Словения (словен. Slovenija), ресми атауы — Словения Республикасы (словен. Republika Slovenija) — Орталық Еуропаның оңтүстігінде орналасқан Альпі маңы мемлекеті. Батысында – Италиямен, солтүстігінде – Аустриямен, солтүстік-шығысында – Мажарстамен, шығыс пен оңтүстігінде – Хорватиямен шекаралас, ал оңтүстік-шығысында Адриат теңізіне тікелей шығады. Мемлекеттің атауы словен халқының этнонимінен шыққан.
| Словения Республикасы словен. Republika Slovenija | ||
| ||
| Әнұран: «Zdravljica» (тыңдау ) | ||
| Тарихы | ||
|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 25 маусым 1991 жыл (СФЮР-ден) | |
| Мемлекеттік құрылымы | ||
| Ресми тілі | Словен тілі (ресми), кейбір муниципалитеттерде италиян және мажар тілдері қолданылады | |
| Елорда | Любляна | |
| Ірі қалалары | Любляна, Марибор, Целе, Крань, Веленье | |
| Үкімет түрі | Парламенттік республика | |
| Президенті Премьер-министрі | Борут Пахор Янез Янша | |
| Мемлекеттік діні | Зайырлы мемлекет | |
| Географиясы | ||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 151-ші орын 20 273 км² 0,7 | |
| Жұрты • Сарап (2019) • Санақ (2002) • Тығыздығы | ▲ 2 089 310 адам (144-ші) 1 964 036 адам 102 адам/км² (106-шы) | |
| Экономикасы | ||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | 83 млрд. $ (93-ші) ▲ 40,343 $ (37-ші) | |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2020) • Жан басына шаққанда | 56 млрд. $ ▲ 27,452 $ (34-ші) | |
| АДИ (2018) | ▲ 0,902 (өте жоғары) (24-ші) | |
| Этнохороним | Словендер | |
| Валютасы | Еуро | |
| Қосымша мәліметтер | ||
| Интернет үйшігі | .si | |
| ISO коды | SI | |
| ХОК коды | SLO | |
| Телефон коды | +386 | |
| Уақыт белдеулері | UTC+1, жазда UTC+2 |
Словения БҰҰ, Еуропалық одақтың, Еуропа кеңесі, НАТО-ның және Шенген келісімінің құрамына кіреді.
Тарихы
Қазіргі словен халқы ата-тегі мемлекеттің аумағында б.з.д.VI ғ. қоныстанған. VII ғасырда Карантанияны құрды, ол словен халқының тұңғыш мемлекеттерінің бірі болды. Карантания әскери көмек үшін 745 жылы франктерге бас ұрды, соның нәтижесінде 1180ж. яғни өзінің құлауына дейін тәуелсіздігін формалді түрде сақтап қала алды. Франктердің әсері словендықтардың христиан дінін қабылдауына әсерін тигізді.
1000 жыл уақыт аралығында «Brižinski spomeniki» атты словен тіліндегі тұңғыш жазбаша құжат жазылған. XIV ғасырда Словенияның аумағы Габсбургтардың қол астында қалып, кейін Австро-Венгрияның құрамына кіреді. Словения үш ауылды аймаққа бөлінді: Кранськ, Горишк және Штаерск.
Сауда жолдарының орын ауыстыруы және XVII Отыз жылдық соғыс Словенияның экономикалық жағдайының құлдырауына әсерін тигізді, бірақ XVIII ғасырдағы шаруашылық дамулары кеңінен өріс алды: әр түрлі тауарлардың шығуы, ауылшаруашылығының өнімдері 60% артты. Ұлттық ағартушылық қозғалыстар белең алды. Бұл аралық Словендік Жандану деген атқа ие болды.
1809-1813 ж.ж. Словенияның көп аумағы Иллириялық ауылды аймақ құрамына кірді.
ХІХ ғасырда, әсіресе 1848-1849 ж.ж. Революция кезінде Австрияда және одан соң да Австриялық Көл маңында словен ұлттық қозғалысы жанданады. (орталығы — Крайна).
