Ислам (араб.: إسلام) — әлемдік монотеисттік-авраамдық дін. Христиандықтан кейін дүниеде ең көп таралған дін. «Ислам» сөзі «бейбітшілік», (Алланың заңдарына) «мойынсыну, бағыну» болып табылады. Ал шариғат терминологиясында «ислам» — толық мойынсыну, Алланың алдында парыздарды орындау, одан басқа құдайларға табынбау болып есептеледі. Ислам дінін ұстанушы жан мұсылман деп аталады. Исламның ортақ тұлғасы — Мұхаммед пайғамбар. Мұсылмандардың негізгі діни кітабы — Құран Кәрім (араб.: القرآن الكريم) — классикалық әдеби араб тілінде (араб.: الفصحى) Алла тарапынан түсірілген деп сеніледі.
Исламдық көзқарас бойынша, жаратушы Алла әрдайым адамзат баласын тура жолға салып тұру үшін әр түрлі пайғамбарлар жіберіп отырған. Олардың ішінде Ибраһим (Авраам), Мұса (Моисей), Иса (Иисус) т.б. бар.. Мұсылмандардың сенімі бойынша соңғы пайғамбар — Алланың елшісі Мұхаммед ﷺ.
Исламның негіздері
Имам Муслим хадистер жинағында Омар ибн әл-Хаттабтан жеткен хадисте Мұхаммед пайғамбар ﷺ Исламның үш мәртебесін айтып, олардың негіздерін атайды
Иман
|
| |
Иман (араб.: الإيمان) — мұсылмандықтың ең үлкен дәрежесі. Иман алты негізден құралып, көбінесе адамның ішкі қасиеттерін реттейді:
- Аллаға иман келтіру
- Періштелерге иман келтіру
- Қасиетті кітаптарға (Құран, Інжіл, Тәурат, Забур) иман келтіру
- Пайғамбарларға иман келтіру
- Ақырет күніне иман келтіру
- Тағдыр мен қазаға иман келтіру
Иман сөзі — араб тіліндегі «ә-мә-нә (араб.: آمن)» етістігінен шығып, ифғал (араб.: إفعال) бабында қолданылған масдар (араб.: مصدر — түбір сөз) болып саналады. Ал жалпы иман ұғымы — бір адамның сөйлеген сөзін қуаттау, айтқанын қабыл ету, шын көңілімен қабыл ету, күмәнға жол берместен нақты, жүрекпен, шын ықыласпен сену деген мағыналарды береді. Иман еткен кісі «мумин (араб.: مؤمن)», иман етілген нәрселерге де «муминун би… (араб.: مؤمن بـ)» дейді.
Аллаһқа сену
Алла́ (араб.: الله) — «ләфз әл-джәләлә» (ұлықтық сөзі), бiр ғана құдай бар екенін бiлдiретiн араб сөзi. «Алла» сөзі кейбір ғалымдардың пайымдауынша арабтың «иләһ (құдай)» сөзіне «ال» артиклін жалғау арқылы пайда болған. Бұл есім Алланың ең әуелгісі және ең ұлысы саналады. «Алла» есімін тек қана Аллаға қолдануға болады. Әдеттегіде «Алла» сөзімен қоса «Тағала» немесе «Субханаһу уә Тағала» деген оның ұлықтығын білдіретін сөздер қолданылады.
Мұсылмандардың сенiмi бойынша, Алла — бүкіл әлемнің жаратушысы және билеушісі. Алладан басқа ешкім бұндай күш иесі емес. Алланың болуы ғалам үшiн өте керек нәрсе, оның жоқтығы мүмкiн емес. Аллаға тең ешкім жоқ, және бұны дініне қарамастан адамзаттың көпшілігі мойындайды. Алла сөзінің зор маңызы бар. Барлық өте жақсы аттар және сипаттардың иесi, ол жалғыз. Алла мәңгi, ол туылмаған және тумайды да. Оның ойына адамның ақылымен жету мүмкiн емес. Бірақта Оны Құранда жазылған, Сүннеттен жеткен сипаттармен сипаттауға болады. Алланың Жаратушы, барлығын бақылаушы екенін Құран Кәрімдегі мына аяттар баяндайды:
Ей, Адам баласы, сендерді бір адамнан жаратып, оған оның өзінен жұбайын жаратқан, және олардан көптеген ер адамдар мен әйел адамдарды таратқан Алладан қорқыңдар! Оның атымен бір-біріңнен сұрайтын Алладан қорқыңдар және туыстық қарым-қатынасты бұзудан қорқыңдар. Шын мәнінде Аллаһ сендерді бақылаушы
—Ниса сүресі, 1-ші аят
Алланың таухиді (бірқұдайшылық) мынадай бөліктерден құралған:
- Алланың бүкіл әлемнің Жаратушысы, Ризықтандырушысы және Басқарушысы екеніне, өлтіретін де, тірілтетін де тек қана Алла екеніне, қиындықта көмектесіп, дұға-тілекті орындайтын тек қана Алла екеніне, Одан басқаның бұл істерге күші мен құдіреті жетпейтініне сену;
- Барлық құлшылықты тек қана Аллаға арнау; өз-өзіңді төмен санау, бағыныштылық, махаббат, иілу және сәжде ету, құрбан шалу мен ант ішуді ешбір серігі жоқ Аллаға арнау;
- Алла Тағаланың Кітабында және Пайғамбарының Сүннетінде келген есім-сипаттарын мойындап, Оны барлық кемшілік атаулыдан, жаратылыстарға ұқсаудан пәктеу;
"Алла" сөзінің ислам шариғатындағы түсіндірмеcі
«Алла» сөзі Алла Тағаланың барлық көркем есімдерін жинақтаушы есім. Арабтар бұл сөзбен құлшылық етілетінді, яғни сол құлшылыққа лайықтыны атайды. Құранда айтылған:
Ол аспанда да, жерде де Құдай. Ол Хикмет Иесі, Білуші.
—Зухруф сүресі, 84-ші аят
Яғни жерде де, аспанда да оған құлшылық қылынады. «Алла» сөзінің мағынасы: Жаратылыстар махаббатпен, ұлықтаумен және бағыныштылқпен құлшылық қылатын Құдай. Барлық көркем сипаттар жиналған Құдай, Кәміл, Ұлық және Көркем. Барлық жаратылыстарды білімімен қамтыған Білуші, күшінен ештеңе айра алмайтын Құдіретті.
Аллаһқа серік қосу (ширк)
Араб тілінде «ширк» (араб.: شِرْكٌ) сөзі «екі затты тең қылу» деген мағына береді. Ал шариғатта бұл терминнің жалпы және жалқы мағынасы бар:
- Ширктің жалпы мағынасы: Алланың жеке өзіне тән болған сипатын немесе айырмашылығын басқаға телу. Бұндай ширктің үш түрі болады:
- Біреуді Алланың жаратушылық-раббылық сипатына теңеу, немесе осы сипаттармен Алладан басқаны сипаттау;
- Тек Аллаға ғана тиесілі болған есім-сипаттарды басқа біреу де иеленеді деп есептеу;
- Алла Тағалаға құлшылықта серік қосу, яғни құлшылықтың кез келген түрін Алладан басқаға арнау;
- Ширктің жалқы мағынасы деп Алладан басқадан Оған дұға еткендей дұға қылу, Одан қалай шапағат тілесең солай шапағат тілеу, Оған қалай үміт етсең солай үміт ету, Оны қалай жақсы көрсең басқаны солай жақсы көру. Құран мен Сүннетте ширк туралы айтылса негізінен осы түсініледі.
Басқа жағынан алсақ ширк екі түрге бөлінеді: үлкен және кіші ширк.
- Үлкен ширк (араб.: الشرك الأكبر) деп Алладан басқаға құлшылық ету, басқаны Аллаға теңеуді атайды. Үлкен ширк адамды Исламнан шығарып, оның тозақта запталуына себеп болады;
- Кіші ширк (араб.: الشرك الأصغر) деп үлкен ширкке апаратын істерді немесе Құран мен Сүннетте «ширк» деп аталған, бірақ дәрежесі үлкен ширкке жетпейтін нәрселерді атайды.
Ислами сенім (ақида) бойынша Аллаға серік қосудың зардабы өте ауыр, тіпті сол ширкте қайтыс болған адам мәңгі-бақи тозақта қалады деп есептелінеді. Құранда айтады:
«Шын мәнінде Алла Оған серік қосқанды кешірмейді, одан басқасының (немесе: одан кішінің) барлығын кешіреді, егер қаласа»
—Ниса сүресі, 48-ші аят
Алланың көркем-есімдері
Мұхаммед пайғамбар ﷺайтқан:
Шын мәнінде Аллада 99 есім бар — бірсіз жүз. Кімде-кім оларды санап шықса жәннәтқа кіреді
—«Сахих әл-Бұхари»: «Таухид кітабы»; «Сахих Муслим»: «Зікір, дұға және тәубе бабы»; «Муснад Ахмад ибн Ханбал»: «Әбу Һурайрадан келген есім-сипат хадистері»; «Сунан әт-Тирмизи»: «Пайғамбардан келген дұғалар бабы»; «Сунан Ибн Маджаһ»: «Дұға бабы»
Алланың көркем есімдеріне сену мұсылманның жанына және оның Жаратушыға деген ғибадатына үлкен әсер етеді. Аллаға жан-тәнімен құлшылық қылудағы мән-мағынаны табу — бұл әсердің бір нәтижесі болып табылады. Сонымен қатар Аллаһқа сену, Оның есім-сипаттарына сену — адам баласына Алладан қорқыныш сезімін ұялататын ең үлкен факторлардың бірі, себебі адам Жаратушысын көбірек таныған сайын, Одан қорқынышы көбейе береді.
Қасиетті кітаптарға сену
Арабтың «китаб» (араб.: كتاب) сөзі «жазу» мағынасын беретін «китаба» (араб.: كتابة) сөзінен шыққан. «Жазба», «жазуы бар бет» мағынасын береді. Ал «қасиетті кітаптар» деп Аллаһтың елшілеріне түсірілген Аллаһтың сөздері жазылған кітаптар мен парақтарды атайды. Бұл кітаптар жазылған күйде (Тәурат сияқты) немесе түскеннен кейін жазылған аян түрінде түсіріледі.
Ислам дінінде Алладан келген кітаптарға сену иманның шарты болып есептеледі. Кітаптарға сенбеген адамның иманы жоқ деп саналады. Алла кітапта айтады:
«Кімде кім Аллаға, Оның періштелеріне, Оның кітаптарына, Оның елшілері мен Ақырет күніне иман келтірмесе, ол үлкен адасуда!»
—(Ниса сүресі, 136-шы аят)
Исламда қасиетті кітаптар деп мыналар аталады:
- Алла тарапынан Ибраһим мен Мұсаға түскен парақтар (араб.: صُحُف)
- Тәурат кітабы (араб.: توراة) — Мұса пайғамбарға түсірілген, Исраил ұрпағының ең ұлы кітабы
- Забур кітабы (араб.: زبور) — Дәуд пайғамбарға түсірілген кітап
- Інжіл кітабы (араб.: إنجيل) — Мәриям ұлы Иса пайғамбарға түсірілген кітап. Кейбір ғалымдар Інжіл Тәураттан тек Исраил ұрпақтары таласқа түскен кейбір жерлерінде ғана өзгеше деп санайды.
- Құран Кәрім кітабы — Мұхаммед пайғамбарға ﷺ түсірілген Аллаһтың ақырғы кітабы
Ислами сенім бойынша Тәурат, Інжіл секілді кітаптар Аллаһ тарапынан түскенімен, адамдар оларға әртүрлі өзгертулер енгізіп, олардың мағынасын өзгерткен. Ал Құран болса өзгертулерден сақталған боп саналады. Аллаһ айтады:
«Шын мәнінде Біз зікірді түсірдік, және шын мәнінде Біз оны сақтаймыз»
—Хижр сүресі, 8-ші аят
Періштелерге сену
Арабтың «періште» (жекеше: мәләк араб.: ملك, көпше түрде: мәләикә араб.: ملائكة) сөзі «жолдау» (улук араб.: ألوك) сөзінен шыққан.
Періштелер Ислам дінінде Аллаһқа толығымен бағынышты, Оның кез келген әмірін орындайтын, елшілерге аян жеткізетін жаратылыстар. Құран Кәрімде періштелер жайлы былай делінген:
«Олар Үстеріндегі Раббыларынан қорқады және бұйырылған нәрсені орындайды»
—Нахл сүресі, 50-ші аят)
Мұхаммед пайғамбар ﷺ періштелер туралы:
«Періштелер нұрдан жаратылған, жындар оттан жаратылған, ал Адам — сендерге баяндалған заттан жаратылған»
—«Сахих Муслим» (2996)
Имам әл-Байһақи періштелерге сену деген:
- олардың бар екеніне сену,
- олардың мәртебесін мойындап, олардың адамдар мен жындар секілді Аллаһтың құлдары екеніне сену
- олардың ішінде Алла елші қылып жіберетін, Алланың тағын (арш) көтеретін, жәннәт пен тозақы бақылайтын және т.б. періштелер бар екеніне сену. Осының барлығы Құранда келген.
Періштелерге сиыну, олардан көмек сұрау мүлдем тиым салынған нәрсе. Алла айтады:
«Ол сендерге періштелер мен пайғамбарларды құдай қылуды әмір етпейді. Сендер мұсылман болғаннан кейін Ол сендерге күпір істеуге бұйыра ма?»
—Әли Имран сүресі, 80-ші аят
Ислам дінінде төмендегідей періштелердің аттары аталады:
- Жәбірейіл (араб.: جبريل): Пайғамбарларға уахи мен қасиетті кітаптарды әкелуші ең үлкен періштелердің бірі.
- Микәил (араб.: ميكائيل)
- Исрафил (араб.: إسرافيل) — Исрафилдың (а.с.) қызметі Сұрды (сырнай) үрлеу.
- Малик — жәннәттің қамқоршысы
- Мәләк ул-мәут (араб.: ملك الموت) — тіршілік атаулының жанын алатын періште.
- Киромән катибин — әрбір адамның бұл дүниеде істеген ісін айна қатесіз жазып отыратын екі періштеге берілген есім.
- Мункәр мен Накир (араб.: منكر و ناكر) — бұл екі періште дүниеде дәм тұзы бітіп, қабірге барған адамнан сұрақ алу қызметін атқарады.
- Хәмәлә ул-арш — Алланың жаратқан нәрселерінің ең үлкені Аршты тасушы 8 періштеге берілген есім.
- Ридуан (араб.: رضوان) — жұмақ қамқоршысы
Пайғамбарлар мен елшілерге сену
| Ислам мақалалар тізбегінің бөлігі |
| Елшілер мен пайғамбарлар |
| Адам • Ыдырыс |
Арабтың «нәбий» (пайғамбар араб.: نبيّ) сөзі «нәбә» (хабар араб.: نبأ) сөзінен шыққан. Ислам дінінде иман негіздерінің төртіншісі — Алла тарапынан жер бетіне жіберілген пайғамбарларға иман келтіру. Алла Құранда оларды «расул» (елші) және «нәбий» (пайғамбар) деп атаған. Ислам дініндегі ең соңғы пайғамбар Мұхаммед ﷺ болып есептеледі. Ислами сенім бойынша одан кейін пайғамбарлар жіберілмейді.
Пайғамбарлар мен елшілердің саны
Алла жіберген елшілердің саны туралы Әбу Умамадан келген хадисте айтылған:
Бірде бір адам Пайғамбардан ﷺ: «Адам пайғамбар болған ба?», — деп сұраған. Пайғамбар: «Йә», — деп жауап берген. «Ол мен Нұхтың арасында қанша уақыт өтті», — деп қайта сұрақ қойды. Пайғамбар айтты: «Он ғасыр», — деп жауап берген. «Йә Аллаһтың елшісі, қанша елші (расул) болды», — деп қайтадан сұрақ қойды. Пайғамбар: «Үш жүз он бес», — деп жауап берді.
—Ибн Хиббан (2085); әт-Табарани («әл-Аусат» 1/24) және («әл-Кабир» 8/139); әл-Хаким (2/262); шейх әл-Албани сахих хадис деген: «Силсилә әс-сахиха» (2668)
Ал пайғамбарлардың саны туралы кейбір хадистерде олардың саны 124 мың болғаны айтылған. Бірақ кей хадис ғалымдары оларды әлсіз санаған
«Расул» мен «нәбийдің» айрмашылығы
Исламда «нәбий» мен «расул» ұғымдарының арасында айырмашылық бар. Шейх әл-Ислам Ибн Таймийа айтады:
«Әрбір елші — пайғамбар, бірақ әрбір пайғамбар елші емес»
—«Маджмуғ әл-Фатауа», 10/290
Мұсылман ғалымдарының пікірінше пайғамбар мен елшінің айырмашылығы — елшілер қауымға жаңа шариғат әкеліп, оларға кітаптар берілген, ал пайғамбарлар болса өздерінің алдындағы Кітапқа шақырып, алдыңғы елшінің шариғатын бекіткен.
