Сербия

Координаттар: 44°14′00″ с. е. 20°53′00″ ш. б. / 44.23333° с. е. 20.88333° ш. б. / 44.23333; 20.88333 ^{(G) (O) (Я)}

Сербия (серб. Ср̀бија), ресми Сербия Республикасы (серб. Репу̀блика Ср̀бија) — Еуропадағы Балқан түбегінде орналасқан ел. Халқы-8, 698 млн. адам.

Сербия Республикасы серб. Република Србија
Байрақ Елтаңба
Ұран: «Само слога Србина спасава»
Әнұран: «Боже правде (Құдайым оңы)» (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	13 шілде 1878 жылы Сербия Княздігі (Осман империясынан) 5 маусым 2006 жылы (Сербия мен Черногориядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	серб тілі
Елорда	Белград
Ірі қалалары	Белград, Нови-Сад, Ниш, Приштина, Крагуевац
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-министрі Скупщина төрағасы	Александр Вучич Ана Брнабич Майя Гойкович
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы	Әлем бойынша 111-ші орын 88 407 км²
Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы	▼ 6 963 764 (Косовоны есептегенде) адам (105-ші) 89 адам/км² (95-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2020)  • Жан басына шаққанда	▲ 137,294 млрд. $ (75-ші) ▲ 19,792 (Косовоны есептегенде) $ (67-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2020)  • Жан басына шаққанда	▲ 56,886 млрд. $ (81-ші) ▲ 8,200 (Косовоны есептегенде) $ (76-шы)
АДИ (2018)	▲ 0,799 (жоғары) (63-ші)
Валютасы	динар
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.rs
ISO коды	RS
ХОК коды	SRB
Телефон коды	+381
Уақыт белдеулері	+1, жазда +2

Сербия Конституциясына сәйкес оның құрамына екі автономиялық провинция кіреді Воеводина, сонымен қатар Косово және Метохия. 1999 жылдан бастап Косово БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 1244 қарарына сәйкес БҰҰ-ның протекторатында болды және Сербия билігінің бақылауында емес. Албандар көпшілігін құрайтын уақытша жергілікті өзін-өзі басқару институттары 2008 жылы 17 ақпанда провинцияның тәуелсіздігін біржақты тәртіпте жариялады, оны БҰҰ-ға мүше 97 мемлекет мойындады.

Сербия солтүстігінде Мажарстанда, солтүстік-шығыста Румыниямен, шығыста Болгариямен, оңтүстігінде Солтүстік Македониямен, оңтүстік-батыста Албания және Черногориямен, батыста Хорватия және Босния және Герцеговинамен шектеседі.

Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Сербия Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігінің негізін қалаушы болды, кейінірек Югославия Корольдігінің құрамына кірді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Сербия Югославия Социалистік Федеративтік Республикасының құрамындағы мемлекет болды. 1992 жылы Сербия мен Черногория Югославия Федеративтік Республикасының тең құрылтайшылары болды, ол билік ауысқаннан кейін Сербия мен Черногория конфедералдық мемлекеттік одағына айналды. 2006 жылы Черногория Сербиядан бөліну туралы референдум өткізіп, нәтижесінде ол одан шықты. Сербия жеке толыққанды мемлекет болды.

Географиясы

Орналасқан жері және шекаралары

Сербия территориясының 80% Балқан түбегінде, 20% Орта Дунай жазығы алып жатыр. Шекараларының ұзындығы 2364,4 км: Румыниямен – 546,5 км, Болгариямен – 367,1 км, Солтүстік Македониямен – 282,9 км, Черногориямен – 249,5 км, Албаниямен – 111 км, Босния және Герцеговинамен – 370 км, Хорватиямен. – 261,7 км, Мажарстанда – 174,4 км. Шекаралардың жалпы ұзындығы 2364 шақырымды құрайды, оның 751 шақырымы өзендер бойында, 43 шақырымы көлдердің бойында.

