Хорватия (xорв. Hrvatska), ресми Хорватия Республикасы (xорв. Republika Hrvatska [xř̩ʋaːtskaː]) — Еуропаның оңтүстік-шығысында, Балқан түбегінде орналасқан мемлекет. Құрамына Адрия теңізіндегі аралдар (ең ірілері — Крк, Црес, Хвар, Корчула, Брач, Паг, Раб, Вис) да кіреді. Аумағы 56 538 квадрат километр. Халқы 4,7 миллион (2001), оның 78%-ы — хорваттар, 12%-ы сербтер, 1%-ы словендер, қалғандары босниялықтар, венгрлер, т.б. Ресми тілі — хорват. Дінге сенушілердің көпшілігі — католиктер (72%) мен православиелік христиандар (14%), мұсылмандар (1,5%) мен протестанттар (1%) да бар. Астанасы — Загреб қаласы. Хорватия — парламенттік республика. Конституциясы бойынша мемлекет басшысы — президент. Жоғарғы заң шығарушы органы — қос палаталы (өкілдер және жупания) Хорватия Республикасының Соборы. Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Аумақтық-әкімшілік жағынан 20 қауымдастыққа (жупанияға) бөлінеді. Ұлттық мейрамы — Мемлекеттілік күні, 30 мамыр (1990). 2023 жылдан бастап ақша бірлігі — еуро. Хорватия — БҰҰ-ның (1992), Еуропалық кеңестің (1996) мүшесі.
| Хорватия Республикасы xорв. Republika Hrvatska | ||
| ||
| Әнұран: «Lijepa naša domovino» (тыңдау ) | ||
| Тарихы | ||
|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 25 маусым 1991 жыл (СФЮР-ден) | |
| Мемлекеттік құрылымы | ||
| Ресми тілі | хорват тілі | |
| Елорда | Загреб | |
| Ірі қалалары | Загреб, Сплит, Риека, Осиек | |
| Үкімет түрі | Парламенттік республика | |
| Президенті Премьер-министрі Сабор төрағасы | Зоран Миланович Андрей Пленкович Гордан Яндрокович | |
| Географиясы | ||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 124-ші орын 56 594 км² 1,09 | |
| Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2011) • Тығыздығы | ▼ 4 076 246 адам (127-ші) 4 284 889 адам 73 адам/км² (109-шы) | |
| Экономикасы | ||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | 117,928 млрд. $ (81-ші) 29,207 $ (55-ші) | |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | 63,172 млрд. $ 15,646 $ (55-ші) | |
| АДИ (2018) | ▲ 0,837 (өте жоғары) (46-шы) | |
| Этнохороним | Хорваттар, хорват | |
| Валютасы | еуро (€, EUR) | |
| Қосымша мәліметтер | ||
| Интернет үйшігі | .hr | |
| ISO коды | HR | |
| ХОК коды | CRO | |
| Телефон коды | +385 | |
| Уақыт белдеулері | +1 |
Этимология
«Хорватия» атауы (хорват Hrvatska) ортағасырлық латын тілінен шыққан. 9 ғасырда билік еткен тәуелсіз Хорватия мемлекетінің бірінші билеушісі князь Бранимир пападан алды, оның шығу тегі әлі анықталмаған, ол прото-славяндық -Xŭrvatŭ (Xаrvatъ) дан шыққан болуы мүмкін. ол көне парсы тілінен шыққан болуы мүмкін -xaraxwat.
«xъrvatъ» хорват этнонимінің сақталған ең көне жазбасы Башчанская тақтайшасында табылған және «zvъnъmir kralъ xravatъskъ» («Звонимир, хорват патшасы») сияқты көрінеді.
Тарихы
Римге дейінгі кезеңде Адриатика жағалауында Үндіеуропалық дәуірге дейінгі бірнеше маңызды археологиялық мәдениеттер болды, олардың ең көнелері «импрессо» болды. Қола дәуірінде Адриатика жағалауында импрессо мәдениетінің ұрпақтары болды, олардың ішінде Бутмир мәдениеті өзінің керамикасымен ерекшеленді, кейінірек Кастеллер мәдениеті, одан бірнеше жүздеген бекініс қоныстары қалды. Біздің дәуіріміздің басында қазіргі Хорватияның бүкіл аумағын (Либурния деп аталатын) римдіктер жаулап алды (Рим Иллирия туралы толығырақ, Иллирия және Иллирия көтерілісін қараңыз).