Құранда аты аталған пайғамбарлар
Көптеген пайғамбарлардың есімдері Құранда аталған. Мысалға:
«Шын мәнінде Біз саған Нұхқа және одан кейінгі пайғамбарларға уахи еткендей уахи еттік. Және Біз Ибраһимге, Исмаилге, Исхаққа, Яқубқа, (Израильдің) ұрпақтарына, Исаға, Әйюбқа, Юнусқа, Һарун мен Сүлейменге уахи еттік. Және біз Дәуітке Забурды бердік. Және Біз бұрын саған айтылған және айтылмаған расулдар (елшілер) жібердік. Және Алла Мұсамен сөйлесті»
—Ниса сүресі, 163-164 аяттар
«Айтыңдар: „Аллаға иман келтірдік, бізге түсірілгенге және Ибраһимге, Исмаилге, Исхаққа, Яқубқа, (Израиль) ұрпақтарына түсірілгенге, Мұса мен Исаға берілгенге және пайғамбарларға Раббылары бергенге иман келтірдік. Біз олардың арасын бөлмейміз және Оған ғана бағынамыз“»
—Бақара сүресі, 136-шы аят
| Есімі | Пайғамбар | Елші | Басшы | Кітап | Жіберілген адамдары |
|---|---|---|---|---|---|
| Адам (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы әрі патриарх | Адам ғ.с. балалары | ||
| Идрис (عليه السلام) | Пайғамбар | ||||
| Нұх (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Патриарх | Нұх адамдары | |
| Һұд (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Ад адамдары | ||
| Салих (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Талмуд адамдары | ||
| Ибраһим (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Басшы | Жазулар | Ибраһим адамдары |
| Лұт (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Патриарх | Содом және Гоморра адамдары | |
| Исмаил (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Басшы әрі патриарх | Арабтар | |
| Исхақ (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы әрі патриарх | Каннан адамдары | ||
| Яқуб (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы әрі патриарх | Израильдің 12 баласы | ||
| Юсуф (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы | Коптілер | ||
| Әйюб (عليه السلام) | Пайғамбар | Патриарх | Аюб адамдары | ||
| Шұғайб (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Мәдян елі | ||
| Мұса (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Басшы | Тәурат (Тора) | Израиль ұрпақтары және Коптілер |
| Һарұн (عليه السلام) | Пайғамбар | Патриарх | Израиль ұрпақтары және Коптілер | ||
| Дәуіт (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы (Израиль патшалығы) | Забур (Псалмдер) | Израиль | |
| Сүлеймен (عليه السلام) | Пайғамбар | Басшы (Израиль патшалығы) | Израиль | ||
| Ілияс (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Ілияс пайғамбар адамдары | ||
| Әл-Йаса (Елисей) (عليه السلام) | Пайғамбар | Израиль ұрпақтары | |||
| Юнус (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Йона адамдары | ||
| Зул-Кифл (عليه السلام) | Пайғамбар | ||||
| Зәкәрия (عليه السلام) | Пайғамбар | Израиль ұрпақтары | |||
| Йахйа (عليه السلام) | Пайғамбар | Израиль ұрпақтары | |||
| Иса (عليه السلام) | Пайғамбар | Елші | Басшы | Інжіл | Израиль ұрпақтары |
| Мұхаммад ﷺ | Пайғамбар | Елші | Басшы | Құран | Күллі Адамзат |
Мықты рухы бар пайғамбарлар
Құранда айтылған:
«Мықты рухы бар елшілер қалай сабыр етсе солай сабыр қыл!»
—Ахқаф сүресі, 35-ші аят
Бұл пайғамбарларға Нұх, Ибраһим, Мұса. Иса және ақырғы және ең жақсы пайғамбар Мұхаммед кіреді ﷺ.
Қиямет күніне сену
Ақырет күніне иман ету иман негіздерінің бірі. Бұған адамдардың қабірде сыналуына, олардың қайта тірілетеніне, адамдардың Аллаһ алдында есеп беретініне және т.б. қияметтің оқиғаларына сену кіреді. Исламда оған сену — парыз деп есептеледі. Құранда Аллаға иман етумен байланысты айтылған аяттарда ақырет күніне (араб.: يوم الآخر) иман ету де бірге айтылады.
«Ақырет» сөзі - соңғы деген ұғымды білдіріп, дүние тіршілігінің соңғы уақытын, біткенін білдіретін діни термин.
Ақыреттің белгілері
Ақыреттің белгілеріне болып өткен немесе болашақта болуы тиіс Құран мен Сүннетте айтылған оқиғалар жатады:
- Мұхаммедтің ﷺ пайғамбарлығы Ақыреттің белгісі болып есептеледі;
- «Қамар» сүресінде баяндалған айдың қақ айырылуы;
- Хиджаздан шыққан жалын (бұл жалын шынымен һижри 654-ші жылы шығып, алауы Шам өлкесіне шейін көрінген);
- Күң әйелдің өз қожайынын тууы;
- Аяқ киімі жоқ, жалаңаш, кедей қой бағатын адамдардың үй салып жарысуы;
- 30 шақты өтірік пайғамбарлардың пайда болуы;
- Евфраттағы су деңгейі түсіп, оның орнында алтын таудың пайда болуы;
Ең ұлы белгілер:
- Түтіннің шығуы;
- Дәжжәлдің келуі;
- Жерден жануардың шығуы;
- Күннің батыстан шығу;
- Иса пайғамбардың түсуі;
- Йәджудж бен Маджудждің шығуы;
- Шығыста, батыста және Араб түбегіндегі жердің опырылуы;
- Қағбаның қирауы;
- Құранның аспанға көтерілуі;
- Мәһдидің келуі;
- Йеменнен шығатын от;
Ақырет күнінің сипаты
Пайғамбардан ﷺ келген хадиске сәйкес Исрафил періште Сұрға үрлегеннен кейін Алла қалағандардан басқа аспан мен жердегі барлық жаратылыс жан тапсырады. 40 күн, ай немесе жылдан соң Сұрға қайта үріліп, аспаннан жаңбыр жауады. Адамдар көкөніс сияқты өлгеннен кейін сақталып қалатын құйыршықтағы сүйектен өсіп шығады. Ал ең бірінші боп жерден шығатын адам — Мұхаммед пайғамбар болады.
Тағдырдың жақсылығы мен жамандығына сену
Иман шарттарының алтыншысы — тағдырға иман. Тағдыр — араб тіліндегі «қадар» сөзінен шығып «өлшеу, бір нәрсені белгілі бір өлшем бойынша жарату, белгілеу» ұғымдарын білдіреді. Ал діни терминологиядағы мағынасы ‑ әлем жаратылғаннан бастап, болмыста болатын бүтін құбылыстар мен жаратылыстардың қашан болатындығын, мезгілін, орнын, мекенін, ерекшеліктері мен сипатын Аллаһ Тағаланың ежелден яғни әу бастағы ілімімен белгіленіп, өлшеніп қоюымен байланысты. Әһлі Сүннет уәл-жамағат ғалымдары адам кез келген істі өз қалауымен жасайды, оны ешкім мәжбүрлемейді, бірақ оның қалауы Аллаһтың қалауына тәуелді және тек Аллаһтың рұқсатымен іске асады дейді
Тағдыр 4 дәрежеден құралған:
- Алланың барлық зат туралы білімі;
- Алланың барлық жаратылыстың тағдырын «Ләух әл-махфузда» жазып қоюы;
- Алланың осы болатын нәрселердің орын алуына рұқсат беруі;
- Алланың осы ісерді жаратуы, себебі Алла кез келген нәрсенің Жаратушысы;
Ислам
Ислам дінінің екінші мәртебесі — Ислам. Бес негізден құралып, көбінесе адамның сыртқы қасиеттері мен істерін реттейді:
- Екі куәлікті (шаһадат) «Лә иләһә илл-Аллаһ Мухаммад расулу-Ллаһ» айту
- Бес уақыт парыз намазды орындау
- Рамазан айында ораза тұту
- Мал-мүлкі белгілі мөлшерден асқан адамға одан зекет беру
- Өмірінде бір рет қажылыққа бару
«Лә иләһә илл-Аллаһ» куәлігінің шарттары
«Лә иләһә илл-Аллаһ (Алладан басқа құлшылыққа лайықты нәрсе жоқ)» куәлігінің талап ететін бірнеше шарттары бар:
- Білімсіздікті жоятын білім;
- Күманды жоятын нық сенім;
- Жоққа шығарудың терісі болған қабылдау;
- Бағынбаудың терісі бағыныштылық;
- Ширктің терісі ықылас;
- Екіжүзділіктің терісі шыншылдық;
- Жек көрудің терісі махаббат;
- Аллаһтан басқа құлшылық объектілерін жоққа шығарып, олардан аластау;
Яғни мұсылман осы куәліктің мағынасын біліп, одан күмәнданбай, жоққа шығармай, оған бағынып, ықыласты шын көңілмен, шыншыл болып, осыны жүрегімен жақсы көріп, сонымен қоса Аллаһтан басқа пұттар мен құдайшықтарды жоққа шығарса ғана Исламының шарты дұрыс болып, Алланың мейіріміне жетуге мүмкіндік алады.
«Мухаммад расулу-Ллаһ» куәлігінің шарттары
Мұхаммед пайғамбардың ﷺ елшілігін мойындаудың да бірнеше шарттары бар:
- Пайғамбардан айтқан заттарға күмансыз сену;
- Пайғамбар әмір еткен нәрселерге бағыну;
- Пайғамбар тиым салған нәрселерден сақтану;
- Ешбір адамның сөзін оныкінен артық қоймау;
- Дінге ол бұйырмаған нәрселерді кіргізбеу, мейлі ол сөз, іс немесе сенім тұрғысынан болсын;
- Пайғамбарға қатысты тек қана ол рұқсат берген нәрселерді орындау (мыс.: оның есімі аталғанда салауат айту)
- Пайғамбарды Аллаға ғана тиесілі болған нәрселерге ие деп санамау, одан тілек тілемеу, көмек сұрамау және т.б.
- Пайғамбардың сөздерін құрметтеп, оның хадистеріне құрметпен қарау;
Намаз
Соләт (араб.: صلاة) — араб тілінде «дұға» мағынасын береді. Шариғатта: Тәкбирден («Аллаһу әкбар» сөзі) басталып, тәслиммен («әс-сәләму ғалейкум» сөзі) аяқталатын белгілі амалдар мен сөздер жиынтығы. Намаз екі куәліктен кейінгі Исламның ең маңызды тірегі. Алла Тағала намазды Мұхаммед пайғамбарға ﷺ Миғраж түнінде жеті аспанның үстінен парыз еткен.
Ораза
Саум (араб.: صوم) — тілдік мағынасы: «бір нәрседен ұстану». Шариғатта: оразаға ниет етіп таң намазының уақытынан бастап күн батқанға шейін ішіп-жеуден, басқа да оразаны бұзатын нәрселерден тыйылу. Оразаның екі негізі бар:
- Таң намазының уақытынан күн батқанға шейін ораза бұзатын нәрселерден сақтану;
- Бұл оразамен Аллаһқа құлшылықты ниет ету;
Зекет
Зәкәт (араб.: زكاة) — тілдік мағынасы: «артық зат», «өсу (егіннің)». Шариғатта: белгілі адамдардың тобының белгілі мөлшерге жеткен дүние-мүлкінен алынатын ақысы. Бұл Алланың құлының жаны үшін тазарыну саналды. Және зекет беру мұсылман жамағатының арасын жақындастырудың, махаббат пен бірліктің себебі.
Қажылық
Хажж (араб.: حجّ) — тілдік мағынасы: «ниеттену, мақсат, қалау, жөнелу». Шариғатта: Сүннетке сәйкес белгіленген жерде белгілі уақытта діни рәсімдерді орындау. Қажылық Ислам дінінің тірегі саналады, және мұсылман ғалымдары қажылықты өмірінде бір рет орындау парыз екеніне бір ауыздан келіскен.
Ихсан
Ислам дінінің үшінші мәртебесі — ихсан (араб.: الإحسان). Ихсанда бір негіз бар:
- Аллаға Оны көріп тұрғандай құлшылық қылу, ал егер олай істей алмасаң, Аллаһ сені көріп тұрғандай құлшылық қылу.
Бұл парыздар мұсылманның мойнына бойжеткеннен бастап жүктеледі.
Ислам шариғаты және фиқһы
Ислам шариғаты — ол адамның Алламен, басқа адамдармен, қауыммен және қоршаған ортамен қарым-қатынасын, рұқсат етілген және тиым салынған нәрселерді реттейтін Құран, Сүннет және сәләфтардың (шииттерде — Әһлі-бейттің) сөздерімен, ғалымдардың иджтиһадымен міндетті болған заңдар жинағы. Бұл заңдардың ең маңыздысы — Исламның бес парызы.
Шариғаттағы амал түрлері
| Шариғат амалдары сегізге бөлінеді:
Осы сегіздің алғашқы бесеуін орындауы, соңғы үшеуінен бойын аулақ ұстауы, яғни жасамауы – мұсылманның міндеті. ПарызПарыз – анық, бұлтартпас дәлелдермен әмір етілген діни іс-әрекеттер мен міндеттер. Мәселен, дәрет алу, намаз оқу, ораза ұстау, зекет беру. Парыз өз ішінде «айн» және «кифая» болып екіге бөлінеді:
УәжіпУәжіп – орындалуы дәл парыз секілді талап етілмеген, бірақ қуатты дәлелдермен анықталған іс-әрекет пен амалдар. Мысалы, құрбан шалу, үтір және айт намазын оқу, т.б. | СүннетСүннет – парыз бен уәжіптен бөлек, Мұхаммед пайғамбардың (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) жасаған және «жасаңдар» деген әрі жасалуына ризалығын білдірген іс-әрекеттер. Сүннет үшке бөлінеді:
МұстахабМұстахаб – таңдаулы, ең көркем амал. Діни терминде Мұхаммед пайғамбардың ﷺ кейде жасап, кейде жасамаған іс-әрекеттері. Сәске намазы секілді кейбір нәпіл намаз бен оразалар осыған жатады. Сонымен қатар таң намазын айналаға жарық түскенде оқу, жаздың шілдесінде бесін намазын салқын түскенге дейін кешіктіріп оқу, ақшам намазын кірісімен оқу – мұстахап. Мұның үкімін жасағанға – сауап, жасамағанға күнә жоқ. Ибн Абидин мәндуб, мұстахаб, нәпіл терминдерінің бір мағына беретінін айтқан. | МубахМубах — жасалуы мен жасалмауында діни жағынан ешқандай тосқауыл болмаған, яғни жауапкердің еркіндегі іс-әрекеттер. Мәселен, тамақ ішу, ұйықтау, т.б. ХарамХарам — жасалуы мен пайдалануы Исламдық тұрғыдан қатаң тыйым салынған нәрселер. Ішімдік ішу, құмар ойындар ойнау, зина жасау, адам өлтіру, ғайбаттау, жала жабу, т.б. іс-әрекеттер осыған жатады. МәкрүһМәкрүһ — сөздікте жағымсыз, ұнамсыз, жек көрілген нәрсе деген мағынаны білдіреді. Діни терминге салсақ, дін тұрғысынан ұнамсыз, жаман іс-әрекет. Дәрет пен ғұсыл алғанда суды ысырап ету секілді іс-әрекеттер осы мәкрүһке жатады. Мәкрүһ екіге бөлінеді:
МуфсидМуфсид — басталған ғибадатты бұзатын нәрсе. Муфсидтің әдейі жасалуы күнә тудырады. Қателесіп жасаса, күнә мен азап жоқ. Намазда өз-өзін ұстай алмай күлу секілді іс-әрекеттер осыған жатады. |
Ислам шариғаттының негіздері
Құран
| Құран туралы мақалалар |
|---|
| Құран Кәрім |
| Құран Порталы |
| Тәпсірлер Ибн Касир тәпсірі • Джәләләйн тәпсірі • әс-Сағди тәпсірі • әт-Табари тәпсірі • әл-Қуртуби тәпсірі • әл-Кашшаф Мәтіні Аудармалар • Қырааттар тізімі • Құран оқылуы (харф) • |
| Құран порталы |
Құран — «Фатиха» сүресінен басталып, «Нас» сүресінен бітетін, оған сенушілер үшін ақырғы пайғамбар Аллаһтың елшісі Мұхаммедке ﷺ түсірілген Алланың сөзі деп есептеледі. Құранда 114 сүре, 6236 аят бар. Құран әдеби араб тілінде түсіріліп, Ислам шариғатының негізі боп табылады. Алла Тағала Құранды өзгертулер мен қосымшалардан сақтауға уәде берген. Оның ішінде наным-сенім, ғибадат, адамдардың ара-қатынасы және т.б. мәселелердің үкімдері жалпы және жекеше түрде баяндалған.