Жер бедері

Таулар ел аумағының үштен екі бөлігін алып жатыр. Оның оңтүстік-батыс бөлігінде Динар тауларының шығыс бөлігінің (Тара, Златибор, Чемерно, Голия) төбелі тау етегі бар орташа биіктіктегі қатпарлы жоталары бар. Оңтүстігінде Серб таулы тауларының (Копаоник, Ястребак, Радан, Кукавица) қатпарлы блокты массивтері, сондай-ақ оңтүстік шекарасы Шар-Планина жотасы болып табылатын Косово-полюс және Метохия ойпаттары бар. Албаниямен шекаралас Юничка-Планина жотасы созылып жатыр. Елдің шығысында Карпат-Балкан тау доғасының бөлігі болып табылатын Шығыс Серб таулары (Кучай, Сува Планина, Крайште) орналасқан.

Сербияның солтүстігі Орта Дунай жазығының оңтүстік шетінде орналасқан, ол өзен аңғарларында аллювий қабатымен және су айрықтарында лесспен жабылған көлденең орналасқан құмды-аргиллді плиоцен-төрттік шөгінділерінен тұрады. Мұнда рельефті аралды блокты төбелер (Фрушка Гора, Вршацке таулары) күрделендіреді.

Сербиядағы ең биік нүкте - Проклетье тау сілеміндегі Джеравица тауы (2656 м). Еліміздегі 31 тау шыңы теңіз деңгейінен 2000 м-ден астам биіктікке ие.

Пайдалы қазбалар

Сербияда пайдалы қазбалардың айтарлықтай қоры бар. Олардың ішінде мыс, қорғасын, мырыш кендері бар. Сондай-ақ молибден, алтын, күміс, темір рудалары, хром, платиноидтар, никель, кобальт, вольфрам, сурьма, селен, литий, бор, бокситтер кен орындары белгілі. Еліміздің солтүстік бөлігінде мұнай және газ кен орындары бар. Бірнеше ірі қоңыр көмір және қоңыр көмір бассейндері бар. Сонымен қатар доломит, магнезит, асбест, графит, тас тұзы, цемент шикізатының кен орындары бар.

Гидрология

Сербия өзендері үш теңіздің бассейндеріне жатады - Қара, Адриатика және Эгей. Сербияның көп бөлігі Қара теңізге құятын Дунай өзенінің бассейніне жатады, оның Сербиядағы ұзындығы 588 шақырым. Жазықта Дунайдың ені 300-ден 1200 м-ге дейін, тереңдігі 2-ден 19 м-ге дейін және тыныш ағысы бар бұралмалы арна бар. Өзеннің Карпат-Балқан тау жүйесін кесіп өткен жерінде арнасы 150 м-ге дейін тарылып, тереңдігі 82 м-ге дейін артады, ағыс жылдамдығы 5 м/с жетеді. Осы аумақтың үстіндегі жазықта су тасқыны кезінде су деңгейі айтарлықтай көтеріліп, үлкен төгілулер орын алады. Дунайдан басқа кеме жүзетін өзендерге Сава (206 км), Тиса (168 км), Бегей (75 км), жартылай кеме жүзетіндері Үлкен Морава (185 км-ден 3 км) және Тамыш (101 км-ден 3 км). Сербияның басқа ірі өзендеріне Батыс Морава (308 км), Оңтүстік Морава (295 км), Ибар (272 км), Дрина (220 км) және Тимок (202 км) жатады. Сербияның оңтүстігінің бір бөлігі Адриатика теңізіне құятын Уайт Дрин және Радика өзендерінің бассейніне жатады. Сондай-ақ Сербияның оңтүстігінде орналасқан Пчинья, Лепенак және Драговиштица өзендері Эгей теңізі бассейніне жатады.