1918 жылы Австро-Венгрия құлайды. Италия Бірінші дүниежүзілік соғыста Словенское Приморьені толығымен жаулап алып, оны Венеция-Джулия аймағына қосады. Словения жерінің қалған бөлігі қайта құрылған Серб Корольдігіне, Хорваттарға және Словендерге кіреді. Олар 1929 жылы Югославия королдігі деп аттарын ауыстырады.
1941 жылы державалардың Югославияға деген соққысынан, Италия Люблянға дейінгі жерді, ал Германия Марибор қаласмен бірге қалған аумақтарды басып алды. Югославия Корольдігі Екінші дүниежүзілік соғыста құлады, ал Словения 29 қарашада 1945 жылы Югославия Республикасының Социалистік Федерациясының құрамына кіреді. Оған қоса Словенияға Италияның Обална-Крашка және Горишка жерлері қосылған.
25 маусымда 1991 жылы өткен референдумда, словендықтардың 88.2% Словенияның СФРЮ-дан тәуелсіз екенін айтқанын қалады.
Словениядағы соғыс (Югославияның құлдыраундағы әскери қақтығыс) он күнге созылды, соның нәтижесінде 72 ұрыс қатынасы, Югославия армиясының жоғалтқан саны 45 адам мерт болды, 146 жаралы, 4 693 әскер қызметкерлерінің және 252 федеральді қызметкерлердің құлдыққа алынумен аяқталды. Словендық қорғаушлардан 19 мерт болды, (9 комбатант, қалғаны бейбіт азаматтар) және 182 жараланды. Сонымен қатар 12 шетел мемлекеттерінің азаматтары қаза болды, көбінесе халықаралық транспорттық компаниялардың жүргізушілері көз жұмды. 31 танк (сынған, өртенген), 22 транспорттық бронекөліктер, 172 транспорттық көліктер және 6 ұшатын құрылғылар істен шықты.
1991 жылы 23 желтоқсанда Словения Республикасының ата заңы қабылданды.
Әкімшілік бөлінісі
Ел 212 қауымдастыққа (občina) бөлінген, оның 11-і қала мәртебесіне ие, астана аудандық қауымдастықтарға (Četrtna skupnost) бөлінген.
Қаланың және қоғамдастықтың өкілді органдары — халық сайлайтын қалалық кеңес (mestni svet); атқарушы - жұпан (Župan).
Аудандық қоғамдастықтың өкілді органы – халық сайлайтын аудандық қоғамдастық кеңесі (Svet Četrtne skupnosti); атқарушы органы – аудандық қоғамдастық кеңесінің (predsednik sveta) төрағасы.
Саяси құрылымы
Словенияның басшысы — президент, ол 5 жыл сайын сайланып отырады. Атқарушы қызметті президент және министрлер бөлмесі атқарады. Соңғы болып парламент тағайындалады.
Парламент екі палатадан тұрады: Мемлекеттік мәжіліс (državni zbor) және Мемлекеттік кеңес (državni svet). Мемлекеттік мәжіліске 90 депутат сайланады: оның 88-і –пропорционалдық жүйе жайында, ал 2 орын – мажоритарлы жүйе Словения-итальялық және Венгерлік қауымдастықтары үшін. Мемлекеттік кеңес жоғарғы палатаның қызметін атқарады. Мұнда бес жылға сайланған, экономикалық, құрылымдық және ұлттық қаумыдастық топтарының негізгі ойларын ұсынатын 40 депутат болады. Парламенттің негізгі партиялары Словения демократиялық партиясы мен Словения Либеральді демократиялық партиясы болып табылады.