Ең алғашқы түсірілген уахи болып Құранның Аләқ сүресі саналады, ал елшіліктің ең алғашқы аяты деп Муддәссир сүресінің бастапқы аяттары саналады. Сондықтан кейбір ғалымдар Мұхаммед ﷺ «Алақ» сүресінің түсуімен пайғамбар, «Муддассир» сүресінің түсуімен елші болды деп санайды.
Түсу себебіне байланысты Құран аяттары екіге бөлінеді:
- Аллаһ тарапынан ешбір себепсіз түсірілген аяттар;
- Белгілі бір оқиғаға байланысты немесе басқа да себебтемен түсірілген аяттар;
Құран үзік-үзік болып 23 жыл бойы түсірілген. Бұл уақыттың көп бөлігін Мұхаммед пайғамбар ﷺ Меккеде өткізген. Сондықтан ғалымдар аяттарды «меккелік» және «мединелік» деп екіге бөледі:
- Меккелік аяттар — меккелік Исламға қарсы мұшриктерге арналғандықтан қатал стилді және қысқа да нұсқа болып келеді. Сонымен қатар меккелік аяттар көбінесе таухид, иман, Ақырет күніне сену мәселелерін қозғайды;
- Мединелік аяттар — бұл кезде мұсылмандар көбейгесін көбінесе жұмсақ түрде, мұсылмандарға қатысты шариғат үкімдерін баяндайды. Сонымен қатар джиһад заңдастырылғандықтан және мұнафықтардың екіжүзділігі көрінгендіктен джиһад пен екіжүзділер туралы аяттар түсе баятады
Сүннет
Қасиетті Құран Мұхаммед пайғамбарға ﷺ еруге, оған бағынуға бұйырады, сондықтан Сүннет Ислам шариғатының екінші негізі болып саналады. Сүннет деп пайғамбардың кез келген сөзін, ісін немесе бір нәрсені іштей қолдауын атайды. Бастапқыда Мұхаммед пайғамбар өзінен хадистер жазуды құптамаған. Мысалға мына сөздері:
«Менің атымнан Құраннан басқа ештеңе жазбаңдар. Ал егер біреу менің атымнан Құраннан басқа бірдеңе жазса — өшірсін»
Алайда артынан Абдуллаһ ибн Амр деген сахаба осы туралы сұрағанда ол аузына меңзеп:
«Жаз! Оның Қолында жаным болғанмен ант етемін, бұл жерден ақиқаттан басқа ештеңе шықпайды», — деп айтады
—Ахмад 2/62, Әбу Дәуд 3646, Әд-Дарими 1/125. Сахих хадис: «әс-Сильсиля әс-сахиха» 1532
Және Хафиз әс-Сахауи «Фатх әл-муғис» кітабында айтқандай Ислам ғалымдары Сүннетті жазуға бір ауыздан рұқсат берген.
Соңғы кездері Сүннетті өзгеріске ұшыраған деп, тек Құранға еріп, шариғатты тек содан алу керек деген «құраншылар» қозғалысы пайда болды. Оларға жауап ретінде Сүннетті мойындайтын мұсылмандар Құранның өзінде келген пайғамбарға еруге үгіттейтін аяттарды алып келеді. Мысалға:
«Шын мәнінде ол өз қалауымен сөйлемейді · Бұл тек қана түсіріліп жатқан уахи»
—Нәжм сүресі, 3-4 аяттар
«Сендерге елші не берсе соны алыңдар да, ол неден қайтарса содан тыйылыңдар!»
—Хашр сүресі, 7-ші аят
Сонымен қатар пайғамбардан мынадай хадис жеткен:
«Адамға меннен бір хадис жеткенде ол: „Біз бен сендердің арамызда Алланың Кітабы бар! Оның ішінде рұқсат болған нәрсені халал санаймыз, тиым салынған нәрсені харам санаймыз“, — деп айтуы мүмкін. Алайда шын мәнінде Алланың елшісі харам қылған нәрсе Алланың өзі харам қылған сияқты!»
—Имам әт-Тирмизи (2664), Ибн Маджаһ (12). Хадис сахих: «Мишкат әл-масабих», 163
Сүннет кітаптары
Танымал хадис жинақтары:
- Имам Мұхаммед әл-Бұхаридің «Сахих» жинағы;
- Имам Муслим ибн Хаджжадждің «Сахих» жинағы;
- Имам Әбу Дәудтің «Сунан» жинағы;
- Имам әт-Тирмизидің «Сунан» жинағы;
- Имам ән-Нәсәидің «Сунан» жинағы;
- Имам Ибн Маджаһтың «Сунан» жинағы;
- Имам Мұхаммед ибн Исмаил әл-Бұхаридің «Адаб әл-муфрад» кітабы;
- Имам әл-Хакимнің «Мустадрак» кітабы;
- Имам Мұхаммед ибн Абдуллаһ әл-Хатыб әт-Тибризидің «Мишкат әл-масабих» жинағы;
- Шейх Мұхаммед Насыруддин әл-Албанидің «Сахих әл-джамиғ әс-сағир» жинағы;
- Имам Ахмад ибн Ханбалдың «Муснады»;
- Имам ән-Нәуәуидің «Рияд әс-салихин» жинағы;
- Шейх Муқбиль ибн Һадидің «әл-Джәмиғ әс-сахих мимма ләйса фи сахихайн» жинағы;
Ижмағ
Ижмағ (араб.: إجماع) — Пайғамбардан ﷺ кейінгі заманда мұсылман ғалымдарының бір үкімге бір ауыздан келісуі. Ижмағқа сахабалардың пайғамбарлық заманда істеген істері жатпайды, себебі сахабалардың ол кезде істеген амалдары өздігінен шариғи дәлел болып саналады. Егер ғалымдар бір үкімге ижмағ қылса, ешкімге оны бұзуға немесе жоққа шығаруға рұқсат етілмеген, себебі Пайғамбар ﷺ айтқан:
«Менің үмметім адасуда жиналмайды»
—Имам әт-Тирмизи (2167), Әбу Дәуд (4235), Ибн Маджаһ (3590)
Ижмағтың екі түрі болады:
- «Ижмағ қатғий» — үмметтің анық келісімімен болған ижмағ. Мысалға: намаздың парыз екеніне ижмағ, зинаның харам екеніне ижмағ, т.б.
- «Ижмағ занний» — бір нәрсеге ерумен, немесе еш нәрсе айтпай, бақылаумен болған ижмағ. Яғни бір ғалымның айтқан нәрсесіне басқа ғалымдардың ештеңе айтпай еруі, немесе оған қарсы шықпауы. Бұл ижмағ түрін бекітуде, яғни дәлел ретінде қабылдауда мұсылман ғалымдарында келіспеушілік болған.
Шейх әл-Ислам Ибн Таймийа айтады:
«Ижмағ — ол сәләфтардың бір нәрсеге бірігуі, тіпті егер олардан кейін келіспеушіліктер көбейіп, үммет бөлініп кетсе де»
—«Шарх әл-ақида әл-уасития», Мұхаммед әл-Усәймин, 2/328. «Ибн әл-Джәузи» баспа үйі
Қияс
Қияс — Ислам фиқһында кең таралған ұқсастық бойынша (аналогия) үкім шығару әдісі. Мұсылман ғалымдарының арасында қияс Құран, Сүннет және ижмағтан кейінгі орын алады. Алайда қиястың рұқсат етілген және тыйым салынған түрлері бар. Тыйым салынған түрлеріне біреудің Құран мен Сүннеттен дәлелі болып тұрып қияс арқылы үкім шығаруы жатады. Ибн Масғұд айтқан:
«Дін мәселелерінде қиясқа негізделетін болсаңдар, көптеген харам нәрсені халал қылып, халал нәрселерді харам қылып аласыңдар»
«Аллаһ айтты (Ібіліске): Саған мен әмір еткенде сәжде жасауға не кедергі болды? — деп. Ол жауап берді: Мен одан жақсырақпын! Сен мені оттан, ал оны балшықтан жараттың»
—7:12
Әл-Хасан әл-Басри мен Мұхаммед ибн Сирин осы аятқа сүйеніп ең бірінші боп тыйым салынған қиясты Ібіліс қолданған деп санаған.
Ижтиһад
Ижтиһад: шариғи үкім шығарудағы ғалымның ізденіс қылып, еңбек етуі. Ижтиһад жасаудағы муджтаһидтің шарттары:
- Ижтиһадқа қажетті Құран, Сүннет және т.б. шариғат негіздерінен дәлелдерді білуі;
- Иснад, хадис тізбегінегі адамдар секілді хадистердің сахих немесе әлсіздігіне байланысты үкімдерді білуі;
- Үкімі жойылған немесе ижмағқа қайшы нәрселермен үкім шығармау үшін насих пен мансухты (яғни үкімін жоюшы және үкімі жойылған аят пен хадистер) білуі, ижмағты білуі қажет;
- Дәлелдерден анықтаушы және жеке дәлелдерді айыра білуі;
- Тілден және фиқһ негіздерінен «жалпы және жеке» деген сияқты сөздік ишараттардың мағынасын білуі;
- Дәлелдерден үкімдер шығаруға қабілеті болуы керек;
Фиқһ
| Ислам туралы мақалалар тізімдемесінің бөлігі |
| |
Фиқһ (араб.: فقه) — тілдік мағынасы «түсіну». Бұл мағынада «фиқһ» сөзі Құранда бірнеше жерде қолданылады. Мысалға:
Қазақша: «…бірақ сендер олардың мадақтарын түсінбейсіңдер…»
Араб тілінде: «…و لكن لا تفقهون تسبيحهم…»—Исра сүресі, 44-ші аят
Шариғат терминологиясында «фиқһ»: шариғаттың амалға қатысты үкімдерін дәлелдер арқылы білу. Кейде сол үкімдердің өзін «фиқһ» деп те атайды. Фиқһтың негіздері:
Фиқһта мукәллаф (балиғат жасына жеткен) мұсылмандардың амалдары жалпы және толықтай қарастырылып, адамның Жаратушысымен, өзімен және басқа адамдармен болған қатынасын реттейді. Фиқһ мукәллаф адамның сөздерін, амалдарын, келісімдерін, мүлкін жұмсауын қамтиды. Фиқһ екіге бөлінеді:
- Ғибадаттың үкімдері: намаз, ораза, қажылық сияқты ғибадаттардың үкімдері.
- Қарым-қатынас үкімдері: келісімдер, мал-мүлікті жұмсау, қылмыс пен жаза, кепіл беру, және тағы да басқа адамдар арасындағы қарым-қатынастың үкімдері.
Фиқһты білудің әсері Аллаһтың құлының салихалылығында, оның амалдарының дұрысталуында, әдебінің түзелуінде білінеді. Ал егер мұсылман дұрысталса — жамағат та дұрысталып, оның нәтижесі осы дүниедегі бақытты өмір мен Аллаһтың Ақыреттегі ризалығы болмақ. Мұхаммед пайғамбар (Алланың оған салауаты мен сәлемі болсын) айтқан:
«Аллаһ кімге жақсылық қаласа дінді түсінетін (фақиһ) қылады»
—«Сахих әл-Бұхари» (71); «Сахих Муслим» (1037)
Фиқһ мазһабтары
Фиқһ мазһабтарының ішінде бір ғалымның ойлары мен шариғи мәселелерге көзқарастары болып, бірақ оны тарататын, нақтылайтын шәкірттер болмағасын толықтай дамымаған, бізге көп үкімдері жетпеген жеке мазһабтар бар. Сонымен қатар негізін салған муджтаһид-ғалымдардың көзқарастары шәкірттері арқылы дамуын тауып, кең таралған көпшілік-жамағи мазһабтар бар. Бұл мазһабтар негізін қалаған имамдардың атымен аталып осы күнге шейін жеткен. Бұл мазһабтардың қатарына пайда болу реті бойынша: ханафи мазһабы, малики мазһабы, шафиғи мазһабы және ханбали мазһабы жатады. Оған қоса кейде заһири мазһабы да қосылады. Міне осы мазһабтар «Әһлі-Сүннет» мазһабтары деп аталады. Әһлі-Сүннет мазһабтарынан бөлек шиғалардың «джафари» және «зәйди» мазһабтары, харижиттердің «ибади» мазһабы бар.
Ханафи мазһабы
Ханафи мазһабы — Имам Ағзам Әбу Ханифаға телінетін Әһлі-Сүннет фиқһ мектебі. Қалаушысының есіміне сәйкес «ханафи мазһабы» деп аталады. Шын аты Нуғман ибн Сәбит болған Әбу Ханифа һижраның 80 жылы (699 ж.) Куфа қаласында дүниеге келіп, һижраның 150 ж. (767 ж.) сол жерде қайтыс болады. Ханафи мазһабына кіретін ғалымдар Әбу Ханифаны «Имам Ағзам» (ұлы имам) деп атайды. Кейбір тарих ғалымдары Әбу Ханифаны сахабаларды көрген табиғиндерден деп есептейді, себебі ол сахаба Малик ибн Әнәстан хадистер риуаят еткен. Бірақ басқа тарихшылар оны табиғиндердің ізбасарларынан деп санайды.
Имам Әбу Ханифа Исламның көптеген мәселелерін білген ғалым болғанымен, оның негізгі еңбегі фиқһ саласында болған. Абдуллаһ ибн әл-Мубарак ол туралы айтқан:
«Мен оған фиқһте тең келетін ешкімді білмеймін!»
Әш-Шафиғи ол туралы:
«Фиқһте барлық адам Әбу Ханифаның арқасында өмір сүреді»
Малики мазһабы
Малики мазһабы — Имам Малик ибн Әнәсқа телінетін Әһлі-Сүннет фиқһ мектебі. Оның негізін қалаған Мәлик ибн Әнәс һижри 96-шы жылы (711 ж.) Медине қаласында дүниеге келіп, 179-шы жылы (795 ж.) қайтыс болған. Имам Мәлик Йеменнен көшіп келген Хумайр патшалық аулетінен шыққан. Оның отбасы шариғи біліммен танымал болып, оның өзі де «Имам дар әл-Һижра („дар әл-һижра“ — Медине қаласы)» деген атақты алған. Имам Малик хадистерге үлкен көңіл бөліп, өзінен кейін «Муатта» хадистер жинағын қалдырған.
Шафиғи мазһабы
Шафиғи мазһабының негізін салушы — Мұхаммед ибн Идрис әш-Шафиғи. Һижра жыл санауы бойынша 150 жылы Палестинадағы Газа қаласында дүниеге келген. Жеті жасында Құранды жаттап бітірген Мұхаммед ибн Идрис, 15 жасында пәтуа беруге рұқсат алады. Имам әш-Шафиғи атақты ғалымдар: Имам Маликтен, Суфйан ибн Уяйнадан, Имам Мұхаммед әш-Шайбаниден білім алған. Өзінің қысқа ғұмырында әш-Шафиғи Меккеде, Йеменде, Иракта, Мысырда білім алып, сол жерлерде сабақ берумен айналысты. Имам әш-Шафиғи ең бірінші болып «усуль әл-фиқһ» ғылымын енгізіп, сол жайлы «Рисалә» кітабын жазады. Имам Ахмад ибн Ханбал оны өз ұстазы санап, оны Аллаһтын дінді жаңартуға жіберген «муджәддиді» санаған. Һижра жыл санауы бойынша 204 жылы дүниеден озды.
Ханбали мазһабы
Мазһабтың негізін салушы — Имам Ахмад ибн Мұхаммед ибн Ханбал әш-Шәйбани. Һижра жыл санауы бойынша 164-ші жылы (778 ж.) Мерв қаласында дүние келіп, һижри жыл санауы бойынша 241-ші жылы (855 ж.) қайтыс болды. Жастайынан әкесінен жетім қалған Имам Ахмад шариғат пәндеріне, оның ішінде хадис іліміне көп көңіл беріп, ұлы мухадди атанады. Ол Әбу Ханифаның атақты шәкірті Имам Әбу Юсуфтан, Имам әш-Шафиғиден, Уәкиғ ибн әл-Джаррахтан білім алған. Тіпті оның ұстаздары болған Әбу Дәуд, Имам Муслим, Имам әл-Бұхарилер одан хадис риуаят ететін болған.