Сербияда да бірқатар жасанды каналдар салынды, олар су тасқынынан қорғауға, суаруға және т.б. Олардың жалпы ұзындығы 939,2 км құрайды, оның 385,9 км сыйымдылығы 1000 тоннаға дейінгі кемелердің жүзуіне арналған. Ең үлкен канал жүйесі – Дунай-Тиса-Дунай, оған Үлкен Бах каналы мен Кіші Бах каналы кіреді.

Тарихы

Тарихқа дейінгі және көне дәуір

Қазіргі Сербиядағы палеолиттік қоныстардың археологиялық деректері сирек. Сицевода (Мала Баланица) адамның жақ сүйегінің фрагменті табылды және оның жасы 525 000-397 000 жыл деп есептеледі. Шамамен б.з.д. 6500 жылы неолит дәуірінде қазіргі Белград аймағында Старчево және Винча мәдениеттері болған. Олар Оңтүстік-Шығыс Еуропаның көп бөлігінде (және Орталық Еуропа мен Кіші Азияның бөліктерінде де) үстемдік етті. Осы дәуірдің бірнеше маңызды археологиялық орындары, соның ішінде Лепенски Вир және Винка Бело Брдо, Дунай жағалауында әлі де бар. 5-2 ғасырлар аралығындағы аймаққа саяси экспансия Скордисктердің кельт тайпасы біздің дәуірімізге дейінгі 3 ғасырда бүкіл аумаққа қоныстанды. Ол өзінің астанасы Сингидунум (қазіргі Белград) және Найсос (қазіргі Нис) қалаларында бірнеше бекіністерді салу арқылы тайпалық мемлекет құрады. Римдіктер территорияның көп бөлігін біздің дәуірімізге дейінгі 2 ғасырда жаулап алды. б.з.б. жылде 167 Римнің Иллирик провинциясы құрылды; қалғандары шамамен б.з.д. 75 жылы жаулап алынды, Римдік Моезия Супериор провинциясын құрады; қазіргі Срем аймағы б.з.б. 9 ж. жаулап алынды; және Бачка мен Банат 106 жылы Дакиялық соғыстардан кейін. Нәтижесінде, қазіргі Сербия толығымен немесе ішінара бірнеше бұрынғы Рим провинцияларына, соның ішінде Моезия, Паннония, Превалитана, Далматия, Дакия және Македонияға таралады. Жоғарғы Моезияның (және одан да кеңірек) негізгі қалалары: Сингидунум (Белград), Виминаций (қазіргі Ескі Костолак), Ремесьяна (қазіргі Бела Паланка), Найсос (Нис) және Сирмиум (қазіргі Сремска Митровица) болды, олардың соңғысы Тетрархиялар кезіндегі Рим астанасы. Он жеті Рим императоры қазіргі Италиядан кейінгі Сербия жерінде дүниеге келген. Солардың ішіндегі ең әйгілісі бүкіл империяда діни төзімділік туралы жарлық жасаған тұңғыш христиан императоры Ұлы Константин болды. 395 жылы Рим империясы екіге бөлінгенде, Сербияның көп бөлігі Шығыс Рим империясының бақылауында қалды. Сонымен бірге оның солтүстік-батыс бөліктері Батыс Рим империясының құрамына кірді. 6 ғасырға қарай оңтүстік славяндар Византия империясының еуропалық провинцияларына көптеп қоныс аударды. Олар бірте-бірте ассимиляцияға ұшыраған жергілікті римдік халықпен қосылды.

Балқандардың қоныстануы, Сербияның шомылдыру рәсімі.

Сербияның тарихы ежелгі славяндар Балқан түбегінің батыс бөлігіне қоныстанған сәттен бастап 6 ғасырдан басталады. Ақ сербтер, Ақ Сербиядан шыққан ерте славян тайпасы, ақырында Сава өзені мен Динар Альпі арасындағы аймаққа қоныстанды. 9 ғасырдың басына қарай Сербия мемлекеттілік деңгейіне жетті. Сербияны христиандандыру 9 ғасырдың ортасында аяқталған бірте-бірте процесс болды. 10 ғасырдың ортасында Серб мемлекеті Адриатика теңізі, Неретва, Сава, Морава және Скадар аралығында созылды.

