Варшава (пол. Warszawa [varˈʂava] ) — Польша астанасы, елдегі көлемі және тұрғындары жағынан алғанда ең үлкен қала. 1596 жылы Вавель қорғанының өртенген сәтінде Сигизмунд ІІІ өз резиденциясын осында ауыстырған сәтінде ресми түрде қала мәртебесін алды, ал астана статусын ол 1791 жылы жаңа конституция арқылы бекітті. Қала арқылы Висла өзені ағып өтеді.
| Қала | |||||||||
| Варшава | |||||||||
| пол. Warszawa | |||||||||
| | |||||||||
| |||||||||
| Әкімшілігі | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ел | |||||||||
| Статусы | Астана | ||||||||
| Воеводасы | Мазовец воеводасы | ||||||||
| Ішкі бөлінісі | 18 аудан | ||||||||
| Қала президенті | Рафал Тшасковский | ||||||||
| Тарихы мен географиясы | |||||||||
| Координаттары | 52°13′ с. е. 21°02′ ш. б. / 52.217° с. е. 21.033° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 52°13′ с. е. 21°02′ ш. б. / 52.217° с. е. 21.033° ш. б. (G) (O) (Я) | ||||||||
| Құрылған уақыты | XIII ғасыр | ||||||||
| Қала статусы | 1300 | ||||||||
| Жер аумағы | 517 км² | ||||||||
| Орталығының биiктігі | 103 м | ||||||||
| Климаты | орта континентті | ||||||||
| Уақыт белдеуі | UTC+1, жазда UTC+2 | ||||||||
| Тұрғындары | |||||||||
| Тұрғыны | ▲ 1 783 321 адам (2019) | ||||||||
| Тығыздығы | 3449 адам/км² | ||||||||
| Агломерация | 3 100 000 | ||||||||
| Ұлттық құрамы | поляктар | ||||||||
| Конфессиялар | католиктер, православтар, иудейлер | ||||||||
| Этнохороним | варшавалық, варшавалықтар | ||||||||
| Ресми тілі | |||||||||
| Сандық идентификаторлары | |||||||||
| Телефон коды | +48 22 | ||||||||
| Пошта индекстері | 00-001 - 04-999 | ||||||||
| Автомобиль коды | WA, WB, WD, WE, WF, | ||||||||
| um.warszawa.pl | |||||||||
Варшава шекарасы | |||||||||
| Ортаққордағы санаты: Варшава |
Тарихы
Қазіргі кезең
1989 жылдан бері Варшава заманауи Польша Республикасының астанасы болып есептеледі. 2-ші дүние жүзі соғысынан кейін қала мұқият қайта тұрғызылып, ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасының ескерткіштері санатына ғылыми қайта жасалу үлгісі ретінде енгізілді.
Этимологиясы
Алғашқы рет қолжазбаларда XIV ғасырда Warseuiensis (1321) және Varschewia (1342) түрінде, ал XV ғасырда - Warschouia (1482) кездеседі. Көптеген тарихшылар мен тіл мамандары қаланың атауы тәуелденген сын есім Warszewa (немесе Warszowa) Warsz деген атаудан (Warcisław, Wrocisław ортағасырда танымал болған Warcisław, Wrocisław сөзінің қысқаруынан) арқылы жасалған деп есептейді.
Warszewa атауының на Warszawa атауына ауысуы XVI ғасырда болды және бұл аймақта қоныстанған Варшавада таралуына себеп болған мазовтықтар диалектісінің ерекшелігімен тікелей байланысты еді. Бұл диалектіде XV ғасырдың аяғына дейін дауыста «а» дыбысы «е» жіңішке дауыссыз дыбысқа ауысты. ( ал бұл уақытта sz поляк тілінде жіңішке дыбыс болып есептелетін.) XV ғасырда е дыбысының екінші рет қайталануы диалект болып табылатын, сондықтан әдеби тілде сөйлеуге тырысқан тұрғындар сол түрді а дыбысына өзгерткен болатын. Сондықтан да, Варшава сөзімен де түзетуің жоғарғы дәрежесіндегі этимологиялық дұрыс түрімен ауыстырылған болатын.
Халық арасында Warszawa атауы Wars атты балықшы мен кейін өзі үйленген Szawa атты су пересінің аттарының бірігуі нәтижесінде пайда болған деп есептеледі. Су перісі Саваның бейнесі Варшаваның рәмізіне айналды.
Варшаваның негізінің қалануы турасында Каземир атты әлдебір князь аңшылық кезінде адасып жүріп, Висла өзенінің бойындағы кедей балықшылардың күркесіне жетеді. Онда Варш пен Сава атты егіздерге жас босагнған жас балықшы қызды кездетіреді. Каземир олардың өкіл әкесі болып, олардың қонақжайлылығы үшін сыйлықтар береді. Балықшы бұл ақшаға үй тұрғызып, кейін ол үйдің маңына Варшаваның негізін қалаған өзге де балықшылар қоныстанады.
Рәмізі
Варшаваның негізгі рәмізі болып Варшава су перісі есептеледі. Оның бейнесін қаланың елтаңбасында кездестіруге болады. Нарықтық алаңда фольклорлық құндылыққа қалалық мүсін стилінде ескерткіш орнатылған.