Имам Ахмад билікке келген мутазилиттік сенімді ұстанатын халифтерден көп қысым көреді. Ұзақ уақыт түрмеде қамалып, азапталса да Ислами сенімнен бас тартпаған ол әлі күнге шейін ең атақты діни авторитеттердің бірі саналады.
Имам Ахмад шариғаттағы дәлелдерді Құран мен Сүннеттен алуға шақырып, имамдардың сөздеріне соқыр еруге тыйым салған. Ол айтқан:
«Менің пәтуаларыма, Маликтің, әш-Шафиғидің, әл-Әузағи мен әс-Сәуридің пәтуаларына соқыр ермеңдер. Пәтуаларыңды олар пәтуа алған жерден алыңдар!»
Ибн әл-Джәузи Имам Ахмадтың мынадай сөзін жеткізген:
«Кімде-кім Аллаһтың Елшісінің, оған Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын, сахих хадисін қабылдамаса, ол құрудың алдында тұр!»
Басқа мазһабтар
Аталған төрт мазһабтан бөлек ерушілер саны аз және аз елдерде таралған мазһабтар бар.
Джафари мазһабы (шиғалар мазһабы)
Бұл мазһабтың бастаушысы деп шиғалар Джафар әс-Садиқты санайды. Ол һижри 80-148 (702-765) жылдары Мединеде өмір сүрген. Әһлі-Сүннет ғалымдары арасында ол білімді саналып, Имам Әбу Ханифа мен Мұхаммед ибн Идрис әш-Шафиғи оның мәжілістеріне қатысқан. Он екі имамды мойындайтын шиитттерде ол алтыншы имам саналады. Джафари мазһабын ұстанушылар сахабалардың ешбір ижмағын мойындамайды, тек сол сахабалардың қатарында Әли ибн Әбу Талиб болмаса. Сонымен қатар олар Әли ұрпағынан шыққан имамдарды күналар мен қателерден сақталған шариғат көзі санайды. Олар ижтиһад құқығына тек қана «имамдар» ие, басқаларына ижтиһад жасағанда олардың пікірлеріне қайшы келуге болмайды деп есептейді.
Заһири мазһабы
Имам Дәуд ибн Әли әл-Асфаһани әз-Заһири (815-883) қалаған мазһаб. Бұл мазһабтағы шариғат негіздері Әһлі-Сүннет мазһабтарына ұқсас. Мазһабтың «заһири» аталу себебі олар үкім шығаруда аят-хадистердің сыртқы мағынасын ғана алуды қолданады. Заһири мазһабының атақты ғалымдарының бірі — Имам Ибн Хазм әл-Андалуси. Заһири мазһабы Испанияда кең таралғанмен, ол жақтағы халифаттың құлауымен толығымен жойылып кетіп, тек жазба еңбектері жеткен.
Зәйди мазһабы (шиғалар мазһабы)
Зәйди мазһабының үкімдері Әһлі-Сүннет мазһабтарының, оның ішінде ханафи мазһабының үкімдеріне ұқсас болып келеді, себебі бұл мазһабтың негізін салушы саналатын Зәйд ибн Әли «Зәйн әл-абидин» ибн әл-Хусәйн ибн Әли ибн Әбу Талиб (һижри 80-122 жж.) Ирактың Әбу Ханифа білім алған ғалымдарынан білім алуы. Бұл мазһабта Құранмен қоса Сүннет те шариғаттың көзі саналады және хадистер тек қана Әһлі-Бәйтпен шектелмейді, басқа сахабалардан да алынады.
Ибади мазһабы (харижилік мазһаб)
Ибади мазһабының негізін қалаушысы Джәбир ибн Зәйд әл-Азди. Бұл мазһаб Әһлі-Сүннет мазһабтарына көптеген мәселелерде ұқсас болғанымен, кейбір үкімдерінде оларға қайшы келеді Ибади мазһабы Оман сұлтандығында көп тараған.
Әузағи мазһабы
Әбу Амр Әбдуррахман ибн Амр әл-Әузағи (707-774) негізін қалаған Әһлі-Сүннет мазһабы. Әл-Әузағи өз кезінің ұлы ғалымы болған адам. Оның мазһабы Шам өлкесінде, содан кейін Андалусияда таралған. Бірақ Шамда шафиғи мазһабы, Андалуста малики мазһабы таралуымен бұл мазһаб әлсіреп, уақыт өте жойылып кеткен.
Ләйс ибн Сағд мазһабы
Мысырлық ғұлама Ләйс ибн Сағдтың да Әһлі-Сүннет мазһабы саналған мектебі болған, бірақ уақыт өте жойылып кеткен.
Жиһад
«Джиһад» сөзі «күрес, күш жұмсау, соғыс» мағыналарын береді. «Қазіргі заманның араб тілінің сөздігіндегі» «джиһад» сөзінің анықтамасы: «Келісімге отырмаған кәпірлермен соғыс немесе Аллаһтың жолындағы соғыс. Дінді немесе отанды қорғау үшін соғысу». Бірақ бұл сөз тек жаулармен соғысу мағынасында ғана емес, нәпсімен, шайтанмен күресу мағынасында да жұмсалады. Имам Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия айтады:
«Джиһад екі түрлі болады: жаумен және өз нәпсіңмен, әрі жауға қарсы джиһадтан гөрі өз нәпсіңе қарсы джиһад әлдеқайда артық. Шын мәнінде, кімде-кім өзіне бұйырылғанды орындап, тыйым салынғаннан аулақ болу үшін өз нәпсісіне қарсы джиһад жасай алмаса, онда ол жауға да қарсы джиһад жасай алмайды. Алайда, дұшпанның тағы бір үшінші түрі бар, әрі онымен шайқаспаған адам, жауға да, өз нәпсісіне де қарсы жиһад жасай алмайды. Ол – шайтан. Оған қарсы джиһад жасау – жаумен де, өз нәпсімен де джиһад жасаудың негізі болып табылады. Аллаһ Тағала былай дейді: «Расында, шайтан – сендердің жауларың, ендеше оған жау ретінде қараңдар. Ол өз тобын Тозақ тұрғындары болуға шақырады» (Фатыр сүресі, 6-аят). Шайтанға жау ретінде қарау бұйрығы – оған қарсы джиһад жасап, онымен шайқасуда барлық күш-жігеріңді сарп етудің маңыздылығын көрсетеді. Өйткені шайтан – Аллаһ Тағаланың құлдарымен соғысуын тоқтатпайтын, әрі әлсіремейтін жау!»
—«Зәәд әл-мәғад» 3/6; Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия
Сондай-ақ Ибн әл-Қаийм қылышпен жасалатын жиһадтан гөрі дәлел мен түсіндірумен жасалатын джиһадты артық санаған, және бұл джиһадты пайғамбарлар мен олардың артынан ілескен имамдар жасайды деген. Бұған мына аят дәлел болады:
«Егер Біз қаласақ, әрбір мекенге сақтандыратын ескертуші жіберер едік. Сондықтан, кәпірлерге бағынба да, оларға қарсы Құран арқылы ұлы жиһад жаса!»
—Фурқан сүресі, 51-52-аятта)
Ислам күнтізбесі
Ислам күнтізбесі һижрадан, яғни Аллаһ Елшісінің ﷺ Меккеден Мединеге жер аударған күнінен басталады. Һижра есебін пайғамбарымыз Мұхаммед (Аллаһтың оған салауаты мен сәлемі болсын) дүниеден өткен уақытанан кейін 5 жыл өткенде, 637 жылы халиф Омар ибн әл-Хаттаб (634 — 644) жасаған. Нақты жылдан 11 күн кем болғандықтан, Ислам күнтізбесіндегі жылдың басы жылжи береді. һижраның Күн қозғалысына қатысы жоқ. Ол тек Айға негізделген.
Ислами әдеп
Ислами әдеп деп шариғаттан бастау алатын жақсы іс саналатын амалдар мен сөздер жиынтығын атайды. Мысалға: «әс-сәләму ғалейкум» деп амандасу, оған «уә ғалейкум әс-сәләм» деп жауа қайту, ас ішуді «бисми-Лләһпен» бастау, тамақты оң қолмен ішу, тамақтан кейін «әл-хамду ли-Лләһ» деу, ер балаларды сүндетке отырғызу, қажетілікті өтегеннен кейін тазалану, адам қайтыс болғандағы рәсімдер, оған жаназасын оқу; бұған әртүрлі дұғалар да жатады: үйден шыққандағы дұға, мешітке кіргендегі дұға, әжетханаға кіргендегі дұға; сонымен қатар басқалардың әуретіне қарамау да әдепке жатады.
Киім әдебі
Ислам мақалалар тізбегінің бөлігі |
|---|
| Архитектура |
| Араб ·Әзірбайжандық |
| Өнер |
| Каллиграфия · Миниатюра · Кілемдер |
| Киім әдебі |
| Абайя ·Иқал ·Боубоу |
| Мейрамдар |
| Әдебиет |
| Араб ·Әзірбайжандық ·Бенгалдық |
| Ислам порталы |
Мұсылманға тәкәппарлыққа әкелетін киім киюге тыйым салынған. Сол сияқты, қоршаған қауымнан өзгеше киімді киюге тыйым салынған. Адамдардан өзгешелену үшін киім киюге болмайды, мейлі ол киім қымбат болсын, арзан болсын, басқа адамдардыкіне ұқсаса да, ұқсамаса да, себебі бұл тәкәппарлыққа апарады. Оған қоса мұсылманнаң киімі кәпірлердің киіміне ұқсамауы керек, денеге жабысып тұрмауы керек және мөлдір болмауы керек.
Әйел киім үлгісі
Қызыл: рұқсат етілмеген (мемлекеттік мекемелер/оқу орындары)
Сары: кейбір әйелдер киеді
Ақшыл жасыл: әйелдердің біразы киеді
Орташа жасыл: әйелдердің көбісі киеді
Қою жасыл: заң бойынша міндеттелген
Хиджаб — әйелдің бүкіл денесі мен әшекейлерін бөтен ер кісілердің көзінен жасыратын араб елдерінің ұлттық киімі. Хиджаб араб елдеріндегі климатқа қатысты болып, діни киім ретінде де дінге сенушілерден талап етілген. Құранда хиджаб туралы сөз жоқ, тек Пайғамбардың отбасына және олардың момын әйелдеріне жамылып жүру талабы қойылған..
Хиджаб шарттары
- Жамылғыш әйел кісінің ішкі киімдері мен дене мүшелері сыртынан көрініп тұратындай жұқа болмауы тиіс;
- Жамылғышты әйел кісі басынан бастап жамылғаны жөн, осылай жамылу Құранда Алла Тағала бұйырған «жилбабын жамылсын!» яғни «жамылғышты әйелдер басынан бастап жамылсын!» — деген бұйрыққа сай келеді;
- Жамылғыштың матасы сыртынан қарағанда көз тартатын, яғни адамдарды өзіне қарататындай, немесе қызықтыратындай түсте болмауы керек;
Хиджаб киюге Құран мен Сүннеттен дәлелдер
«Әй, пайғамбар! Жұбайларыңа, қыздарыңа және мүмін әйелдерге айт! (Үйлерінен шығатын болса) үстеріне жилбәбін (яғни жамылғысын) жапсын! Бұл оларды жеңіл (күң емес, жезөкше емес, азат әрі пәк әйел екендігін) тануға, оларға бөтен еркектердің тиіспеуіне жақын!»
—Ахзаб сүресі, 59-шы аят
«Әй, Мұхаммед! Мүміндерге айт! Бөгде әйелдерге қараудан көздерін төмен түсірсін және ұятты жерлерін харамнан сақтасын! Осы олар үшін ең таза жол. Расында Аллаһ олардың не істейтіндерінен Хабардар. Мүмін әйелдерге де айт! Бөтен еркектерден көздерін төмен түсірсін! Әрі ұятты жерлерін харамнан сақтасын! Олар тек өздігінен көрініп тұрғаннан басқа әшекейлерін көрсетпесін! Және орамалдарын басына салып, онымен омырауларын жапсын! Әрі олар әшекейлерін көрсетпесін! Тек күйеулеріне, немесе әкелеріне, немесе күйеулерінің әкелеріне (яғни қайын аталарына), немесе ұлдарына, немесе күйеулерінің (басқа әйелдерден туған) ұлдарына, немесе аға-інілеріне, немесе аға-інілерінің ұлдарына, немесе әпке-сіңлілерінің ұлдарына, немесе мұсылман әйелдерге, немесе құлдарына, немесе әйел керек қылмайтын еркектерге, немесе әйелдердің ұятты жерлерін білмейтін жас балаларға көрсетсе онда оған рұқсат. Өздерінің жасырған әшекейлері біліну үшін аяқтарымен жерді тепсініп жүрмесін! Әй мүміндер! Табыста болуларың үшін барлығың Аллаһқа тәуба етіңдер!»
—Нұр сүресі, 30-31 аяттар
Айша (Аллаһ одан разы болсын) айтқан:
«Әуелгі муһажир әйелдерді Аллаһ мейіріміне бөлесін! Олар «Және орамалдарын басына салып, онымен омырауларын жапсын!» - деген Нұр сүресінің 31-ші аяты түскенде сырт киімдерін жыртып, оны орамал етіп бастарына салып алды»
—«Сахих әл-Бұхари»
Ер адамның киім үлгісі
Ер адамдардың әуреті кіндігінен бастап тізелеріне шейін, яғни бұл жерлерді киіммен жауып, бөгде адамдарға көрсетуге болмайды. Күң әйелдердің де әуретінің шегі осы.
Тамақтану әдебі
Сүннеттен келген тамақ жеудің бірнеше әдебі бар:
- Ас ішуді «бисми-Лләһ» деп бастау;
- Асты оң қолмен ішу;
- Мүмкіндігінше тамақты отырып ішу;
- Ыстық тамақты суытып ішу;
- Өз алдыңдағы тамақты ғана ішу;
- Кедей-кепшіктермен немесе көршімен бөлісу;
- Ас әкелінген ыдыс пен саусақтарды тазалап, қалдық қалдырмау;
- Тамақ жеуде шектен шықпау;
- Осы берілген ризық үшін Аллаһқа шүкіршілік қылу;
Ауыз қуысының гигиенасы
Тамақ ішкеннен кейін ауыз қуысын қалдықтардан тазалау үшін және жағымсыз иіс кетіру үшін мұсылмандар Арак ағашының (Salvadora Persica) тамырын қолданады. Бұл амал Мұхаммед пайғамбардың ﷺ Сүннетінен саналады. Ол айтқан:
«Сиуак – бұл ауыз қуысының таза болуы және Алла Тағаланың (сіздерге) разылығы»
—Сахих әл-Бұхари 2/40; Ахмад 6/47; Ән-Нәсәи 1/10
«Егер Үмметіме қиындық қылмағанда, оларға әрбір намаз алдында сиуак қолдануға әмір етер едім»
—«Сахих әл-Бұхари» 887; «Сахих Муслим» 252
Мисуак дәрет алған кезде, ұйқыдан тұрғанда, ауыздың иісі бұзылғанда, Құран оқырда, намаз алдында қолданылады. Айша ананың айтуы бойынша, Пайғамбар ﷺ үйге кіре салысымен мисуак қолданатын болған.
Мұсылман мейрамдары
Исламда мейрам ретінде екі айт — Ораза айты мен Құрбан айт, Арафат күні және Ташриқтың үш күні бекітілген. Пайғамбар Мединелік адамдар бір мейрамды тойлағанын көргенде былай деген:
«Шын мәнінде Аллаһ оларды екі жақсырақ күндермен ауыстырды: құрбан шалатын күнмен және ауыз ашатын күнмен»
Ол тағы да:
«Ей мұсылмандар! Арафат күні, құрбандық шалу күні мен Ташриқтың үш күні — біздің айтымыз»
Ораза айт
Рамазан айындағы оразаның аяқталғаннан кейінгі Шәууәл айының бірінші күні Ораза айт (араб.: عيد الفطر — 'ид әл-фитр) деп аталады. Бұл күні мұсылмандар мешітте жиналып жамағатпен Айт намазын оқиды. Ораза ұстауға тыйым салынған күн.