Саяси партияларыдың Мемлекеттік Мәжілісте 2008 жылдың қыркүйек айында өткен қорытындысы:
- Әлеуметтік-демократтар (Socialni demokrati, SD) — лево-центристік, 29 депутат
- Словения демократиялық партиясы (Slovenska demokratska stranka, SDS) — центристік, 28 депутат
- Ақиқат үшін (Zares) — солқанат, 9 депутат
- Словенияның зейнеткерлер демократиялық партиясы (Demokratična stranka upokojencev Slovenije, DeSUS) — сол-қанат, 7 депутат
- Словенияның ұлттық партиясы (Slovenska nacionalna stranka, SNS) — сол-ұлттық, 5 депутат
- Словенияның халық партиясы (Slovenska ljudska stranka, SLS) — оң-қанат, 5 депутат
- Словенияның жастар партиясы (Stranka mladih Slovenije, SMS) —оң-қанат, SLS ұжымымен бірге
- Словенияның Леберальді демократисы (Liberalna demokracija Slovenije, LDS) — лево-центристік, 5 депутат
Парламентте айтылмаған партиялар:
- Жаңа Словения – Христиан халық партиясы (Nova Slovenija — Krščanska ljudska stranka, NSi) —центристік
- Lipa — ұлттық
- Словениялық «жасылдар» (Zeleni Slovenije)
- Христиан демократиялық партиясы (Krščanska demokratska stranka, KDS)
- Словен халқының партиясы (Stranka slovenskega naroda, SSN) — ұлттық
- Біздің Словения (Slovenija je naša, SJN)
Географиясы
Словения Орталық Еуропаның Алпі-Дунай аймағында орналасқан. Негізгі 4 географиялық аймағы айқындалған: солтүстік-батысында Альпы (Юлийский, Каменско-Савински, Караван және Похорье, 42 % аумағын алып жатыр), солтүстік-шығысында — Паннониялық (Ортадунай) (28 %), оңтүстікте — Динар таулы мекені (21 %), карст жазығы, Карст бедері солай аталып кеткен, батыста — Жерорта теңізінің жағалауы (Адриат теңізі, 9 %). Аумағы 20 273 км². Құрлықтың аумағы: 20 151 км². Су алқабының көлемі: 122 км². Ең жоғарғы нүктесі —Триглав тауының шыңы (2864 м), ең төмені —Адриат теңізінің жағалауы — 0 м. Ірі өзендері: Сава (221 км), Драва —Дунайдың оңтүстік ағысы. Таудан бастау алатын өзендер (Блед, Бохин) және карстовты (Церкница, мемлекеттегі ең үлкен құрғап кететін өзен 26² км. максимум). Мыңға жуық карст үңгірлері (Постойнска-Яма, Шкоцян үңгірі). Көптеген сарқырамалар, ірілеуі Чедца (130 м). Солтүстіктің көп бөлігіндегі климат қоңыржай, орташа температура қаңтарда 0…−2°С, маусымда 19…21 °C. Жауын-шашын мөлшері 800—1200 мм, тау бөктерінде 3000 мм/жылына. Аумақтың біраз жері қайын, еменді, қылқанды ормандар, таулы жерде – альпі көгалы, суда — маквис, Карст жазығы — дала өсімдіктері.
Экономикасы
Басымдылығы: тұрақтылық. Өндіріс орындары бәсекеге тұрақты. Мықты экспорт. Саудадағы жетістік ЕС-тің арқасында. Автозауыт Revozдың өнімі мол (Рено Клио). Unior d.d. - Словен импортерларының ішіндегі ең бірінші және маңыздысы, оның ішінде неміс автопромында да. Бәсекеге қабілетті порт Коперде. Шығыс Еуропа елдерінің ішіндегі қарызы ең аз мемлекет. 2001 жылы Босниямен саудалық шартқа отырды. Осал тұстары: экономиканың біртіндеп либералдандырылуы елдегі шетел инвесторларын тұрақтандыруға себеп болды. Жекешелендіру (оның ішінде банктік сектор) баяу қозғалуда. Словенияның ұлттық валютасы — еуро (бұрынғысы — толар). Словения ЕС-қа 2004 жылы кірген бірінші мемлекет, сонымен қатар біртұтас еуропалық валютаны айналымға қосқан ел. Орта есеппен Словениядағы жалақы 2007 жылдың қыркүйек айында 1260 еуро құрады, орташа таза жалақы (салық төлемдері және сақтандыру жарналарын алғанда) — 820 еуро. Ең төменгі жалақы 2007 жылы 522 еуроны құрады.