Варшаваның елтаңбасы қызыл француздық қалқан, ұраны жазылған бау, сауыттың жоғарғы бөлігінде корольдік тәж және сауыттың тілшігінде Висланың орденімен көрінеді. Варшаваның туы екі теңдес ұлы көлденең жатқан қызыл және жасыл түстегі жолақтан тұрады. Мата 5:8 шамасында болуы шарт.
Ортағасыр
Х ғасырдан бері заманауи Варшаваның аймағында атағы Bródno (яки «брод», «өткел») Jazdów және Kamion жерлеріне жеткен бірнеше мекеннің орнауы құжатпен бекітілген. Осыған қарамастан, Варшавадағы ағаш құрылыстарды ХІІ ғасырда литвалықтар салған болса, ал тасты құрылыстар XIV ғасырға қарай Тевтон орденінен қорғану мақсатында жасалған болатын.
Жаңа кезең
XV-XVI ғасырлардың басында Варшава –Мазовецк княздігінің астанасы, 1596-1795 жылдары поляк королдігінің және литвалық ұлы княздіктердің резиденциясы, 1791-1795 жылы Посполитаның астанасы, 1807-13 жылдары Варшава Герцогтігі (нақтырақ айтқанда француз протектаторы ықпалында), 1815-1915 жылдары – Польскі патшалығы (Ресей империясының құрамында). 1918-1939 жылдары Варшава Польша Республикасының астанасы болып табылды, ал 1944-1989 жылдар аралығында - Поляк Халық Республикасының астанасы.
1939-1944 жылдар аралығындағы 2-ші дүние соғысы кезеңінде Генерал-губернаторлық әкімшілік орталық Краковта орналасты. Варшаваның орталығы нацистердің бомбылауынан 1939 жылы жойылып, 1944 жылы қайта тұрғызылды.
Қазіргі кезең
1989 жылдан бері Варшава заманауи Польша Республикасының астанасы болып есептеледі. 2-ші дүние жүзі соғысынан кейін қала мұқият қайта тұрғызылып, ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұрасының ескерткіштері санатына ғылыми қайта жасалуүлгі ретінде енгізілді.
Әкімшілік құрылым
Климаты
Варшаваның климаты жұмсақ қысымен және жылы, ылғалды жазымен орташа континентальді. Қыстағы орташа температура +2 °C ден -5 °C-ға дейін, жазда +15 - тен +20 °Cдейін. Варшаваның климаты орташа белдіктегі қалалардың ішіндегі ең қолайлыларының бірі, ыстығы +30 C °жоғары аз уақыт қана орын алады және шамалы уақыт арасында, ал аязы - −15 °C төмен, бұл да сирек болып тұралды. Күзі- созылыңқы және жылы, көктемі біртіндеп келеді.
Экономикасы
Польшаның экономикасындағы Варшаваның үлесі — 15 % ВВП. Жұмыссыздық -— 1,8 % (2008).
Халқы
Варшаваның қалалық тұрғындарының көбеюі мен дамуыны сауда жолдары мен еуропа көлік миграциясының алғашқы пункттерінің болуы ұзақ уақыттарда ықпал етті. Бұл жайт халық санағына, сол сияқты ұлттық құрамға да әсерін тигізбей қоймады. Осылайша қала болып қалыптасқанға дейінгі кезеңде өндірістік және қызмет көрсету орталығы болғандықтан да тұрғындар саудалық топтардан басымырақ болды. 1897 жылғы санаққа сәйкес 638,000 -ден 219,000 шамасы, 34 % еврейлер мен ұлтшылдар болатын. Көптұлғлылық пен көпұлттық хлық негізгі түрде қаланың мәдени дамуына өз ықпалын көрсетті. Варшава болашақ көптеген әр алуан ойлар мен ағымдардың орталығы болғандықтан 300 жылдық тарихымен "Шығыс Париж" деген атаққа ие болды. Халықтың әйелдер мен ерлер арасындағы арасалмақ:~54 % әйелдер және ~46 % ерлер болды.
- 1700: 30 000 (баға)
- 1792: 120 000
- 1800: 63 400
- 1830: 139 700
- 1850: 163 600
- 1882: 383 000
- 1900: 686 000
- 1925: 1 003 000
- 1939: 1 300 000
- 1945: 422 000 (қыркүйекте)
- 1956: 1 000 000
- 1960: 1 139 200
- 1970: 1 315 600
- 1975: 1 436 100
- 1980: 1 596 100
- 1990: 1 611 800
- 2002: 1 707 100 (Весол ауданына қосылғаннан кейін)
- 2004: 1 676 600 (2 760 000 қала маңымен алғанда)
- 2005: 1 694 825 (2 880 000 қала маңымен алғанда)
- 2006: 1 700 536 (2 870 000 қала маңымен алғанда)
Дереккөздер
- Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r. (поляк). Główny Urząd Statystyczny (19 шілде 2017). Тексерілді, 22 қыркүйек 2017.
- Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30.06.2019 r. (поляк). Główny Urząd Statystyczny (23 ақпан 2020). Тексерілді, 23 ақпан 2020.
- Владимир Никитин. «Варш и Сава — добрая слава». Родина (исторический журнал) № 12 — 1994, стр. 139—144