Құрбан айт
Құрбан айт (араб.: عيد الأضحى — 'ид әл-адха) Зул-Хиджа айының оныншы жұлдызы. Қажылықтың аяқталуына байланысты мұсылмандар Айт намазын оқып, құрбандық шалатын күн. Бұл күні ораза ұстауға болмайды.
Мәулид
Мәулид (араб.: مولد) — араб тілінде «туған күн, туған жер» мағынасын білдіреді. Мұхаммед пайғамбар ﷺ мен оның сахабалары тойламағанмен, мәулид кейбір мұсылман елдерінде Пайғамбардың өмірбаянын оқумен, оған арнап өлең жазуменен аталып өтіледі. Мәулидті һижри VII ғасырда Сирияның Ирбиль мекенінің әмірі Мұзаффар әд-Диннің бұйрығымен тарихта алғашқы рет атап өткен. Кейбір мұсылмандар бұл амалды Ислам дініне қатысы жоқ бидғат пен Иса пайғамбардың туған күнін тойлайтын христиандарға еліктеу деп санайды, себебі бұл амал Құран мен Сүннетте әмір етілмеген, соған қоса алғашқы мұсылмандар оны істемегені белгілі.
Тағамдағы халал мен харам
Исламдағы тамақатанудағы халал мен харам түсініктері тек қана сыртқы тазалықты емес, сонымен қоса адамның ішкі дүниесінің саулығының кепілі болып саналады. Бұған мына хадис мысал бола алады:
Расында, Аллаһ Тағала — Пәк, және ол пәк болған нәрседен басқаны қабыл етпейді. Расында, Аллаһ пайғамбарларға нені жүктеген болса, иман келтіргендерге де соны жүктеді. Аллаһ Тағала былай деді: „Иә, пайғамбарлар! Таза нәрселерден жеңдер де, таза амалдар жасаңдар“ (23: 51). Ұлы Аллаһ сондай-ақ былай деді: „Иә, иман келтіргендер! Ризықтандырғанымыздың жақсысынан жеңдер“ (2: 172). Әбу Һурайра, оған Аллаһтың ризашылығы болсын былай деді: «Осыдан кейін Пайғамбар, оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын, шашы жалбырап, үстін шаң басқан адам жайлы ескертті: „Ол адам ұзақ уақыт бойы сапарда жүріп, кейін қолын көкке көтеріп: «Иә Раббым, иә Раббым!» — дейді. Бірақ оның жегені — харам, ішкені — харам және оның кигені — харам, сонда оның дұғасы қалайша қабыл болмақ?!»
—«Сахих Муслим», 1015
Хафиз Ибн Кәсир былай деген:
«Рұқсат етілген нәрселермен тамақтану дұғалар мен ғибадаттардың қабыл болуының себебі болады, ал тыйым салынған нәрселермен тамақтану дұғалар мен ғибадаттардың қабыл болмауына апарып соқтырады»
—Тәфсир Ибн Кәсир 1/280
Исламда жеуге харам болған нәрселер:
- Өлексе (бұған тірі жануардан кесіп алған зат та жатады). Теңіз өлексесі халал саналады;
- Доңыз-шошқа еті;
- Қан;
- кез келген мас қылатын ішімдіктер;
- Сойдақ тістері бар жыртқыш жануарлар (жолбарыс, қасқыр, аю, арыстан), тек қорқау (гиена) ғана халал;
- Тырнақты құстар (мыс.: бүркіт, қаршыға, сұңқар)
- Үй есегі, жабайысы халал;
- Қашыр (орыс. мул)
- Шегірткеден басқа барлық құрт-құмырсқа мен жәндіктер;
- Ғалымдар маймыл етін бір ауыздан харам санаған;
- Кейбір ғалымдар пілді де харам санаған;
- Өлтіруге бұйырылған нәрселер харам: шаян, жылан, кішкентай кесіртке (үлкен кесіртке – варан халал), кезқұйрық, тышқан, қабаған ит, және т.б.
- Өлтіруге тыйым салынған нәрселер харам: бал ара, құмырсқа, бәбісек, сауысқан құрбақа;
- Нәжіспен қоректенген жануар тазармайынша харам;
- Сатуға тыйым салынған жануарлар харам: ит, мысық;
- Денсаулыққа зиян нәрселер харам;
- Нәжіс нәрселер харам саналады;
Бұл нәрселер анық харам болғанымен, егер адам аштықтан өлетін жағдайға жетсе өмірін сақтау үшін жеуге ғалымдар рұқсат берген, себебі мұсылман өз өмірін сақтауға тырысу керек. Харам деген аят немесе хадис келмеген жанкарлар мен құстардың еті халал саналады.
Еті халал болған жануардың етін тек бірнеше шарттан кейін жеуге болады:
- Оны сойған адам мұсылман, христиан немесе яһуди болуы шарт, басқа діндердің сойған етті жануар әу баста халал болса да жеуге тыйым салынған;
- Бауыздаушы адамның ақыл-есі дұрыс болуы шарт;
- Жануар тек Аллаһ үшін бауыздалуы шарт. Егер мұсылман малды бір пұт немесе «әулие» үшін сойса — ол харам саналады;
- Бауыздар алдында «Бисми-Лләһ» деп айту;
Исламның алкогольді ішімдікке көзқарасы
Алкогольді мас қылатын ішімдіктер кез келген мөлшерде харам боп саналады. Мұхаммед пайғамбар айтқан:
«Мас қылатынның бәрі - шарап, ал шараптың бәрі - харам!»
—«Сахих Муслим» (2002)
Бірақ егер бір нәрсенің құрамына алкоголь қосылып (мыс.: дәрілер, шоколад өнімдері) оның мөлшері мардымсыз және бұл өнімді көп мөлшерде қолданғанда мас қылмайтын болса — бұл тағамды не дәрілік препараттарды қолдануға рұқсат етілген.
Исламның темекі өнімдеріне көзқарасы
Мұхаммед пайғамбардың кезінде темекі болмағасын Құран мен Сүннетте темекіні анық харам дейтін аят-хадистер жоқ. Бірақ мұсылман ғалымдары оны бірнеше себеппен харам санайды:
- Денсаулыққа зияндығы;
- Ақша ысырабы;
- Темекінің ішіндегі заттар наркотик секілді әсер еткесін одан тәуелділік пайда болады;
Ислам және қоршаған орта
Ислам шариғаты құлшылық, наным-сенім мәселелерін ғана реттемей соған қоса мұсылмандардың өз жанұясымен, көршілерімен, туысқандарымен, ата-анасымен, билік басындағы адамдармен, қызметшілермен, басқа дін өкілдерімен болатын қарым-қатынасты реттейді. Тіпті жан-жануарларға деген қарым-қатынас, сауда-саттық принциптері шариғат назарынан тыс қалмаған.
Ислам және отбасы
Исламда неке қиюдағы мақсат тек қана табиғи қажеттіліктерді өтеумен шектелмей, сонымен қоса жақсы отбасы мен салауатты қауым құруды мақсат етеді. Мұхаммед пайғамбар ﷺ мұсылмандарды үйленіп, отбасы құруға шақырып, бұл істің зинадан сақтап, тақуалыққа апаратынын айтқан. Ал үйленуге халі жетпейтін жастарға ораза ұстауды насихат еткен, себебі бұл тыйым салынған заттардан тыяды.
Шариғат бойынша мұсылман ерге мұсылман немесе кітап иелерінен (яһуди мен христиан) әйелдерге үйленуге рұқсат етілген. Ал мұсылман әйелдерге кез келген кәпірге үйлену, мейлі ол христиан, атеист, индуист болса да қатаң тыйым салынған, себебі Ислам бойынша күйеуі әйеліне қамқоршы саналады, әйелі оған бағынуы тиіс, ал иман келтірген әйелдерге басқа діндік адамның қамқоршы болуы мүмкін емес. Бұндай неке харам саналады
Неке қию парыз болмағанымен, егер адамның жыныстық қатынасқа деген құлшынысы себебінен харамға түсу қаупі болса, ол міндетті түрде үйленуі қажет. Шариғат бойынша ер адамға төрт әйелге шейін алуға рұқсат етілген, бірақ оларға әділдік ете алмаса бір әйелмен шектелген жөн. Үйленер алдында болашақ жұбайлар бір-бірін оңаша емес (Шайтанның азғыруынан сақтану үшін үйленбеген ер мен әйелге оңаша қалу — харам), әйел адамның қамқоршысың қарамағында көріп, тақуалығын, Исламды ұстану деңгейін білу керек. Оның үстіне болашақ жұбай туралы сенуге лайықты адамдардан сұрауға болады, және бұл өсек саналмайды.
Көпшіліктің арасында таралған нанымға қарамастан, Исламда әйел адамды, не ер адамды мәжбүрлеп неке қидыртуға болмайды. Некенің шарты болып екі жақтың келісімі саналады. Неке заңды болу үшін әйел адамның қамқоршысы (уәли — әкесі, атасы, ағасы, көкесі немесе жақын тумалары) келісім беру керек. Уәлидің келісімінсіз қиылған неке заңсыз саналады.
Баланың дүниеге келуіне байланысты шаралар (ақиқа)
Ақиқа (араб.: عقيقة) — араб тілінде «кесу, қию» мағынасын беретін «иқ» (араб.: عقّ) сөзінен шыққан және негізінде жаңа туған нәрестенің шашына қолданылады. Шариғатта: нәресте туғаннан кейін оның шашы қиылғанда мал сойып, құрбан шалу. Және бұл баланың ата-анасындағы ақысы саналады. Бірнеше хадистерге сәйкес ақиқа бекітілген сүннет саналады. Мысалы:
«Әрбір бала ақиқасымен кепілге алынған, оған жетісінде мал сойылады, есімі қойылып, шашы қиылады»
— Ахмад 5/7,8,12; Әбу Дәуд 2837; Имам әт-Тирмизи 1522; Ән-Нәсәи 7/166; Әл-Хаким, хафиз әз-Зәһәби және шейх әл-Албани сахих деген
Ақиқаны бала туған соң жеті күннен бастап балиғат жасына жеткенге шейін орындауға болады. Сүннет бойынша ер балаға екі қой, қыз балаға бір қой сойылу керек. Және осы күні балаға ат қойылу керек. Есім таңдағанда жақсы мағыналысын таңдап, жаман мағына беретіндерімен атауға болмайды. Ибн Омардан келген хадиске сәйкес ең жақсы аттар: Абдуллаһ (араб.: عبد الله) пен Абдуррахман (араб.: عبد الرحمان). Сүннет бойынша баланың ата-анасы ақиқа күні қиылған шашты өлшеп, сол мөлшердегі күміспен садақа ету керек. Пайғамбар ﷺ немересі Хасанға ақиқа жасағанда айтқан:
«Йә, Фатима, оның шашын қи да сол мөлшердегі күміспен садақа бер»
— Ахмад 6/390,392; Имам Малик «Муаттада» (309-шы бет); Имам әт-Тирмизи 1519; және басқалар
Имам әт-Тирмизи келтірген хасан хадсте Пайғамбардың ﷺ Хасан ибн Әли туғанда оның оң құлағына азан айтып, сол құлағына қамат айтқан.
Ислам және мұсылман еместер
Ислами сенім бойынша Исламнан басқа діндер тура жолға жетелеп, адамның жұмаққа кіруіне себеп бола алмайды. Яһудилер мен христиандардың шариғаттары әу баста Аллаһтан тұскен тура жол болғанымен, Мұса пайғамбардан кейінгі яһудилер және Иса пайғамбардан кейінгі христиандар діндеріне көп жаңалық пен адасу кіргізіп, таза шариғаттарынан түк қалмаған деп саналады. Сондықтан Ислам туралы естіген әрбір яһуди мен христианға мұсылман болу парыз, Исламға қарсы болғандары Аллаһтан келген аянды өтірікке шығарғаны үшін мәңгі азапқа ұшырайды. Аллаһ Құранда айтады:
«Кімде-кім Исламнан басқа дін қаласа, одан қабылданбайды да ол Ақыретте қасірет шеккендерден болады»
—Әли Имран сүресі 85-ші аят
Мұсылмандар басқа діндегілермен қарым-қатынаста екі аятқа негізделеді:
«Аллаһ сендермен дін үшін соғыспаған, үйлеріңнен қумағандармен жақсы болуға, оларға әділдік қылуға тыйым салмайды. Шан мәнінде Аллаһ әділдерді жақсы көреді»
—Мумтахана сүресі, 8-ші аят
«Сендерге өздеріңнің діндерің, маған өзімнің дінім»
—Кәфирун сүресі
Ислам және христиандар
Христиандар мұсылмандарға басқа діндерден гөрі жақынырақ саналады, себебі Құранда айтылған:
«Ақиқатта сен иман келтіргендердің ең қатал жауы яһудилер мен мушриктер (Аллаһқа серік қосушылар) екенін табасың. Және сен оларға махаббатымен ең жақындар „Біз — христианбыз“ дегендер екенін табасың, себебі олардың арасында дін қызметкерлері мен монахтар бар және олар тәкаппарлық етпейді»
—Мәида сүресі, 82-ші аят
Бірақ Құранда олардың ішінде Исламға жау болып келетіндері туралы айтылған:
«Яһудилер мен христиандар олардың дініне ермейінше саған разы болмайды. Айт: „Шын мәнінде Аллаһтың тура жолы — тура жол“»
—Бақара сүресі, 120-шы аят
Мұсылмандарға олармен қатынас ұстау рұқсат етілген, бірақ оларды бауырлар сияқты жақсы көру, соғыста оларға көмектесу харам. Ислам дініне қарсы христиандармен немесе басқа кәпірлермен бірігіп соғысу, оларға көмектесу діннен шығаратын күпір саналады.
Христиандар Құдайдың ұлы санайтын Иса пайғамбарды мұсылмандар яһудилерге жіберілген Аллаһтың елшісі санайды. Құранда Иса пайғамбардың кейбір кереметтері, оның аспанға көтерілуі баяндалған. Шариғат басқа пайғамбарларға құрмет етуді әмір еткен секілді Иса пайғамбарға да құрмет көрсетуді бұйырады, оны сөгуге, өтірікке шығаруға болмайды. Исламда Иса мен оның анасы Мәриям Аллаһтың керемет белгілері саналады, бірақ оларды құдай немесе жаратушы санатына көтергендер кәпір саналады.
Ислам және яһудилер
Ислам яһудилермен жақсы қатынасты ұстауға тыйым салмағанмен, олардың әртүрлі қулықтары мен сатқындықтары үшін Араб түбегіндегі яһудилермен соғысқан. Мұхаммед пайғамбардың ажалының бір себебі болған уды яһуди әйел асына араластырған. Аллаһ Құранда айтады:
«Ақиқатта сен иман келтіргендердің ең қатал жауы яһудилер мен мушриктер (Аллаһқа серік қосушылар) екенін табасың. Және сен оларға махаббатымен ең жақындар „Біз — христианбыз“ дегендер екенін табасың, себебі олардың арасында дін қызметкерлері мен монахтар бар және олар тәкаппарлық етпейді»
—Мәида сүресі, 82-ші аят
Ислам және басқа діндер
Индуизм, буддизм, конфуцийшілдік және басқа да діндер Исламға «зұлымдық жасамау, тағдырға сену, әке-шешеге құрмет көрсету» мәселелерінде ұқсағанымен, олардың өкілдері шариғат бойынша көпқұдайшы-мушриктер ретінде саналады, себебі индуизм сенімі бойынша олардың пұттары «бір құдайдың әртүрлі көріністері» саналғанмен, шариғат бойынша бұл ширк — Аллаһтан басқаға құлшылық саналады. Сонымен қатар олар Ақырет күнін, Аллаһтың алдындағы есепті жоққа шығарып, кейбіреулері реинкарнацияға сеніп, жанның мәңгі-бақи бір денеден бір денеге көшуіне сенеді. Ал буддизм діні әу баста атеисттік сипаттағы құдайды мойындамайтын дін болғанымен, уақыт өте Будданың өзі құдайға айналды. Конфуций ілімі мен синтоизм де тау-тастарды пұт қылып, ата-баба әруақтарына сиынуды дұрыс санайды.
Шариғат бойынша бұл діндегілердің сойған еті харам және бұларға ұқсап-бағуға, мейрамдарын тойлауға, бұлардың жолын дұрыс санап, оларды сүюге тыйым салынған.
Құлшылық орындары
Мешіт (араб.: مسجد — араб тілінен «сәжде қылатын жер», «құлшылық қылатын жер» деген мағына береді. Ең бірінші салынған мешіт ғимараты болып Медине қаласына жақын жерде Мұхаммед пайғамбар ﷺ қалаған Құба (араб.: قباء) мешіті саналады. «Мешіт» деп тек қана арнайы салынған ғимараттарды атамайды, сондай-ақ кез келген намаз оқып, Аллаһқа құлшылық қылатын жер «мешіт» аталады.
