші ең ірі славян халқы. Украинаның негізгі халқы (37,4 млн). Тағы Ресей (3.3 млн), Канада (1.360 млн), Польша (1.2 млн), АҚШ (1 млн), Бразилия (600-800 мың), Қазақстан (338 мың), Аргентина (305 мың), Молдавия (181 мың), Беларусь (160 мың), Қырғызстан (100 мың), Өзбекстан (124 мың) мемлекеттерінде тұрады.
| Украиндар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 45 млн адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Украина | 37 541 693 (2001) |
| Ресей | 1 927 988 (2010) |
| Канада | 1 251 170 (2011) |
| Бразилия | 1 010 000 (1996) |
| АҚШ | 976 314 (2009) |
| Қазақстан | 547 054 (1999) |
| Аргентина | 300 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
18 ғасырда ресейліктер берген украиндықтар (краина – яғни алыс шет сөзінен) атауы бекіген. Сонымен қатар козак (казак) - көшпелі казактардың (қазақтардан) этимологиясы, олардан әскери еріктілік өмір салтын алған (казак –деген «еркін, бос» деген мағынада). Бұнымен қоса әскери ақсүйектер казак-қыпшақтардан (Киев Русінің славян-түрік кангломераты) құрылған. Сонымен қоса әзілдеп хохол (кейбір ғалымдардың пікірі бойынша «көк, тәңірі», көк түрік деген мағына білдіреді) деп атаған.
Ескі есімдер: рустар, русындар, казактар, украин казактар, черкастар.
Украин тілі
Украин тілі шығыс славян тілінің бірі болып табылады және үш диалектілік ерекшеліктері бар: а) солтүстіктік: солтүстік жағалаулық-полесский, оңтүстік жағалаулық - полесский, волынский-полесский сөйлеу ерекшеліктері; б) оңтүстік-батыстық: волынский-подольский, галицко-буковиндық, карпаттық, днестрлық сөйлеу ерекшеліктері; в) оңтүстік-шығыстық: днепровтық, шығыс-полтавалық сөйлеу ерекшеліктері.
Орыс тілінен басты айырмашылықтары: украин әліпбесінде г әрпі һ тәрізді дыбыс береді, е орыс тіліндегі йотдалған йе емес, басқа тілдердегі сияқты бір дыбысты е(э) ні береді. Және І әріпі /ɪ/ дыбысын білдіреді. Украин әліпбесінде ъ жоқ. Соңғы сөйлеу ерекшелігі 18 ғ. ежелгі украиндық кітап тілі негізіне алынды. 18-19 ғғ. аралығында қазіргі украин (жаңа украин) әдеби тілі қалыптасты. 10 ғ. Кирилл мен Мефодий негізін салған ескі славян жазуы Украинадан бастау алды.
Діни сенімдері
Діни сенімдері – Украинаның негізгі халқы православиелік негіздегі христиан дінін, бір бөлігі католик дінін ұстанады. 988 ж. Киев князі Владимир христиандықты ресми түрде қабылдап, Киев Русінің халқын шоқындырған. 1596 ж. Украина мен Белоруссия аумағындағы праволславиелік шіркеуге келісімді Брест шіркеу униясы жарияланды.
Тарихы
14-15 ғасырларда ежелгі рус халықтары тегінен туысқан украин, орыс, беларусь этностары қалыптасты. 15 ғасырдың соңынан бастап Украинаға түріктер мен Қырым татарлары шабуыл жасады. 15 ғасырда бір ортлыққа бағынған Ресей мемлекетінің құрылуы украин, беларусь халықтарының тарихында улкен рөл атқарды. Украин халқын азаттық күреске жұмылдырған Б.Хмельницкий бастаған соғыс (1648-54) Украинаның Ресейге қосылуына себепші болды. 1709 жылы Полтава шайқасында Украина гетманы Мазепа шведтер жағына шыққанымен, көптеген украиндық казак полктері Ресей жағында соғысып, сол жағалаудағы Украинаны қорғап қалды. 18 ғасырда орыс-түрік соғыстары мен Польшаның бөлінуі нәтижесінде оң жағалаудағы Украина мен Батыс Волын Ресейге қосылып, украин халқы Ресейдің отарлық езгісіне түсті. 1812 ж. Наполеон армиясына қарсы Отан соғысына украиндер де қатысты. 1-дүниежүзілік соғыс және азамат соғысы жылдарында Украина аумағының біраз бөлігін Германия мен Австрия-Венгрия жаулап алды. 1917 - 20 ж. ел аумағында Украина Халық Республикасы, Батыс Украина Халық Республикасы өмір сүрді. 1917 ж. Украин КСР-ы құрылды. Азамат және кеңес-поляк соғысы барысында 1920 ж. Батыс Украина Польшаға өтті. 1922 ж. КСРО құрамына кірді). 1939 ж. УКСР Батыс Украинамен косылды. 2-дүнижүзілік соғыс кезінде Украина жері неміс әскерлерінің қол астында қалды. 1954 ж. РКФСР-нан Украинаға Қырым облысы берілді. 1990 ж. Украина Жоғарғы Кеңесі елдің тәуелсіздігін жариялады. 1991 ж. 8 желтоксандағы Беловеж келісімінен кейін Кеңес Одағы таратылып, Украина тәуелсіздігін жариялады.