Хорват ұлтын тудырған хорваттардың славян тайпалары 7 ғасырда Адриатика теңізінің шығыс жағалауына қоныс аударды. Көп ұзамай Хорватия корольдігі аймақтағы ең мықтылардың біріне айналды. 1102 жылы билеуші Трпимировичтер әулеті жойылып, Хорват тәжі венгрмен әулеттік одаққа біріктірілді. 15 ғасырдың ортасында елдің солтүстігіндегі венгр билігі түріктерге ауыстырылды, ал Далматия Венеция Республикасының құрамына кірді. Сонымен бірге Дубровник Республикасы негізінен өз тәуелсіздігін сақтап қалды. 1868 жылдан бастап Аустрия-Мажарстан құрамындағы Хорват мемлекеттік құрылымдары Далматияның тәждік жері және Мажарстаңда бөлігі ретінде Хорватия мен Славония жері болды.
1526 жылы Габсбургтік Фердинанд I-нің сәтті әулеттік некесі 20 ғасырдың басына дейін Хорватияны басқарған Габсбургтер үйіне венгр және хорват тәждерін әкелді. Венеция Республикасы құлағаннан кейін (1797 ж. Кампо-Формия бейбітшілігі), Габсбург монархиясының жерлеріне Истрия, Далматия және Дубровник қосылды (1809–13 жылдары Наполеондық Францияның Иллирия провинциялары).
1918 жылы Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Хорватия Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігінің құрамына кірді, дегенмен Аустрияның жағалық аймақтары (Истрия, Риека және Задар) Венеция Джулия деген атпен Италияға кетті. 1929 жылы мемлекет Югославия Корольдігі деп аталды. 1939 жылы 26 тамызда Цветкович-Мачек келісімі негізінде Хорватия корольдік құрамында жеке бановина ретінде автономия мәртебесін алды.
1941 жылы Усташе Анте Павеличтің басшылығымен сербтерді, еврейлерді және сығандарды геноцидке ұшыратқан нацистік тәуелсіз Хорватия мемлекетін құрды. Сондай-ақ оның аумағында серб четниктері босняктар мен хорваттарды қырғынға ұшыратты. Иосип Броз Титоның коммунистік ойлы партизан отрядтарының қысымымен Хорватиядағы Павелич және Сербиядағы Недич режимі құлап, Югославия Социалистік Федеративтік Республикасы құрылды, оның құрамына алты республика: Сербия, Хорватия, Словения, Македония, Черногория кірді. және Босния және Герцеговина.
1991 жылы сербтер мен хорваттар арасындағы өткір республикаішілік қақтығыс фонында Хорватия тәуелсіздігін жариялады. Исландия 1991 жылы 19 желтоқсанда жаңа елді бірінші болып таныды. Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін республикадағы ұлтаралық қақтығыстар Хорватиядағы соғысқа ұласты (1991-1995), ол 1995 жылдың соңына дейін созылды («Дауыл» операциясы). Хорватия мен Словенияның тәуелсіздік жариялауы ЮСФР ыдырауының басы болды. Хорватияның тұтастығы ақыры 1998 жылы қалпына келтірілді. Жаңа тәуелсіз Хорватияның тұңғыш президенті Франйо Туджман болды.
2012 жылдың 22 қаңтарында Хорватияда референдум өтіп, онда сайлаушылардың көпшілігі – 66,25 пайызы елдің Еуропалық Одаққа кіруіне дауыс берді.
Физикалық-географиялық сипаттамалар
География
Хорватия Орталық Еуропаның оңтүстігінде, Балқан түбегінде орналасқан. Аумағы 56594 км², акваториясы 33200 км². Акваторияда көптеген аралдар бар, олардың жалпы саны 1185, оның ішінде 67 адам мекендейді.Ең ірі аралдары Крк және Крес.
Солтүстікте Хорватия Словениямен (600 км), солтүстік-шығыста Мажарстанда (348 км), шығыста Сербиямен (314 км), оңтүстігінде Босния және Герцеговинамен (956 км) және Черногориямен (19 км) шектеседі. Ел екі бөліктен тұрады: континенттік, негізінен Сава өзені алабында орналасқан; және Адриатика, Адриатика теңізінің жағалауындағы ұзартылған тар жолақ.
Климат
Солтүстік Хорватияда континенттік климат басым, орталықта – жартылай таулы және таулы, жағалауға жақын – Жерорта теңізі. Қысқы температура континенттік бөлігінде орта есеппен -10 °C, таулы аймақтарда -5 °C-тан 5 °C-қа дейін және жағалаудағы аудандарда 0 °C-тан +10 °C-қа дейін жетеді. Жазда ол жағалауда (орта есеппен +25 °C-тан +30 °C-қа дейін), түбектерде орналасқан курорттық аймақтарда (Истрияда - +30 °C) ең жылы болады. Таудағы температура әдетте +15 - +20 °C аспайды, ал континентте ол негізінен +25 °C шамасында болады. Ең аз жауын-шашын аралдарға түседі, жылына шамамен 500-ден 1000 мм-ге дейін. Жағалаудағы жауын-шашын мөлшері жылына 1000-нан 1700 мм-ге дейін жетеді.