Мұсылман елдері және демографиясы
Әлемде 1.62 миллиард өздерін мұсылман санайтын адамдар бар. Олар әлем халқының 20% құрайды. Мұсылман елдері негізінен Таяу Шығыс, Солтүстік Африка, Оңтүстік-Оңтүстік-Шығыс Азия және Орта Азия Аумағында орналасқан. Сонымен қатар негізгі халқы мұсылман болмағанмен, халықтың біршама бөлігін мұсылмандар құрайтын Еуропа мен Азиядағы бірнеше мемлекет бар. Мысалға Қытайдағы мұсылмандардың саны Сирия мұсылмандарынан көп, ал Ұлыбританиядағы мұсылмандар саны Ливандағы мұсылмандардан көп. Осыны дәлелдейтін зерттеуді 2010-шы жылы Pew Research Center өткізіп, 2011ж. қаңтар айында жариялады.
| Мемлекет/аймақ | Мұсылмандар саны 2010 Pew Report | Мұсылман халқының пайызы (%) 2010 Pew Report | Әлем мұсылмандарының пайызы (%) 2010 Pew Report | Мұсылман дар саны Басқа қайнарлар | Мұсылман халқының пайызы (%) Басқа қайнарлар |
|---|---|---|---|---|---|
| Ауғанстан | 29,047,000 | 99.8 | 1.8 | ||
| Албания | 2,601,000 | 82.1 | 0.2 | 38.8%-85% | |
| Алжир | 34,780,000 | 98.2 | 2.1 | ||
| Әзірбайжан | 8,795,000 | 98.4 | 0.5 | ||
| Бахрейн | 655,000 | 81.2 | < 0.1 | 866,888 | 70.2% |
| Бангладеш | 148,607,000 | 90.4 | 9.2 | ||
| Бруней | 211,000 | 51.9 | < 0.1 | 67% | |
| Комор аралдары | 679,000 | 98.3 | < 0.1 | ||
| Кипр | 200,000 | 22.7 | < 0.1 | ||
| Джибути | 853,000 | 97.0 | 0.1 | ||
| Египет | 80,024,000 | 94.7 | 4.9 | 91% | |
| Эритрея | 1,909,000 | 36.5 | 0.1 | 50% | |
| Эфиопия | 28,721,000 | 33.8 | 1.8 | ||
| Үндістан | 177,286,000 | 14.6 | 10.9 | 14.6 | |
| Индонезия | 204,847,000 | 88.1 | 12.7 | ||
| Иран | 74,819,000 | 99.6 | 4.6 | ||
| Ирак | 31,108,000 | 98.9 | 1.9 | ||
| Израиль | 1,287,000 | 17.7 | 0.1 | ||
| Иордания | 6,397,000 | 98.8 | 0.4 | ||
| Қытай | 23,308,000 | 1.8 | 1.4 | 50,000,000 - 100,000,000 | |
| Қазақстан | 8,887,000 | 56.4 | 0.5 | 70.2% | |
| Косово | 2,104,000 | 91.7 | 0.1 | 1,584,000 | |
| Кувейт | 2,636,000 | 86.4 | 0.2 | ||
| Қырғызстан | 4,927,000 | 88.8 | 0.3 | ||
| Ливан | 2,542,000 | 59.7 | 0.2 | ||
| Ливия | 6,325,000 | 96.6 | 0.4 | ||
| Малайзия | 17,139,000 | 61.4 | 1.1 | ||
| Мали | 12,316,000 | 92.4 | 0.8 | ||
| Мавритания | 3,338,000 | 99.2 | 0.2 | ||
| Марокко | 32,381,000 | 99.9 | 2.0 | 99% | |
| Нигер | 15,627,000 | 98.3 | 1.0 | ||
| Нигерия | 75,728,000 | 47.9 | 4.7 | ||
| Оман | 2,547,000 | 87.7 | 0.2 | ||
| Пәкістан | 178,097,000 | 96.4 | 11.0 | ||
| Палестина | 4,298,000 | 97.5 | 0.3 | 99.3% (Gaza Strip), 75% (West Bank) | |
| Филиппиндер | 4,737,000 | 5.1 | 0.3 | ||
| Қатар | 1,168,000 | 77.5 | 0.1 | ||
| Ресей | 16,379,000 | 11.7 | 1.0 | 15% | |
| Сауд Арабиясы | 25,493,000 | 97.1 | 1.6 | ||
| Сербия | 280,000 | 3.7 | < 0.1 | ||
| Сингапур | 721,000 | 14.9 | < 0.1 | ||
| Сомали | 9,231,000 | 98.6 | 0.6 | 99.9% | |
| Шри-Ланка | 1,725,000 | 8.5 | 0.1 | ||
| Судан | 30,855,000 | 71.4* | 1.9 | 97.0% | |
| Сирия | 20,895,000 | 92.8 | 1.3 | ||
| Тәжікстан | 7,006,000 | 99.0 | 0.4 | ||
| Тунис | 10,349,000 | 99.8 | 0.6 | ||
| Түркия | 74,660,000 | 98.6 | 4.6 | ||
| Түркіменстан | 4,830,000 | 93.3 | 0.3 | ||
| Украина | 393,000 | 0.9 | < 0.1 | 2,000,000 | |
| БАӘ | 3,577,000 | 76.0 | 0.2 | ||
| Өзбекстан | 26,833,000 | 96.5 | 1.7 | ||
| Батыс Сахара | 528,000 | 99.6 | < 0.1 | ||
| Йемен | 24,023,000 | 99.0 | 1.5 | ||
| Оңтүстік-Шығыс Азия | 1,005,507,000 | 24.8 | 62.1 | ||
| Таяу Шығыс-Солтүстік Африка | 321,869,000 | 91.2 | 19.9 | ||
| Африка | 242,544,000 | 29.6 | 15.0 | ||
| Еуропа | 44,138,000 | 6.0 | 2.7 | ||
| Америка | 5,256,000 | 0.6 | 0.3 | ||
| Әлем | 1,619,314,000 | 23.4 | 100.0 |
* Оңтүстік Судан да кіреді.
Ислам ағымдары
Мұхаммед пайғамбар ﷺ айтқан:
«Шын мәнінде меннен кейін өмір сүргендерің көптеген қайшылықтар (ихтиләф) көреді, сондықтан менің және тұра жолмен жүретін әділетті халифалардың Сүннетін ұстаныңдар. Бұны азу тістеріңмен ұстаныңдар және бидғаттан сақтаныңдар, себебі әрбір бидғат — адасу»
—Әбу Дәуд (4607), әт-Тирмизи (2676), Ибн Маджаһ (42)
Тағы да:
«Яһудилер 71 ағымға, христиандар 72 ағымға бөлінген. Менің үмметім 73 ағымға бөлінеді — біреуінен басқасының барлығы тозақта» Сахабалар сұрады: «Олар кім?» деп. Бұған ол: «Мен және менің сахабаларым болған нәрсені ұстанғандар» деп жауап берді. Басқа нұсқасында: «Жамағат» деп жауап берген.
—Ахмад (4/102), Әбу Дәуд (2/503), әт-Тирмизи (3/367), әд-Дарими (2/241), әл-Хаким (1/128). Хадистің екі нұсқасы да сахих.
Пайғамбардың өлімінен кейін осы хадистерде айтылғандай мұсылман үмметі көптеген тармақтар мен ағымдарға бөлініп кетті. Олардың пайда болуына билік үшін күрес (шииттер мен харижилер). Кейбір ағымдардың Исламнан алыстағаны соншалықты, олар жеке, Исламнан бөлек дінге айналып кетті (баһаилар).
Әһлі-Сүннет (сүнниттер)
Әлем бойынша өздерін мұсылман санайтын адамдардың басым көпшілігі (90%-ға жуық) өздерін Әһлі-Сүннетке (Әһл әс-сунна — сүннетті ұстанушылар) жатқызады. Сүннетті ұстанушылар Мысыр, Сауд Арабиясы, Сирия, БАӘ, Қатар, Түркия, Алжир, Ливия, Марокко, Мавритания, Судан, Сомали, Палестина, Иордания, Пәкістан, Ауғанстан, Малайзия, Индонезия, Бангладеш, Орта Азия елдерінде, Татарстан, Башқұртстан, Солтүстік Кавказ елдерінде мұсылмандардың көпшілігін құрайды. Иракта, Әзірбайжанда, Ливанда, Бахрейнде мұсылмандардың айтарлықтай бөлігі сүнниттер.
Сәләфилер
Сәләфия (араб.: سَلَفِيَّة) — Ислам дінінің негізі боп табылатын Құран мен Сүннетті «әс-сәләф әс-салих» (араб.: السلف الصالحون), яғни Мұхаммед пайғамбардың ﷺ сахабалары, олардың ізбасарлары мен Ислам үмметінің имамдары қалай түсінсе солай түсіну деген. Сәләфия қозғалысының ең атақты өкілдері Шейх әл-Ислам Ибн Таймийа, Ибн әл-Қаийм әл-Джәузия, хафиз Ибн Кәсир, хафиз әз-Зәһәби, Мұхаммед ибн Абдуль-Уәһһаб және т.б. ғалымдар "сәләфия" ағымының өркендеуіне зор үлес қосқан. «Сәләф» (араб.: سَلَفٌ) сөзі тілдік жағынан Ибн Манзур айтқандай: "алдыңғы өткен халық" деген мағына береді.
Сопылар
Тасаууф-сопылық (араб.: تصوّف) — Басралық Абдуль-Уахид ибн Зәйд бастау салған ілім. Бастапқыда нәпсіні тазалау, дүниеден безу мақсатында құрылған, сенімдері Құран мен Сүннетке сай келген бірлестік болғанымен, артынан сопылар көптеген мәселелерде шектен шығып, кей мұсылман ғалымдарының пайымдауынша Әһлі-Сүннеттен бөлек ағымға айналып кетті. Сопылардың көзқарастарының ішінде Үнді философтарының «уахдәт әл-уджуд» сенімі (яғни Аллаһ пен жаратылыстардың арасында шек жоқ, барлығы Аллаһтың ішінде араласқан деген пікір), тақуалар мен әулиелерге табыну, олардан шапағат тілеу, шариғатты екіге бөлу және оның «тылсым» бөлігін тек белгілі бір топ ұстанады деп сену; Аллаһқа деген құлшылықты тозақтан қорқу мен жәннәтты үміт етуге емес, тек қана Оған болған махаббатқа негіздеу және т.б. пікірлер мен көзқарастар.
Ашғария
Ашғария (араб.: أشاعرة) —Әбул-Хасан әл-Ашғари негізін қалаған философия мектебі. Бастапқыда мутазила жолын ұстанған ол, артынан бұл пікірлерден бас тартады. Ашғари пәлсапасы Құран мен Сүннетте келген Аллаһтың «келу, түсу, разы болу, көтерілу» және т.б. сипаттарын Аллаһты «жаратылыстарға ұқсатпау» мақсатында жоққа шығарады. Олар Аллаһтың жеті сипатын («Өмір, Құдырет, Білім, Қалау Есту, Көру және Сөйлеу») мойындап, қалған есім-сипаттардың мағынасын өзгертіп, «тәуиль» жасайды. Ашғари және матуриди мазһабтары иман мәселесінде мурджияларың көзқарасын ұстанады.
Матуридия
Матуридия (араб.: ماتريدية) — Әбу Мансур Мұхаммед әл-Матуриди негізін қалаған діни мектеп. Қазақстан мұсылмандарының көп бөлігінің ақидада ұстанатын мектебі. Матуридилер өздерінің сенімдерін Имам Әбу Ханифаның сенімдері санап, өздерін Әбу Ханифаға еретіндер санайды. Ханафи мазһабынын ұстанатын мұсылмандардың көп бөлігі әл-Матуридидің ізбасарлары боп табылады. Матуриди сенімі Ашғари сеніміне ұқсас болғандықтан, бұл пәлсапа мектептерін көбінесе бірге атайды.
Мутазилалар
Мутазила (араб.: معتزلة)— Басралық Уасыл ибн Ата және Амр ибн Убайд негізін қалаған ағым. Бұл адам иман мәселесіндегі таластан кейін әл-Хасан әл-Басридің мәжілісінен шығып кеткен. Мутазилиттер адамның ақылын нақылдан (яғни Құран мен Сүннеттен) артық қойып, көзқарастары сол ақылға негізелген. Мутазилиттер хауариждерге күнә жасаған мұсылман мәселесінде ұқсап, ондай адамды мұсылман санамайды, тозақта мәңгі азапталады деп есептейді. Мутазила ағымы батапқыда бір сенімде негізделгенмен, соңынан көптеген мазһабтарға бөлініп кетті. Бір кездері халифаттағы билікті басып алған олар көп ұзамай бұл мансабынан айырылып, біртіндеп жойылып кетті. Бірақ қазіргі күнге дейін Ислам әлемінде кейбір адамдар мутазилалардың пікірлерін ұстанады.
Джәһмилер
Джәһмия (араб.: جهمية)— Джәһм ибн Сафуан құрған ағым. Джәһмилер Аллаһтың барлық дерлік есім-сипаттарын жоққа шығарады. Аллаһтың сөйлейтінін, Оның еститінін, көретінін мойындамайды. Джәһмилер адамдардың Аллаһты Ақыретте көретінін де өтірікке шығарады. Олар Құранды мақұлық (яғни жаратылған) санап Әһлі-Сүннет сеніміне қайшы келеді..
Қадарилер
Қадария (араб.: قدرية)— Аллаһтың тағдырын, Аллаһтың бір зат болар алдындағы ол туралы білімін жоққа шығаратын ағым. Ислам ғалымдары бұндай сенімді Исламнан шығаратын күпір санайды, себебі Аллаһ Құранда айтқан:
Шын мәнінде Біз барлық затты қадірмен (өлшеммен) жараттық
—Қамар сүресі, 49-шы аят
Сонымен қатар Абдуллаһ ибн Амр ибн әл-Астан Имам Муслим риуаят еткен хадисте Аллаһтың жаратылыстардың тағдырын жаратудан 50 мың жыл бұрын жазып қойғандығы баяндалған.
Джәбрилер
Джәбрия (араб.: جبرية)— адамдардың өз қалауы жоқ, барлық Аллаһтың құлдарын мәжбүрленген, таңдауы жоқ деп санайтын ағым.
Мурджиялар
Ирджа (араб.: إرجاء) — араб тілінде «қалдыру» мағынасын білдіреді. Шариғатта «амалдарды қалдыру, амалдарды иманға кіргізбеу» мағынасын береді. Мурджиялар Әһлі-Сүннет пен харижилерге қарама-қайшы пікір ұстанып, иман деп тек «ішкі сенім және тілмен растауды» айтады. Олардың сеніміне сәйкес иман деңгейі көтерілмейді, барлық адамның иманы бір деңгейде дейді..
Харижилер
Харижилік — Сахабалардың заманында пайда болған Исламның ең ерте ағымдарының бірі. Бастапқыда хауариждердің белгілі сенім жүйесі болмай, тек билікке және әмірлерге өзгеше көзқарасы болған саяси топ болды. Харижилердің Әһлі-Сүннеттен ең үлкен айырмашылығы — олардың жолына қайшы келетін билік басындағы әмірге қарсы шығуға рұқсат берді. Және осы топтың атауы да осыған байланысты (араб.: خروج «хурудж» — «қарсы шығу»). Олар үлкен күнә жасаған мұсылмандарды діннен шығарып, екі халифты (Осман ибн Аффан мен Әли ибн Әбу Талиб) мойындамайды. Олар зина жасаған адамды таспен соғу жазасын мойындамай, әйел адамның етеккір кезіндегі намаздарының орнын толтыру керек деп санайды.
Ибадилер
Ибадилер (араб.: إباضية) — харижилердің орташа көзқарасты фракциясы саналатын сүнниттер мен шииттерге ұқсамайтын ағым. Һижри VII-ші ғасырда пайда болып, негізін қалаған Абдуллаһ ибн Ибадтың есімімен аталған. Халифаттың билігіне қарсы шығып, өздерінің имаматтарын құрған (мыс.: Солтүстік Африкадағы Тахертте). Оман мемлекетінің көп бөлігі ибадилер. Алжир, Тунис, Ливия елдерінде, Занзибар аралында қауымары бар.