2005 жылдың маусымында Словения Республикасының үкіметі Словенияның Даму жөніндегі стратегиясына төмендегілерді міндеттеді: ЕС-тің экономикалық орташа деңгейін көтеру үшін, сонымен қатар Лиссабон стратегиясының алдағы он жылға жұмыспен қамтамасыз ету. Өмір сүру сапасын арттыру және әр адамның әл-ауқтын жақсарту арқылы адамның дамуын, денсаулық сақтауын, әлеуметтік тәуекел және әлеуметтік ұйымшылдықтарын өлшейді. Халықтың санын арттыру үшін, жан-жақты даму үшін тұрақытылқ ұстанымын қамтамасыз етеді. Мемлекеттің мінездік көрінісі, мәдениетілігі, халықаралық үдерістерге белсене ат салысуы елдің әлемдегі орнымен қатар, жұмыс жасау бейнесін көрсетеді. Мұнай шығаратын ірі Petrol компаниясы толығымен мемлекеттің қарауында, үкіметтің арнайы шешіміне байланысты ол жекеменшік бола алмайды. Словенияның энергетикасына тоқталатын болсақ, бір ғана атомдық электрстанциясы бар. Ол –– АЭС «Кршко». Жұмыссыздар деңгейі 7 %, белдік азық-түлік 1 тұрғынға 27000 доллар АҚШ, мемлекетте 950 000 жұмысшы бар. 2009 жылғы әлемдік экономикалық дағдарыстан кейін экспорт пен өндіріс орталықтары – 6%-ға төмендеді, ал жұмыссыздар саны – 9% артты. Словенияның банкі орталық эммисионды және бақылаушы мүше болып табылады. Бірлескен Банктерде бар, оған Словенияның 30 коммерциялық банкі кіреді.
Дін
2002 жылғы халық санағының деректері бойынша католиктер халықтың 57,8%, мұсылмандар 2,4%, православиелік 2,3%, протестанттар 0,8% (Словенияның Баптисттік шіркеуінің одағы, Словенияның пятидесятнические шіркеуінің одағы, адвентистер) құрайды.
Халқы
Этникалық құрамы: 2002 жылғы санақ бойынша 1 964 036 адам.
- Словендер 1 631 363 (83,1 %)
- Сербтер 38 964 (2,0 %)
- Хорваттар 35 642 (1,8 %)
- Босниялықтар 21 542 (1,1 %)
- Мажарлар 6 243 (0,3 %)
- Албандар 6 186 (0,3 %)
- Македондықтар 3 972 (0,2 %)
- Черногориялықтар 2 667 (0,1 %)
- Италиялықтар 2 258 (0,1 %)
- Тіркелмегендер мен белгісіздер 174 913 (8,9 %)
2009 жылдың маусым айында Словенияда 2 005 692 тұрғын тіркелген. Словения халқының тығыздығына байланысты 145-ші орын алады. Халықтың орташа жасы 41,7 жыл. (ерлер- 40, әйелдер - 43).
Халықтың орташа тығыздығы км² 99 адамнан айналады. Халықтың жартысынан көбі қалада, ал қалғандары ауылды аймақтарда тұрады. Ресми тілі словен. Венгер және италья тілдері ресми жерлерде ғана мәртебеге ие. Мысалы, Мажарстан мен Италия сақшылары арасында. Діні: 2002 жылғы санаққа сай католиктер халықтың 57,8 % құрайды, православиялықтар — 2,3 %, протестанттар — 0,8 %, мұсылмандар — 2,4 %.
Қарулы Күштері
Құрлық әскерлерінің жеке құрамы 9550 адамды құрайды. Жауынгерлік күші (2002 жылғы жағдай бойынша): - әрқайсысында 3 атқыштар батальоны бар 7 атқыштар бригадасы: 1 толық жабдықталған және 2 кадрлық батальон; - 1 арнайы мақсаттағы бригада; - 1 десанттық бригада; - 1 танкке қарсы батальон; - 2 жеке механикаландырылған батальон; - 1 инжинирингтік компания; - 1 материалдық-техникалық қамтамасыз ету полкі; - 1 зениттік-зымырандық бригада.