Әкімшілік бөлініс
Хорватия территориясы 20 округке (хорв. Županije), округтер 122 қалаға (хорв. Gradovi) және 424 қауымдастыққа (хорв. Općine, астанасы қалалық аудандарға (хорв. gradske četvrti, ірі қалаларға бөлінген. жергілікті бөліктерге (хорв. mjesne odbore). Хорватияның астанасы Загреб 21-ші округ мәртебесіне ие.
Экономика
Өнеркәсіптің жетекші салалары: кеме жасау, машина жасау, химия, тамақ, тоқыма, ағаш өңдеу, электр және электроника, фармацевтика өнеркәсібі. Туризм экономиканың маңызды саласы болып табылады.
Артықшылықтары: тұрақты экономикалық өсу. ХВҚ-ның қолдауымен мемлекеттік шығындарды қысқарту бағдарламасы іске қосылды. Туризмнің өсуі.
Әлсіз жақтары: 2001 жылдан бері жалғасып келе жатқан жекешелендіру және кәсіподақтардың қарсылығы. Соғыстан келген шығын шамамен 50 миллиард долларды құрайды. Жоғары жұмыссыздық (2021 жылғы маусымдағы жағдай бойынша 7,4%).
Хорваттар
Хорваттар — ұлт, Хорватияның негізгі халқы. Сондай-ақ Батыс Еуропа мен Америка елдерінде, Аустралияда тұрады. Жалпы саны 5,3 миллион адам (2004). Субэтнографиялық топтары: загор, медьюмур, пригор, личане, фучки, чичи, буньев, т.б. Антропологиялық жағынан балкан-кавказ нәсілінің динар тобына жатады. Славян тобындағы хорват-серб тілінде сөйлейді. Хорваттар мен сербтердің лексикасында аздаған өзгерістер кездеседі. Штокав, чакав, кайкав сынды 3 диалектісі бар. Жазуы латын графикасына негізделген. Католик, православие, протестант, ислам діндерін тұтынады. Ерте ортағасырлық качичи, шубичи, свачичи, магровичи, т.б. славян тайпалары хорваттардың арғы ата-бабалары болып есептеледі. Хорваттар егіншілікпен айналысқан. Олар бидай, т.б. дәнді дақылдар екті, жүзім өсірді. Таулы аймақтағы хорваттар мал шаруашылығымен шұғылданды. Балықшылықпен де айналысты. Халық арасында қолөнер дамыған. Ұсталар ағаштан, металдан, теріден сан алуан бұйымдар жасаған. Құмырашылық өркендеген. Дәстүрлі баспаналары тастан, ағаштан тұрғызылды. Ылғалды аймақтардағы үйлердің іргесі биік етіп жасалды. Жағалаудағы, аралдардағы үйлер екі қабаттан тұрды. Үйдің шатыры су екі жаққа қарай ағатындай етіліп көтерілді. Тас үйлердің мұржалары әсемделіне жасалды. Киімдері: ерлер — жейде мен шалбар, күртеше, көкірекше, жамылғы, шекпен киіп, белбеу тақты, аяқтарына опанки, етік киді; әйелдер — ұзын немесе қысқа көйлек, көкірекше, түрлі алжапқыштар, кең жиналмалы юбка, плащ, т.б. киді. Киімдер түрлі кестелік материалдармен, мәнет, металдармен әшекейленген. Ұлттық тағамдарында нан түрлері көптеп дайындалды. Тамақтары жүгері, қартоп, көкөніс, ет пен балыққа негізделген. Хорваттарда ұзақ уақытқа дейін қауымдық қатынастар сақталып келген. Ұлттық мерекелерінде, жиын-тойларда әндері мен билерін (коло, т.б.) орындалады. Өзіндік фольклоры сақталған.
Қазақстан-Хорватия байланысы
Осы күні Қазақстанда хорват капиталының қатысуымен алты кәсіпорын тіркелген. 2005 жылы Қазақстан экономикасына құйылған Хорватияның инвестициясы 20 млн. АҚШ доллары көлеміне жақындады. Хорватияның “ИНА”, “Белупо”, “БИДД Самобор”, “Галеб-Промет”, “Тесла”, “Кончар”, “Плива”. “Подравка” атты фирмалары Қазақстанның “Қазконтракт”, “Испат-Кармет”, “Атырау МӨЗ”, “Павлодар МӨЗ”, “Қазметалэкспорт” секілді кәсіпорындарымен тығыз әріптестік қарым-қатынас орнатқан.
Дереккөздер
- 12 // Хорватия конституциясы.
- Population on 1 January. Eurostat.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2019 – Croatia. International Monetary Fund. Тексерілді, 16 қаңтар 2020.
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.