Құраншылар
Құраншылар (құраниттер) — Сүннетті мойындамай, тек қана Құранға еретін топ. Олар Сүннетте қателер бар, кей жерде Құранға «қайшы келеді» деп, Сүннетке еруді парыз санамайды, оны ойдан шығарылған санайды. Мұсылман ғалымдары бұл пікірлерді адасу санап, Сүннетсіз намаз, ораза, зекет секілді құлшылықтар мен басқа да үкімдерді реттеу мүмкін еместігін айтады. Аллаһ Құранда айтқан:
Адамдарға түсірілген затты баяндау үшін саған зікірді түсірдік, мүмкін олар ойланатын шығар
—Нәхл сүресі, 44-ші аят
Шиғалар (шииттер)
Шиизм (араб.: شيعة — топ, ағым, секта) — Мұхаммед пайғамбардың ﷺ өлімінен кейін пайда болған ағым. Шиғалар Әли ибн Әбу Талибті Пайғамбардан кейінгі билікке ең лайықты адам санап, алғашқы халифтер болған Әбу Бәкір мен Омарды зұлымдық жасады деп айыптайды. Олардың көзқарасы бойынша Әли және оның ұрпағы қателерден сақталған, олардың сөздері шариғат саналады. Олар көптеген сахабаларды Мұхаммед пайғамбардан ﷺ кейін Ислам дінінен қайтқан кәпір санап, сондықтан Сүннеттен жеткен хадистерді мойындамайды. Осыған қоса олар Құран Кәрім өзгертілген санайды, оның дұрыс нұсқасы Әлиде болды деп ойлайды. Шиғалардың сенімі бойынша «нағыз» Құранды Мәһди алып келеді. Шииттердің кейбіреулері Айша ананы Әлиге қарсы шыққаны үшін балағаттап, зина жасады деп айыптайды, оны тозақтық санап, қайтыс болған күнін тойлайды.
Шиитер билікке тек Әлидің ұрпағы лайықты деп, басқа әмірлер мен халифтардың билігін заңды деп санамайды. Олардың ойынша Әлидің ұрпағынан 12 имам шығып, оның он екіншісі қазір «ғайыпта». Осыған байланысты оларды «әл-Исна Ашария» (он екіліктер) атайды. Бұл соңғы имам Ақырет алдында Мәһди болып қайтып келеді дейді. Олардың сенімі бойынша бұл имамдар ғайыпты біліп, «тылсым» дүниелерден хабары бар. Алтыншы имам саналатын Джафар әс-Садиқтан кейінгі имамды таңдауда таласқан шииттер екіге бөлініп, Исмаилды қолдағандар өзіндік сенімдері бар исмаилия ағымына айналып кетеді. Олардың имамдары жәй діни көсем емес, Аллаһтан аян алатын, жаратылыстар мен Аллаһтың арасын жалғастыратын, дұғалар мен тілектерге жауап беретін Аллаһтың орынбасарлары. Оларды сүю — иман, оларды мойындамау — үлкен күпір.
Әһлі-Сүннет сеніміне қайшы келетін шииттердің тағы бір амалдары — тақийа. «Тақийа» деп шииттердің өздерінің шын көзқарастары мен сенімін жасырып, өздері жау санайтындарға өтірік айту практикасы. Әһлі-Сүннет ғалымдары тақийаны өтірік пен екіжүзділік болғасын харам санайды.
Он екі имам
Әл-Исна Ашария шииттерінің он екі имамы:
- Әли ибн Әбу Талиб, шииттер оны «Мұртаза» атайды;
- Хасан ибн Әли ибн Әбу Талиб; шииттер оны «Муджтаба» атайды;
- Хусәйн ибн Әли ибн ӘБу Талиб; шииттер оны «Шәһид» атайды;
- Әли ибн әл-Хусәйн ибн Әли; шииттер оны «Зәйн әл-абидин» атайды;
- Мұхаммед ибн Әли ибн әл-Хусәйн; шииттер оны «Бақыр» атайды;
- Джафар ибн Мұхаммед; шииттер оны «әс-Садиқ» атайды;
- Мұса ибн Джафар әс-Садиқ; шииттер оны «Казым» атайды;
- Әли ибн Мұса ибн Джафар әс-Садиқ; шиитер оны «Риза» атайды;
- Мұхаммед ибн Әли ибн Мұса; шииитер оны «Тақий» немесе «Джәууад» атайды;
- Әли ибн Мұхаммед ибн Әли ибн Мұса; шииттер оны «Нақий» немесе «Һади» атайды;
- Хасан ибн Әли ибн Мұхаммед; шиитер оны «Зәкий» немесе «Аскәри» атайды;
- Мұхаммед ибн Хасан әл-Аскәри; шииттер оны «Мәһди» немесе «Худжжатул-қаим әл-Мунтазыр» атайды. Олардың сенімі бойынша ол һижри 256-шы жылы туылып, 260-шы жылы аспанға көтерілген. Содан кейін 329-шы жылы әкесінің үйіндегі жертөлеге кіріп, «ғайып» болып кеткен.
Шииттер туралы мұсылман ғалымдарының сөздері
- Шейх Ибн Баз:
«Шииттердің ағымдары өте көп, олардың әрқайсысының өз бидғаттары бар, бірақ олардың ішінде ең қауіптісі – Хомейнидің рафидилік сектасы немесе пайғамбарымыздың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) марқұм болған жанұясынан дұға тілейтін имамилер. Олар өз имамдары ғайыпты біледі деп сенеді, әрі олар сахабаларға тіл тигізеді».
- Мұхаммед Насыруддин әл-Албани:
«Мен Хомейнидің бес кітабын оқып шықтым және сол кітаптардағы әрбір сөз – күпірлік, ширк және Құран аяттары мен пайғамбарымыздың (оған Аллаһтың игілігі мен сәлемі болсын) Сүннетіне бүтіндей қайшы келеді деп толық айта аламын. Сол кітаптардағы нәрсені оқып және соған иланған әрбір кісі – кәпір болады, тіпті ол намаз оқып, ораза тұтып, өзін мұсылманмын деп санаса да».
Зәйдилер
Зәйдилік (араб.: زيدية) — өздерінің негізін қалаушысы деп Зәйд ибн Әли «Зәйн әл-абидин» ибн әл-Хусәйн ибн Әли ибн Әбу Талибты санайтын шиғалардың ағымы. Кезінде Иран, Ирақ және Хиджаз жерлерінде көп таралып, өздерінің бірнеше мемлекетін құрған: Солтүстік Африкадағы Идрисилер мемлекеті (һижри 789-926 жж.), Табаристанда (һижри 863-928 жж.), Йеменде (һижри 901 ж.). Олардың Йеменнің кейбір бөлігіндегі билігі 1962-шы жылдың 26-шы қыркүйегіндегі революцияға шейін жалғасты. Сенімдерінде мутазилиттік жолы ұстанып, шииттердің ағымы болғанымен, олардың жолы басқа шииттерге қарағанда сүнниттерге жақынырақ. Олар «жасырын имамға» сенбейді, Әбу Бәкір мен Омар ибн әл-Хаттабты сөкпейді, күнадан сақталған деп тек Әлиді, Фатиманы және екі баласын атайды. Оларда басқа шииттер рұқсат берген уақытша неке харам саналады. XX-шы ғасырдың соңындағы саны 7 миллионға жуық. Йемен халқының біраз бөлігін құрайды.
Исмаилиттер
Исмаилия (араб.: إسماعيلية) (батыния, қарматтар, т.б.) ағымы өздерін Джафар әс-Садиқтың үлкен ұлы Исмаилмен байланыстырады. Олар оны жетінші имам санап, басқа шииттерге қайшы пікірді ұстанады. Кейбір мұсылман ғалымдары оларды христиандар мен яһудилерден жаман Исламның жаулары санап, оларды мұсылман санатына кіргізбейді. Атауларына сәйкес («батын» —жасырын) олардың наным-сенімдері жасырын, жарияланбайды. Олардың кейбіреулері Құранды мойындамайды, Мұхаммед пайғамбардан ﷺ кейін де пайғамбарлар болады деп санайды, Ақырет күнін, жәннәт пен тозақты мойындамайды. Олардың шектен шыққандары соншалықты, Әли ибн Әбу Талибты құдай санап, оған құлшылық қылады. Исмаилиттердің кейбіреулері өздерін пайғамбар санаған (мысалға исмаилит болған атақты араб ақыны Әбу Таийб әл-Мутанабби). Намаз оқитын исмаилиттер намаз оқығанда өздерінің діни басшысы және имамы Аға Хандарына қарап оқып, өздерінің зекеттерін соған береді.
Таблиғи жамағат
Таблиғи жамағат — Үндістандық Мұхаммед Ілияс Кандеһләуи (1303-1364) құрған ағым. Исламға шақыру, Исламды тарату мақсатында құрылған. Бұл ағым өкілдері дін таратуға 3 күнге, бір жетіге, 40 күнге шығып, елді мекендерді аралап уағыз айтумен айналысады. Бұл ағымның негізін салушылар сопылық тариқаттардың өкілі болып, матуриди сенімін ұстанған.
Хизб ут-тахрир
Хизб ут-тахрир (араб.: حزب التحرير) — Тақи әд-дин ән-Нәбһани құрған Ихуан әл-Муслиминнен бөлініп кеткен ағым. Олар шариғаттан тек ақылымызға келетін нәрсені аламыз деп, қабір азабын, Мәсих Дәжжәлдің шығуын, т.б. заттарды мойындамайды.
Ихуан әл-муслимин
Ихуан әл-муслимин (мұсылман бауырлар) — 1928-ші жылы Мысырда Хасан әл-Банна құрған саяси партия. Ихуан әл-муслимин жамағаты негізінен саясат пен билікке ұмтылып, мұсылмандардың сенімін түзеуге, оларды тура жолға бастауға ұмтылмайды. Бұл партия өздерінің Сүннетті ұстанатынын айтқанымен, олардың қатарында Сүннетке қарсы бидғат иелері де кіре береді.
Ислам тарихы
Ислам тарихы әдеттегіде сол заманда билік құрған халифалардың шыққан тегіне байланысты аталады. Мысалы: Аббаси халифтері Пайғамбардың ﷺ көкесі Аббастан тараған. Аллаһтың елшісі Мұхаммедтің заманын пайғамбарлық ғасыры атайды. Осы заманда Ислам діні араб тайпаларының арасында тарап, олар мұсылмандықты қабылдай бастады. Пайғамбардың өлімінен кейін Ислам үмметін кезекпен 4 ұлы сахаба — Әбу Бәкір, Омар ибн әл-Хаттаб, Осман ибн Аффан және Әли ибн Әбу Талиб басқарып, халифтер болды. Бұл кезді «Әділетті халифтер» (араб.: خلفاء الراشدون) заманы деп атайды. Бұл заманда Ислам халифаты Арабия түбегінің сыртына тарала бастады. Әділетті Халифтерден кейін билік басына Умәйя әулетінің халифтері келіп, олардың кезеңі «Умәуи заманы» (араб.: العهد الأموي) аталды. Умәуилер заманында халифат Иберия түбегіне (қазіргі Испания) шейін жетіп, сол жақта халифат билігі орнады. Халифаттағы билікке Пайғамбардың ﷺ көкесі Аббас ибн Абдуль-Мутталибтың әулеті таласып, Умәуи халифтерінен билікті тартып алды. Аббасилер кезеңі (араб.: العهد العبّاسي) сонымен қатар «Исламның алтын ғасыры» деп аталады, себебі осы халифтердің кезінде ғылым мен әдебиет бұрынғы арабтардың жетістіктерінен асып түсіп, үлкен даму алды. Аббасилердің билігі көптеген себебтермен әлсіреп, бұрынғы халифат жерлерінде дербес Тулунилер, Фатимилер, Селжұқилер және т.б. мемлекеттер пайда болды. Осы кезде кресшілердің Иерусалим қаласын басып алуды мақсат еткен жорығы баталып, 194 жылға созылған крест жорықтары басталды.
Кейбір мұсылман мемлекеттері кресшілерге қарсы соғысқа шығып, олардан басып алынған қалаларды қайтарды. Бұл жағдай Мысырда мәмлүктердің билігі келіп, кресшілерді Шам қалаларынан қуып шыққанға шейін жалғасты. Осы кезде шығыста Шыңғыс ханның немересі Хұлағу халифаттың астанасы болған Бағдадты басып алды. Аббасилер халифат атанасын Әл-Қаһираға (Каир) көшірді және осы уақыттан бастап аббасилердің билігі тек формальды түрде сақталып, нағыз билік мәмлүк сұлтандарының қолында шоғырланды. Осыдан кейін Аббасилер заманындағыдай мұсылмандарды біріктіретін мемлекет Ұлы Османлы Мемлекеті құрылғанға шейін болған жоқ. Османлы сұлтандары мұсылмандардың қол астына бұған дейін жауланбаған көптеген жерлерді қосты. Оның ішінде Еуропадағы Балқан түбегін жаулау мен сол жақта Ислам дінін тарату болды. 7-ші османлы сұлтаны II Мехмет кезінде Константиние қаласы мұсылмандардың қол астына өтті. 1516 жылы сұлтан I Сәлім Шам мен Мысыр жерлерін басып алып, ақырғы аббаси халифінен халиф атағын алды. Осыдан кейін 408 жыл бойы Османлы әулеті халифтер ретінде билік құрды. Және бұл кезең «Османлылар заманы» (араб.: العهد العثماني) аталып кетті. Бұл кезде Ұлы Османлы Мемлекетінен бөлек Ирандағы Сефевидтер мемлекеті, Әмір Темір мемлекеті сияқты бірнеше мемлекеттер құрылды. Ұлы Османлы Мемлекеті құлағаннан кейін мұсылмандар бір-бірін ортақ дін, тіл мен мәдениет біріктіретін дербес мемлекеттерге бөлініп кетті.
Мұхаммед пайғамбар заманы (610-632)
Ислам дінінің негізін салушы Һашим әулетінен шыққан Мұхаммед ибн Абдуллаһ ибн Абдуль-Мутталиб ﷺ. Һашим әулеті өз кезегінде арабтың Құрайш тайпасының бір бөлігі. Ол Ислам уағыздауын бастамай тұрып та пұттарға табынбай, бірқұдайшылық жолын ұстанған. Ол Аллаһқа құлшылық қылып, дұға ету үшін Рамазан айында керек-жарақтарын алып Меккенің қасындағы Нұр тауындағы Хира үңгіріне баратын болған. Міне, бір күні Хира үңгірінде отырған сәтінде оған Аллаһ жіберген Жәбірейіл періште ең бірінші рет аян етеді. Бұл «Аләқ» сүресінің алғашқы аяттары болатын.
Мұхаммед пайғамбар ﷺ Аллаһтың уахиын адамдар арасында жасырын уағыздай бастайды. Оған ең бірінші боп оның әйелі Хадиджа бинт Хууәйлид, көкесінің ұлы Әли ибн Әбу Талиб, ең жақын досы Әбу Бәкір сеніп, иман келтіреді. Ол құрайштардың арасында пұттарға табынбай, тек бір Аллаһқа ғана құлшылық қылуға шақырады. Осыны білген олар Мұхаммедке ерушілерді азаптап, діннен қайтуға мәжбүрлей бастайды. Бұны көрген Мұхаммед пайғамбар ﷺ ізбасарларына һижра жасауға рұқсат береді. Ең бірінші дін үшін көшу Эфиопия еліне болып, 80 адамнан тұратын топтың ішінде Осман ибн Аффан мен Джафар ибн Әбу Талиб болады.
Көмекшілері мен тірегі болған көкесі Әбу Талиб пен әйелі Хадиджа қайтыс болғаннан кейін көпқұдайшылардың мұсылмандарға деген қысымы күшейе түседі. Ясриб (Медине) қаласының бір топ адамы Ислам дінін қабылдап, Мұхаммедке көмектесуге уәде етеді. Дінді аман сақтау үшін мұсылмандар жасырын түрде Медине қаласына көше бастайды. Ең соңғылардың қатарында һижраны Мұхаммед пайғамбар мен Әбу Бәкір жасап, Медине қаласына келеді. Осы кезден бастап Ясриб қаласы Медине (яғни «мәдинә ән-нәбәуийә» — пайғамбардың қаласы) атана бастайды.
Һижраның екінші жылы меккелік көпқұдайшылармен Бадр құдықтарының қасында шайқас болып, мұсылмандар Ислам тарихында алғашқы рет жеңіске жетеді. Бұған жауап ретінде келесі жылы меккеліктер Ухуд тауының қасында мұсылмандарды жеңіп, олар шегінуге мәжбүр болады. Келесі жылы мұсылмандар мен меккеліктер арасында «Худайбия келісімі» аталған он жыл бойы соғыспауға келісім жасалады. Меккеліктер жағынан қауіп сейілгеннен кейін мұсылмандар осыған дейін жауласып келген яһудилерге шабуыл жасап, оларды жеңеді.
