Жерорта теңізі — Атлант мұхитының Еуразия мен Африка құрлықтары арасындағы теңізі. Гибралтар бұғазы арқылы Атлант мұхитымен, Босфор бұғазы арқылы Қара теңізбен, Суэц каналы арқылы Қызыл теңізбен жалғасады. Ауданы 2505 мың км², орташа тереңдігі 1498 м, ең терең жері 5121 м. Жерорта теңізінің еуразиялық жағалауы қатты тілімденген. Онда түбектер және аралдармен бөлінген шағын Альборан, Балеар, Лигурий, Тиррен, Адрия, Ион, Эгей және Кипр теңіздері орналасқан.
| Жерорта теңізі | |
| Сипаттамасы | |
|---|---|
| Ауданы | 2 500 000 км² |
| Көлемі | 3 839 000 км³ |
| Тереңдігі | 5121 м |
| Орташа тереңдігі | 1541 м |
| Орналасуы | |
| 35°00′00″ с. е. 18°00′00″ ш. б. / 35.00000° с. е. 18.00000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 35°00′00″ с. е. 18°00′00″ ш. б. / 35.00000° с. е. 18.00000° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Жерорта теңізі Ортаққорда |
Теңіз алабына Қара, Азов, Мәрмәр теңіздері де кіреді. Ірі шығанақтары: Валенсия, Лион, Генуя, Таранто, Сидра (Үлкен Сирт), Габес (Кіші Сирт). Ірі аралдары: Балеар, Корсика, Сардиния, Сицилия, Крит және Кипр. Теңізге ірі Ніл, По, Рона, Эбро өзендері құяды. Жас альпілік геосинклинальдік аймақта орналасуынан, түпкі бедері күрделі. Ең ірі қазаншұңқырлары: Алжир-Прованс, Орталық қазаншұңқыр және Геллен шұңғымасы. Тиррен теңізінің қазаншұңқырының төңірегінде сөнген және әрекетті жанартаулар да бар.
Бүкіл Жерорта теңізі аймағына субтропиктік климаттың “жерортатеңіздік” деп аталатын ерекше типі тән: қысы ылғалды әрі жылы, жазы құрғақ және ыстық. Судың беткі қабатының температурасы ақпанда теңіздің солтүстігінде 12° С-тан оңтүстікте 18° С-қа дейін, тамызда батысында 20 — 25° С-тан оңтүстік-шығысында 28 — 30° С-қа дейін көтеріледі. Су көп буланады, сондықтан тұздылығы жоғары. Батысында 36ү-ден, шығысында 39,5ү-ге дейін құбылады. Толысу толқынының биікт. 0,1 — 0,5 м, Тунистің шығысында 1,7 м-ге жетеді. Негізгі ағыс Гибралтардан Ливанның жағасына дейін Африканы бойлап өтеді. Оқшау теңіздерде су циклондық айналым жасайды. Теңізде балықтың 550-дей түрі бар. Сардина, тунец, макрель, скумбрия, т.б. ауланады. Жерорта теңізінің Адрия және Эгей теңіздерінің қайраңдарында мұнай, газ өндіріледі.
Бұл теңіз арқылы аса маңызды халықаралық теңіз жолдары өтеді. Басты порттары: Барселона (Испания), Марсель (Франция), Генуя, Неаполь, Венеция, Триест (Италия), Риеака (Югославия), Пирей және Салоники (Грекия), Бейрут (Ливан), Александрия, Порт-Саид (Египет), Триполи (Ливия), Алжир (Алжир). Түркия жағалауында дүние жүзіне әйгілі курорттар бар. Жерорта теңізінің жағалауында Испания, Франция, Италия, Монако, Мальта, Хорватия, Босния және Герцоговина, Югославия, Албания, Грекия, Түркия, Кипр, Сирия, Ливан, Араб елдерінің аумағы, Израиль, Египет, Ливия, Тунис, Алжир, Марокко елдері орналасқан.
Физико-географиялық очерк
Жерорта теңізі Еуропа, Африка және Азия арасында орналасқан.
Солтүстік-шығыста Дарданелл бұғазы арқылы Мәрмәр теңізімен, одан әрі Босфор бұғазымен — Қара теңізбен, оңтүстік-шығыста Суэц каналымен — Қызыл теңізбен жалғасады.
Ауданы 2500 мың км². Шығыстан батысқа қарай ұзындығы 3700 км-ден астам, ал солтүстіктен оңтүстікке қарай ең үлкен ені 1600 км. Су көлемі 3839 мың км³. Жағалау сызығының ұзындығы шамамен 46 000 км.
Орташа тереңдігі 1541 м, максимум 5121 м (Орталық бассейн).
Жерорта теңізінің таулы жағалауларға жақын жағалаулары негізінен абразивті, тегістелген, аласа жағалауларға жақын жерде лагуна-самандық және атыраулық; Адриатика теңізінің шығыс жағалауы Далматиялық типтегі жағалаулармен сипатталады.
Ең маңызды шығанақтар: Валенсия, Лион, Генуя, Таранто, Сидра (Үлкен Сирт), Габес (Кіші Сирт).
Ең үлкен аралдар: Сицилия, Сардиния, Кипр, Корсика, Крит, Балеар аралдары және Эвбея.
Жерорта теңізіне Эбро, Рона, Тибр, По, Ніл және басқа ірі өзендер құяды; олардың жылдық жалпы ағыны шамамен 430 км³ құрайды.
Жағалаудағы елдер
Жерорта теңізі БҰҰ-ға мүше 21 мемлекеттің жағалауларын шайып жатыр:
- Еуропа (батыстан шығысқа қарай): Испания, Франция, Монако, Италия, Мальта, Словения, Хорватия, Босния және Герцеговина, Черногория, Албания, Грекия, Түркия (Шығыс Фракия);
- Азия (солтүстіктен оңтүстікке қарай): Түркия (Кіші Азия), Сирия, Кипр, Ливан, Израиль және Египет (Синай түбегі);
- Африка (шығыстан батысқа қарай): Египет (Африка бөлігі), Ливия, Тунис, Алжир, Марокко және Испания (Сеута, Мелилья және т.б.);
- сондай-ақ басқа мәртебедегі үш аумақ: мойындалмаған Солтүстік Кипр Түрік Республикасы, Гибралтар және Газа секторы.
Сыртқы сілтемелер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Mediterranean Sea |
- http://www.1yachtua.com/Chartr/medit/MedSea.htm(қолжетпейтін сілтеме)
- http://www.1yachtua.com/Chartr/medit/GeoStr.htm 22 маусымның 2013 жылы.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9