12 ғасырдың аяғында Серб мемлекеті Византия билігінен құтылып, 14 ғасырдың ортасына қарай Балқанның оңтүстік-батыс бөлігін түгелдей дерлік қамтитын ірі державаға айналды. 1166 және 1371 жылдар аралығында Сербияны Неманжич әулеті басқарды (оның мұрасы ерекше бағаланады), оның кезінде мемлекет 1217 жылы патшалыққа көтерілді. Серб православие шіркеуі 1219 жылы елдің қамқоршысы Саваның арқасында автоцефалдық архиепископ ретінде ұйымдастырылып, 1346 жылы Патриархат дәрежесіне көтерілді. Неманж дәуірінің ескерткіштері көптеген монастырьларда (кейбіреулері Дүниежүзілік мұра нысандары болып табылады) және бекіністерде сақталған.

Ортағасырлық Сербияның гүлденген кезеңі Стефан Дусанның (1331-1355) тұсында келді. Алайда ол қайтыс болғаннан кейін мемлекет ыдырап кетті.

Осман империясы және Габсбургтер

1389 жылы Косово шайқасында серб князьдерінің әскерлері жеңіліске ұшырады, бұл Сербияның Османлы империясының сюзеритеттігін мойындауына әкелді. Османлылар жаулап алған барлық серб жерлерінде жергілікті дворяндар жойылып, шаруалар Османлы билеушілеріне бағындырылды, ал діни қызметкерлердің көпшілігі қашып кетті немесе оқшауланған монастырьларда түрмеге жабылды. Османлы жүйесі кезінде сербтер христиандар сияқты халықтың төменгі табы болып саналды және жоғары салықтарға ұшырады, ал серб халқының бір бөлігі исламданды. Осман империясындағы құлдықтың бір түрі болып табылатын девширме жүйесі кезінде көптеген сербтер жұмысқа алынды, онда Балқандық христиан отбасыларынан шыққан ұлдар күштеп исламды қабылдап, Османлы армиясының янисарлар деп аталатын жаяу әскерлері үшін оқытылды. Серб Патриархаты Печ 1463 жылы жойылды, бірақ 1557 жылы қалпына келтірілді.

Осман империясы мемлекеттілігін жоғалтқаннан кейін сербтердің қарсылығы солтүстік аймақтарда (қазіргі Воеводина) титулдық деспоттардың (1537 жылға дейін) және Йован Ненад (1526–1527) сияқты танымал көсемдердің қол астында жалғасты. 1521-1552 жылдары Османлылар Белградты және Сирмия, Бачка және Банат аймақтарын жаулап алды. Үздіксіз соғыстар мен әртүрлі көтерілістер Османлы билігіне қарсы шықты. Ең маңыздыларының бірі 1594 және 1595 жылдардағы Банат көтерілісі болды, ол Габсбургтер мен Османлылар арасындағы ұзақ соғыстың (1593-1606) бөлігі болды. Қазіргі Воеводина аумағы Карловчи келісімі (1699) және Позаревац келісімі (1718) бойынша толықтай Габсбургтер империясына берілгенге дейін жүз жылдық Османлы оккупациясынан аман қалды.