Меккеліктермен болған келісімнен кейін сегіз жыл өткеннен кейін, Мұхаммед пайғамбар еш шайқассыз Меккені басып алады. Исламға қарсы өлең жазған 10 адамнан басқасының барлығы кешіріліп, оларға амандық беріледі. Меккені мұсылмандар басып алғаннан кейін Қасиетті Қағбаның ішіндегі барлық пұттар сындырылып, көпқұдайшылық белгілірінен тазартылады.
Меккені алғаннан кейін Мұхаммед пайғамбар ﷺ екі жыл өмір сүріп, өмірінің соңғы жылы жүздеген мың мұсылманмен бірге қажылық жасайды. Арафатта отырған кезінде оған Аллаһ тарапынан ең соңғы аят түседі:
Бүгін сендерге діндеріңды толық қылдым, нығметімді тәмамдап, сендерге дін ретінде Исламға разы болдым
—Мәида сүресі, 5-ші аят
Мұхаммед пайғамбар ﷺ 632-ші жылдың 8-ші маусым күні қайтыс болып, Медине қаласында өзінің сүйікті жары Айшаның бөлмесінде көміледі.
Әділетті халифалар заманы (632-661)
Пайғамбардың өлімінен кейін мұсылмандардың халифасы болып оның ең жақын досы Әбу Бәкір болады. Әбу Бәкір билік құрған кезеңде бұған дейін мұсылмандықты қабылдаған кейбір тайпалар Исламнан бас тартады. Бұлар мен болған соғыстарды «Ридда (діннен қайту» соғыстары деп атайды. Сонымен қатар араб жазирасында өздерін пайғамбармын деген бірнеше адам пайда болып, бүлік жасай бастайды. Әбу Бәкір заманында мұсылмандар алғашқы рет Арабия түбегінің сыртындағы аймақтарды жаулай бастайды. Халид ибн Уәлид бастаған мұсылман әскері Парсы мен Византияға сәтті жорықтар жасайды.
Әбу Бәкір қайтыс болғаннан кейін оның өсиеті бойынша халифатты Омар ибн әл-Хаттаб басқаратын болды. Омар билік құрған кезде мұсылмандар Византия әскерлерін жеңіп, Шам өлкесін басып алады. Парсы еліне болған жорықта Басра, Куфа және т.б, қалалар қолға түседі. Мұсылман әскерлері Хорасан жерлеріне, Әзірбайжан мен Арменияға шейін жетеді. Амр ибн әл-Ас басқарған әскер Мысыр жерін толығымен жаулап алып, жергілікті копттарға амандықты уәде етеді. 644-ші жылдың 1-ші қарашасында Омарды намаз оқып тұрған сәтінде парсылық Әбу Лу-лу қатты жарақаттайды. Көп ұзамай Омар жан тапсырады.
Омардан кейін халифатты Мұхаммед пайғамбардың ﷺ күйеу баласы Осман ибн Аффан басқарады. Оның кезінде мұсылмандар Солтүстік Африкада жеңіске жетеді. Османның заманында Әбу Бакр кезінде жиналған Құран нұсқасы бекітіліп, барлық қалаларға таратылады. Осман ибн Аффанды Һашим әулеті мен өзі шыққан Умәйя әулетінің қақтығысы себебінен көтерілісшілер өлтіреді.
Османнан кейін Медине қаласындағы сахабалар халифа қылып Әли ибн Әбу Талибті таңдайды. Әли ибн Әбу Талибтің әскері бұл шешімге келіспеген Шам өлкесінің әмірі Мағауия ибн Әбу Суфйанмен «Сыффин шайқасы» аталып кеткен шайқаста шайқасады. Ал Айшамен болған шайқас «Түйелер шайқасы» аталып кетеді. Әли мен Мағауия келісімге келу үшін келіссөз жүргізуге Әлидің жағынан Әбу Мұса әл-Ашғари, Мағауия жағынан Амр ибн әл-Ас тағайындалады. Ұзақ келіссөзден кейін, олар Әли мен Мағауияның билікті тастап, халифаны қайта таңдауға келіседі.
661-ші жылдың 24-қаңтар күні Әли ибн Әбу Талибты Куфа қаласында таңғы намазға бара жатқан кезінде Әбдуррахман ибн Мулджим уланған қылышпен басына жарақат салады. Үш күннен кейін Әли қайтыс болады. Оның нақты қай жерде көмілгені белгісіз.
Умәуилер заманы (661-750)
Умәйя әулеті — Араб халифатын билеген әулет (661-750). Негізін Меккедегі құрайыш тайпасының умәйя руынан шыққан Мұғауия I (т.ж.б.-680) қалаған. Умәйя әулетінен шыққан халифтар мемлекет құрамына Солтүстік Африка, Пиреней түбегінің көп бөлігін, Орталық Азияны, Иран, Ауғанстан, Ирак, Кавказдың біраз жерлерін қосып алды. VIII-ші ғасырдың ортасына таман мемлекеттегі бірлік әлсірей бастады. Әбу Муслим бастаған шииттік қозғалыс (747-750) Умәйя әулетін тақтан тайдырған соң, билікке Аббас әулеті келді.
Аббасилер заманы (750-1258)
Аббас әулеті — Араб халифатын билеген әулет (749-1258). Мұхаммед Пайғамбардың ﷺ немере ағасы Аббас ибн Әбділмүттәліп ибн Хашимнен тараған. Мұхаммед ибн Әлидің ұлы Ибраһим жіберген өкіл Әбу Мүслім бастаған шииттік қозғалыс Умәйя әулетін тақтай тайдырған соң, Аббас әулеті үкімет басына келген. Аббас әулетінің алғашқы халифасы Әбуль Аббас әс-Саффах (750-754) болды. 762 жылы Аббас әулетінің астанасы Шамнан Бағдадқа ауыстырылды. Аббас әулетінің мемлекеті әдебиеттерде кейде «Бағдадия халифаты» деп те аталады. Ол «Мұсылман ренессансы» дәуірінде мәдениеті, ғылымы, әдебиеті, философиясы, математикасы, географиясы, саудасы, т.б. әлемдік дамудың алдыңғы қатарындағы мемлекет болды. Бұл халифат төңірегіндегі көптеген халық өкілдері оған өзіндік үлестерін қосып отырды. Ежелгі Шығыс, Грек, Рим өркениетінің жетістіктеріне сүйенген араб мәдениеті Еуропа елдерінің дамуына көмектесті. Аббас әулеті арасынан Һарун әр-Рашид (786-809), Мамун (813-833), әл-Мутасим (833-842) қызметтері айрықша аталды. Кейін VIII ғасырдың ортасында мемлекет бірлігі әлсіреді. Әр аймақта Аббас тұқымдары немесе жергілікті билеуші топтар билік жүргізе бастады. X ғасырда буидтер, одан селжұқтар Аббас әулетін ығыстырып шығарды да, олар тек діни тістерге ғана араласатын болды. 1258 жылы Хулагу хан бастаған моңғолдар Бағдадты басып алып, Аббас әулетін жойды. Тірі қалған әл-Мустансирге Мысыр сұлтаны Бейбарыс 1261 жылы әл-Қаһирада халифа атағын берген. 1517 жылы османлы сұлтаны I Сәлім халиф III Мүтәуеккелді Ыстамбұлға көшіріп, кейін халиф атағы османлы сұлтандарына өтті.
Ұлы Османлы Мемлекеті заманы (1517-1923)
Ұлы Османлы Мемлекеті — 1299-1922 жылдары өмір сүрген көпұлтты мемлекет. 1517 жылдан бастап бұл мемлекеттің басшылары халиф аталады. Османлы халифтері бұрын-соңды мұсылман иелігінде болып көрмеген көптеген елдерді басып алды. Оның ішінде Грекия, Албания, Болгария, Сербия, Солтүстік Македония жерлері болды. Өзінің шарықтау шегінде Ұлы Османлы Мемлекеті Венадан Парсы шығанағына шейін, Қырымнан Мароккоға шейін созылып жатты. 1453 жылы 7-ші османлы сұлтаны II Мехмет Шығыс Рим империясының елордасы болған Константинополь қаласына басып кіреді. Бұл қала қазір Ыстамбұл деп аталады.
Осы кезде Шығыста мұсылмандардың бірнеше мемлекеті пайда болды. Оның ішінде Әмір Темір құрған Тұран мемлекеті және Иран, Әзірбайжан мен Ирактың шығысында орналасқан Сефевидтер әулетінің мемлекеті болды. Сефевидтер мемлекетінің негізін қалаушы шаһ I Ысмайыл болды. Ол қоластындағыларға шиизмді ұстануды парыз қылып, Анадолы түбегіндегі шииттерді османлы сұлтандарына қарсы қойып отырған. Шииттердің көтерілісін басқан I Сәлім, ендігі назарын Сефевидтермен келісімге отырған Мәмлүк сұлтандығына аударды. 1517 жылы I Сәлім мәмлүктерге қарсы жорыққа аттанып, мәмлүк иелігінде болған Мысыр мен Шам өлкесін басып алады. I Сәлімнен кейін таққа отырған оның ұлы I Сүлеймен мемлекетті кеңейтуді тоқтатпай, көптеген жерлерді, оның ішінде Белград қаласын жаулап алады. Вена қаласын екі мәрте қоршағанмен, оны ала алмайды.
I Сүлейменнен кейін Ұлы Османлы Мемлекеті әлсіреп, тек IV Мехметтің кезінде ғана жандана бастады. Одан кейін османлы сұлтандары біртіндеп бұрынғы ұлылығынан айырыла бастады. Арабия түбегінде Мұхаммед ибн Абдул-Уәһһаб бастаған Исламды өткен ғасырлар бойы қосылған заттардан тазарту қозғалысы басталды. Османлы сұлтандары бұндай қозғалыстарды жою үшін күрескенмен, толығымен өшіре алған жоқ. Оған қоса Балқан түбегінде ұлт-азаттық қозғалыс өрши түсті. Ұлы Османлы Мемлекеті Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін Түркия Республикасының президенті Мұстафа Кемал Ататүріктің шешімімен өмір сүруін тоқтатты.
Ұлы Османлы Мемлекетінен кейін
Ұлы Османлы Мемлекеті құлағаннан кейін, Ұлыбритания, Франция сияқты Дүниежүзілік соғыста жеңіске жеткен елдер бұрынғы мемлекеттің иеліктерін өз қарамағына алды. Соңынан бұл елдер бір-бірімен дін, мәдениет пен тілден басқа еш қатысы жоқ дербес мемлекеттерге айналды. Мысыр президенті Ғамал Әбділ Насыр Сирия мен Мысырды біріктіруге әрекет жасап, онысы сәтсіздікке ұшырады.
Израиль экстремисттерінің Ақса мешітін өртеуінен кейін 1969 жылы Ислам Конференциясы Ұйымы құрылып, оған барлық дерлік мұсылман мемлекеттері кірді.
XX ғасырдың соңында Иранда Ислам төңкерісі болып, ондағы билікке шииттер келді. Сонымен қатар Ливандағы "Хезболла", Ауғанстандағы "Қағида" сияқты бірнеше топтар құрылды.
2001 жылдың 11 қыркүйек күнінде Нью-Йорк қаласындағы Дүниежүзілік сауда орталығына ұшақ соғылып, көптеген адамдардың қазасына әкеп соқтырды. Бұл оқиғаны "Қағида" лаңкестік тобы ұйымдастырды деген айып тағылды. Бұл Ислам дінінің әлемдегі беделіне үлкен нұқсан келтірді.
Ислам өнері
Мұсылмандық каллиграфияның, сәулет өнерінің үлгілері
| Бұл мақала 11 желтоқсан 2012 бастап таңдаулы мақалалар тізіміне кіруге үміткер. Мақала жетілдіруге мұқтаж болуы мүмкін. |
Дереккөздер
- L. Gardet; J. Jomier. "Islam". Encyclopaedia of Islam Online.
- "Islam". Encyclopaedia Britannica Online.
- «Сахих Муслим», 1-ші хадис
- معنى الله في قاموس المعاني — AlMaany.com (ар.)
- «Основы веры в свете Корана и Сунны»; Кулиев Эльмир, 6-шы бет. ISBN 5-94824-071-1
- بيان معنى اسم (الله) جل جلاله — AlAgidah.com 29 мамырдың 2010 жылы. (ар.)
- ↑ «Основы веры в свете Корана и Сунны»; Кулиев Эльмир, 20-шы бет. ISBN 5-94824-071-1 Дереккөз қатесі: Invalid
<ref>tag; name "kuliev" defined multiple times with different content - «Основы веры в свете Корана и Сунны»; Кулиев Эльмир, 21-ші бет. ISBN 5-94824-071-1
- «Основы веры в свете Корана и Сунны»; Кулиев Эльмир, 38-41-ші беттер. ISBN 5-94824-071-1
- «Мухтасар шуғаб әл-иман» — әл-Байһақи
- ↑ Бақара сүресі, 97-98 аяттар
- «Сахих Муслим», 770-ші хадис
- Зухруф сүресі, 77-ші аят
- «Сахих әл-Бұхари» 1374; «Сахих Муслим» 2870
- «Әл-бидая уән-ниһая», 1/53; Ибн Кәсир
- «Сахих Муслим» (523)
- «Силсилә әд-даифа» (6090)
- «Тафсир әл-Әлуси» (5/449); «Тафсир әл-Байдауи» (4/57)
- ↑ Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 15. — ISBN 0-8264-4956-5.
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 45. — ISBN 0-8264-4956-5.
- Qur'an 19:56
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 49. — ISBN 0-8264-4956-5.
- ↑ Qur'an 6:89
- Qur'an 26:107
- Qur'an 26:105
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 63. — ISBN 0-8264-4956-5.
- ↑ Qur'an 26:162
- Qur'an 7:65
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 74. — ISBN 0-8264-4956-5.
- Qur'an 7:73
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 83. — ISBN 0-8264-4956-5.
- Qur'an 19:41
- ↑ Qur'an 2:124
- Qur'an 87:19
- Qur'an 22:43
- Brannon M. Wheeler Prophets in the Quran:an introduction to the Quran and Muslim exegesis — New York: Continuum, 2002. — P. 118. — ISBN 0-8264-4956-5.
- Qur'an 26:160
- Brannon M. Wheeler {"@context": "https://schema.org","@type": "NewsArticle","inLanguage": "kk-KZ","articleSection": "Уикипедия","mainEntityOfPage": { "@type": "WebPage", "@id": "https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/Ислам.html"},"headline": "Ислам","alternativeHeadline": "Ислам","wordCount":"720","keywords":[],"image": {"@type": "ImageObject","url": "https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/template/images/fphotos/0.jpg","width": "1200","height": "675"},"dateCreated":"2023-07-06T18:31:40+00:00","datePublished":"2023-07-06T18:31:40+00:00","dateModified":"2023-07-06T18:31:40+00:00","description": "Ислам араб إسلام әлемдік монотеисттік авраамдық дін Христиандықтан кейін дүниеде ең көп таралған дін сөзі бейбітшілік Ал","articleBody": "Islam arab إسلام әlemdik monoteisttik avraamdyk din Hristiandyktan kejin dүniede en kop taralgan din Islam sozi bejbitshilik Allanyn zandaryna 1 mojynsynu bagynu bolyp tabylady Al sharigat terminologiyasynda islam tolyk mojynsynu Allanyn aldynda paryzdardy oryndau odan baska kudajlarga tabynbau bolyp esepteledi Islam dinin ustanushy zhan musylman dep atalady Islamnyn ortak tulgasy Muhammed pajgambar Musylmandardyn negizgi dini kitaby Қuran Kәrim arab القرآن الكريم klassikalyk әdebi arab tilinde arab الفصحى Alla tarapynan tүsirilgen dep seniledi Қagba Islam dininde Қubyla bүgingi kүngi Saud Arabiyasynyn Mekke kalasynda ornalaskan Әlemnin әr elinen zhinalgan musylmandar Allaga birigip kulshylyk etude Medine kalas","author":[{"@type": "Organization","name": "www.wikidata.kk-kz.nina.az","url": "https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/Ислам.html"}],"publisher": { "@type": "Organization", "name":"www.wikidata.kk-kz.nina.az", "logo": { "@type": "ImageObject","url": "https://www.wikidata.kk-kz.nina.az/template/images/logo.svg","width": 200,"height": 45 }}}