Мәдениет
Словен тілі оңтүстік-словен латын алфавиті негізінде құрылған. Ол өзінің тамырын хорват және серб тілдерінен алады, дегенмен айырмашылықтары да бар. Словен — словен тілдерінің екіұдайылық санын сақтап қалған тілдердің бірі. Қазіргі таңда словен тілінің 49 диалектісі сақталған. Словенияның атақты жазушысы Франце Прешерн (1800-49), лирикалық поэмалары арқылы словен халқының ұлттық құндылықтарын оятты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін словен халқының фольклорлық дәстүрлері жоғалды, дегенмен оларды қайта жаңғыртуды жұмыстар жүргізілуде. Мысалы «Трутамора Словеника» триосы словен халқының әнін 90ж.ж. басында өткен халықаралық баяншылар конкурсында Алессандра Миначча жеңіп алды. 1970 жылдары елге жаңа музыкалық индастриал бағыты келді, ол 1980 жылдарда бүкіл Словенияны жаулап алды (мысалы — Люблянадан Laibach тобы. Laibach — Словения астанасының немісше атауы). Сурет өнері мен мүсін өнеріндегі постмодернизм 1980 жылдардағы құрылған «Neue Slowenische Kunst» тобы мен аттары белгісіз 5 суретшінің, лақап аттары «IRWIN» салған суреттерін атауға болады. Йоже Плечник (1872—1957) – Словенияның маңызды да, көркем мәдениет орындарының авторы болған сәулетші. Словен ас үйі балық пен бұғы етін көп қолданады, сонымен қатар көрші мемлекеттердің де тамақтары ұлттық асқа айналған. Австриядан — шұжықты, завитек (штрудель) және дунай ет тілімдері (вен шницелі). Итальян тағамдарына ұқсас Ньоки (картоп клёцктері), рижота (ризотто) және равиолиге ұқсас жиркроф . Венгер ас мәзірінен голаш (гуляш) пен паприкаш (бұқтырылған сиыр еті мен балапан еті) алынған. Негізгі Балқан тағамдарынан ерте кезден-ақ бурек (ірімшек пен еттен пісірілген қатпарлы бәліштер), ет және алма қосылған бәліштер дәстүрлі тағамдар қатарына қосылған. Бұнда бірнеше сандаған клёцк түрлерінің ішінде ең танымал түрі – штрукли (ірімшік клёцктері). Дәстүрлі тағамдарды мейрамхана түріндегі қонақжайлардан алған жөн. Словен ұлттық тағамдарының бірі - "Говейа юха" (Goveja juha, жіңішке кеспе ұзындығындай сиыр етінің сорпасы (rezanci), кей кездері пармезан ірімшігі қосылады) және "Гобова Юха" (Gobova juha, ақ саңырауқұлақтар қосылған сорпа). Словенияда ақ және қызыл шараптың тамаша түрлері жасалады, ащы сусындар - шнопс, бренди, т.б «жганье» деп аталатын түрі де кездеседі. Словенияда аты көпке танымал "Laško", "Union" сыраларының маркасы да бар.
Словения Республикасының мемлекеттік мерекелер туралы заңында төмендегі мейрамдар қарастырылады:
- 1 -2 қаңтар — Жаңа жыл
- 8 ақпан — Прешер күні, Словенияның мәдени мейрамы
- 12 -13 сәуір — жексенбі мен дүйсенбі Пасха күні
- 27 сәуір — Басқыншыларға қарсы көтеріліс күні
- 1 - 2 мамыр — Еңбек күні
- 25 маусым — Ұлттық күн
- 15 тамыз — Успения Богородиц мерекесі
- 31 қазан —Реформация күні
- 1 қараша — Мерт болғандарды еске алу күні
- 25 желтоқсан — Рождество
- 26 желтоқсан— Тәуелсіздік күні
Дереккөздер
- Population. Statistical Office of the Republic of Slovenia. Тексерілді, 1 шілде 2019.
- Površina ozemlja in pokrovnost tal, določena planimetrično, 2005 (Slovenian, English). Statistical Office of the Republic of Slovenia. Тексерілді, 2 ақпан 2011.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
- Key to HDI countries and ranks, 2015 (PDF). Тексерілді, 3 тамыз 2017.