Сербтердің ұлы көші Сербияның оңтүстігінің көп бөлігін қоныстандырғандықтан, сербтер Дунай өзені арқылы солтүстіктегі Воеводинадан және батыстағы әскери шекарадан пана іздеді, онда Аустрия тәжі 1630 жылғы Уоллахора Статуты сияқты шараларға сәйкес құқықтар берді. Орталық Сербияның көп бөлігі Габсбург-Осман соғысы (1683-1699) кезінде Османлы билігінен Габсбургтердің бақылауына өтті (1686–91). Бірнеше өтініштерден кейін император Леопольд I солтүстік аймақтарға қоныстанғысы келетін сербтерге автономиялық тәждік жер құқығын ресми түрде берді. Сербтердің шіркеу орталығы да солтүстікке, Карловица Метрополисіне көшті және Печ Серб Патриархаты 1766 жылы Османлылар тарапынан қайтадан жойылды. 1718–39 ж. Габсбург монархиясы Орталық Сербияның көп бөлігін басып алып, оның тәжі ретінде Сербия Корольдігін құрды. Бұл табыстар Османлылар аймақты қайтарып алған кезде 1739 жылғы Белград келісімінде жоғалды. Габсбургтер империясының қол астында қалған қазіргі Воеводина аумағынан басқа, Сербияның орталық аудандарын 1788–1792 жылдары қайтадан Габсбургтер басып алды.

Төңкеріс және тәуелсіздік

Осман империясынан тәуелсіздік алу үшін серб революциясы 1804 жылдан 1815 жылға дейін он бір жылға созылды. Революция Осман империясынан (1830) автономия алған екі бөлек көтерілістерден тұрды, олар ақырында толық тәуелсіздікке (1878) жетті. Бірінші серб көтерілісі кезінде (1804–1813) Карагеорги Петровичтің басшылығымен Сербия Османлы әскері елді қайтадан басып алғанға дейін он жылға жуық тәуелсіз болды. Бірінші серб көтерілісінің (1804-1813) нәтижесінде Серб княздігі құрылды.

Көп ұзамай, 1815 жылы екінші серб көтерілісі басталды. Милош Обренович басқарған ол серб революционерлері мен Османлы билігі арасындағы ымырамен аяқталды. Сол сияқты Сербия Балқандағы феодализмді жойған алғашқы елдердің бірі болды.

1878 жылы 13 шілдеде Берлин бейбітшілігінің шарттары бойынша Сербия тәуелсіздік алды, 1882 жылы корольдік болып жарияланды. 20 ғасырдың басына қарай Сербияда парламенттік монархия қалыптасып, экономика мен мәдениеттің жылдам өрлеуі басталды.

Бірінші Серб конституциясы 1835 жылы 15 ақпанда (Бірінші серб көтерілісінің басталған күні) қабылданды, бұл елді Еуропадағы демократиялық конституцияны қабылдаған алғашқылардың бірі болды.

Бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс

Балқан соғыстарының (1912-1913) нәтижесінде Косово, Македонияның бір бөлігі және Сандақтың едәуір бөлігі Сербияның құрамына енді.

1914 жылы 28 маусымда Сараево қаласында «Жас Босния» ұйымының мүшесі Гаврило Принсиптің австриялық эрцгерцог Франц Фердинандты өлтіруі Аустрия-Мажарстан 1914 жылы 28 шілдеде Сербияға соғыс жариялауға әкелді. Германия Ресейге соғыс жариялағаннан кейін жергілікті соғыс өршіп кетті. және Франция мен Бельгияны басып алды, осылайша Ұлыбританияны Бірінші дүниежүзілік соғысқа ұласқан қақтығысқа тартты. Сербия Бірінші дүниежүзілік соғыстың алғашқы ірі шайқастарында, соның ішінде Сер шайқасында және Колубара шайқасында жеңіске жетті, бұл Бірінші дүниежүзілік соғыстағы Орталық державаларға қарсы одақтастардың алғашқы жеңістерін белгіледі. Бірінші дүниежүзілік соғыста Сербия Антанта елдерінің жағында болды. Соғыс кезінде Сербия кейбір мәліметтер бойынша халықтың үштен біріне дейін жоғалтты. Соғыс аяқталғаннан кейін Сербия Сербтер, Хорваттар және Словендер Корольдігінің (1929 жылдан - Югославия Корольдігі) өзегіне айналды.

Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Сербия аумағын 1941 жылдың сәуірінен бастап неміс әскерлері басып алды, мемлекет аумағының бір бөлігі Германияның – Венгрия мен Болгарияның, сондай-ақ Албанияның серіктеріне берілді. 1945 жылға қарай Сербияны Қызыл Армия, Югославияның Халық азаттық армиясының партизандық және тұрақты отрядтары азат етті.