Кәсібі
19-20 ғғ. украин переселендерінің негізгі экономикалық өмірі жер өңдеу, мал шаруашылығы болды. Ауыл халқының бір бөлігі теріден етік, тондар тігу, құмыра жасау, икон жазу, бөшке жасау, шарап жасау және т.б сияқты кәсіптермен және қолөнермен айналысқан.
Украиндықтардың дәстүрлі тұрғын үйі едәуір көші-қон үдерістеріне қарамастан әлемнің түрлі аймақтарында 20 ғ. ортасына дейін өзінің этнографиялық ерекшеліктерін сақтап қалды. Ол Украинаға тән төмен ұзындау келген, жер немесе саз балшықты едені бар, қабырғасы төрт еңісті шатыры бар хаталар. Қабырғалары қосымша материал: орман ағаштарынан, қаңқадан, тас пен саманнан жасалған. Қабырғаларды қышпен сылап, әктеу дәстүрі сақталып қалған. Үйдің ішінің жобасы: үй ортасында үлкен пеш (вариста), бұдан қиғаштап қызыл немесе алдыңғы бұрыш (покут), жаны мен қабырға бойында бекітілген кең лавкалар орналастырылған.
Мәдениеті
Украиндықтардың дәстүрлі киімдері қолдан тоқылған кенептен жасалған шалбар, жейде, белдеулік және кеуделік киім, сыртқы киім, баскиім, аяқкиім, әшекей бұйымдардан тұрады. Украиндықтар арасында әлі күнге дейін киім-кешек үлгісінде этнографиялық ерекшеліктер кездеседі: дерга (күнделікті қапсырмалы киім), плахта (мерекелік, ашық түсті торлы жүн матадан екі кенептен пішілген, өрнектелген), спідниця (фабрикалық матадан жасалған белдеме), керсетка (шолақ жеңді киім) және т.б. Әйел адамдар білезік, сырға, сақина, мойынға, омырауға тағылатын алқа, моншақ, монеталы алқалар (монисто, дукачі) сияқты әшекей бұйымдар таққан. Бастарына ақ орамал (намітка), баскиім сыртынан байланатын (очіпка) киген. Түсі, фактурасы, байлау әдісіне қарай түрлі орамалдар кеңінен таралған. Ер адамдар кең шароварлар, кейіннен орыстардыкіндей тар шалбарлар киген. Кеудесі ойық, кестемен өрнектелген туника тәрізді жейделер кең таралды. Бас киімнен биік елтірі бөрік (кучма), қысқы бас киімдер (треух, малахаі), киізден, сабаннан жасалған шляпаны (бриль) айтуға болады.
Нанды қышқыл қамырдан домалақ, ұзынша қалыпта (паляница, хлібина, бохан) пісірген. Ішіне түрлі нәрселер салынған бәліштер мен жұқа нандар (перепічки, opішки, пампушки) кеңінен таралған. Ұннан квашу, лемішку, соломаху сияқты ежелгі тамақтар дайындайды. Қайнаған суда пісірілетін галушки, вареники (ірімшікпен, картоппен, шиемен), лапша (локишна), затірка (қатты етіп иленген, ұсақталып суға немесе сүтке пісірілген қамыр) тағамдар қазіргі уақытқа дейін бар. Украиндықтардың әйгілі тағамы борщ. Оның түрлі дайындау тәсілдері бар. Күнделікті тағамдар ішінде сүт тағамдары көп. Ұлттық тағамдар тұрып жатқан аймақтардағы тағамдар есебінен толығып отырады. Кубаньда украиндықтар адыгей ірімшігін, Башқұртстан мен Қазақстанда – қымыз және айран жасайды. Ет, шұжық және әйгілі украиндық шошқа майы күнделікті де, мерекелік те азық түрі болып табылады.
Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері
Басқа да көптеген халықтар сияқты украиндықтарда да христиандық ғұрыптар мен пұтқа табынушылық ғұрыптардың ұқсастықтары байқалады. Мысалы, святкалар кешкі үстел басындағы отырыстармен, рухани әңігімелесу, магиялық әрекеттермен, салттық тамақтармен бірге жүрген. Рождествода колядкалар (әзіл-ысқақ әндер) айтқан, балалар көршілерінің үйіне бидай сепкен. Масленицада орыстар сияқты жұқа құймақтар, варениктер пісіріп, ат жегілген шанамен бір-біріне қонаққа барған. Пасхада хоровод жасап, сауық-сайран құрып, ғұрыптық тағамдар: боялған жұмыртқа, бал, шұжық, қуырылған тоай дайындаған. Троицада хаталары мен қақпаларын бұтақтармен безендірген. Иван Купала мерекесінде биік жарда қиып алынған ғұрыптық ағашты орнатып, оны гүлдермен (марена — купала) әшекейлеп, алау жағып, бал ашқан. Бұл мерекелердің барлығы бұрынғыдай болмаса да қазіргі уақытқа дейін аталып өтіледі. Украиндықтардың өміріне көптеген жаңа мерекелер енген. Украиндықтар тамыры жалпы славяндық және ежелгі орыс кезеңінде жатқан ежелгі поэтикалық мәдениетін ерекше қадірлеп, қастерлейді. Пұтқа табынушылық кезең адам мен табиғаттың ажырамастығымен, құдайлардың көптігімен белгілі. Ежелгі Русьтің христиан дінін қабылдауы жаңа, рухани, зияткерлік құндылықтардың араласуына алып келді. Ежелгі орыс әдебиеті деп аталатын, орыс поэзиясының шыңы "Слова о полку Игореве" дастаны украин мәдениетінің де бастауы болып табылады.
Қазақстандағы украиндар
Қазақстан жеріне алғашқы украиндар XIX ғ. келді. Украин қоныс аударушылары Қазақстан жеріне сталиндік репрессия кезінде, тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында келді. 1897 жылы Қазақстандағы украин диаспорасының саны 86,7 мың украин болды, 30 жылдан кейін Қазақстандағы украиндардың саны 10 есеге жуық өсті. 1989 жылы украиндар саны 875,7-ге жетті, ал 1999 жылы 547,1 мың адамға дейін қысқарды. Украин диаспорасының көп бөлігі әрдайым Қазақстанның солтүстік облыстарында қоныстанды: украиндардың ең ірі этноаймақтық топтары Қостанай (130,4 мың), Қарағанды (78,8 мың), Павлодар (62,6 мың), Ақмола (62,2 мың), Солтүстік Қазақстан (47,0 мың), Ақтөбе (46,9 мың) облыстарында орналасқан, мұндай қоныс аудару украин диаспорасына тән болып қалып отыр (этностың 50%-дан астамы Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрады).
Бүгінде украин қауымдастығының ұлттық-мәдени жаңару үдерісі жүзеге асырылып келеді. Тіл мен дәстүрлерді оқып-білу жолға қойылған. Жиырмадан астам облыстық және қалалық украин этномәдени бірлестігі жемісті жұмыс істеуде. Елімізде Украинаның сенбілік және жексенбілік мектептері қызмет етеді. Украина мен Қазақстанды мына жағдай да байланыстырады: қазақ жерінде 11 жыл бойы белгілі жазушы Тарас Шевченко айдауда болды. Маңғыстау облысы елді мекендерінің бірінде, яғни Шевченко тұрған және өзінің шығармаларын жазған үйде оның атында мұражай ашылған. Көптеген қалада оның атында көшелер бар, Шевченко оқулары өткізіліп тұрады, Ақтауда Кобзарға орнатылған әлемдегі ең үлкен ескерткіш тұрғызылған. 2012 жылы Киевте қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевқа ескерткіш ашылды. Ал Тарас Шевченконың туғанына 200 жыл толуына орай астанада ұлы Кобзарға ескерткіш орнатылды. 2013 - 2014 жылдары Қазақстан мәдениетінің күндерін Украинада және Украина күндерін Қазақстанда өткізілді.
Қазақстандағы украин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 933 461 (1970 ж.),
- 897 964 (1979 ж.),
- 875 691 (1989 ж.),
- 547 054 (1999 ж.),
- 263 962 (2020) адам.
1989 жылы Қазақстанда тұратын украиндардың 36,6%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, бірақ олардың тек 5,8%-ы ғана украин тілін біледі; украиндардың 0,02%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 0,9%-ы қазақ тілін біледі; 63,2%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 32,3%-ы орыс тілін біледі. 1999 жылғы санақ деректері бойынша 547,1 мың украиндардың 88,1 мыңы (16,1%) ана тілін біледі; 68,7 мыңы (12,6%) − мемлекеттік (қазақ тілін), 544,4 мыңы (99,5%) орыс тілін меңгерген 27. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан украиндарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 397890 адам (72,7%), қостілділер – 149164 адам (27,3%).
Дереккөздер
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 416-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 193-бет.