1945 жылы Югославия Федеративтік Халық Республикасы (1963 жылдан - .ЮСФР) жарияланды, оның құрамына Сербия Халық Республикасы (1963 жылдан - Сербия Социалистік Республикасы) кірді.

Этносаралық қақтығыстың, сепаратистік әрекеттердің өсуі 1990 жылдардың басында бірқатар азаматтық соғыстарға және Югославияның күйреуіне әкелді. Сербия Социалистік партиясының биліктегі ұзақ кезеңі 2000 жылы НАТО ұшақтарының серб қалаларын бомбалауынан (1999 ж.) және БҰҰ бітімгершілік күштерін Косовоға жібергеннен кейін аяқталды. 2006 жылы маусымда Черногорияда өткен референдумнан кейін Сербия мен Черногория мемлекеттік одағы өз қызметін тоқтатты.

Мемлекеттік құрылым және ішкі саясат

Атқарушы билік

Сербия президенті (серб. Председник) жалпы тікелей сайлауда бес жылдық мерзімге сайланады, бұл лауазымды екі мерзімнен артық емес атқара алады. Конституцияға сәйкес, ол Сербия Қарулы Күштерінің бас қолбасшысы болып табылады, әлемде Сербияны білдіреді, елшілер мен дипломатиялық өкілдерді тағайындайды, Ұлттық "скупщине" премьер-министр лауазымына кандидаттарды ұсынады, Ұлттық "cкупщенде" тарата алады және вето туралы заңдар. Сондай-ақ президент міндеттерінің қатарында төтенше жағдай жариялау, сондай-ақ мемлекеттік наградаларды тапсыру бар.

Александр Вучич, Сербия президенті.

Президенттің Ұлттық Скупщиның депутаттары сияқты иммунитеті бар.

2017 жылғы 2 сәуірде өткен президент сайлауының қорытындысы бойынша Сербияны 55 пайыздан астам дауыс жинаған Серб прогрессивті партиясының жетекшісі Александр Вучич басқарды.

Үкімет (серб. Влада) атқарушы билікті жүзеге асырушы болып табылады және 20 мүшеден тұрады, оның ішінде премьер-министр, бір немесе бірнеше вице-премьерлер және бірнеше министрлер бар. Оның құрамын көпшілік дауыспен Сербияның Ұлттық жиналысы, сондай-ақ кандидатурасын Сербия Президенті ұсынатын Министрлер кабинетінің басшысы бекітеді.

Сербия Конституциясына сәйкес, министрлер кабинеті саясатты анықтау және жүзеге асыру, заңдарды орындау және әзірлеу, мемлекеттік органдарды ұйымдастыру және қадағалау және т.б.

Премьер-Министр мен Үкімет мүшелері Парламент депутаттарымен бірдей иммунитетке ие. Олар Үкімет отырысында немесе Парламент отырысында айтылған пікірлерге жауапты емес.

Үкіметтің қазіргі құрамын Сербия Парламенті 2020 жылдың 28 қазанында бекітті. Ана Брнабич премьер-министр болды.

Заң шығарушы билік

1990 жылдың қыркүйегінде Югославиядағы демократиялық қайта құрулар кезінде Сербияның жаңа конституциясы қабылданды, онда бір палаталы парламент – Ұлттық скупщинада (серб.Народна скупштина Републике Србије) құрылды, оның 250 депутаты төрт жылдық мерзімге сайланады.

Сербиядағы келесі парламенттік сайлау 2020 жылдың 21 маусымында өтті. Сайлау алдындағы кезеңде Еуропарламенттің медиациясымен партияаралық диалог жүргізіліп, сайлау заңнамасына белгілі бір өзгерістер енгізілді. Көптеген парламенттік және парламенттік емес саяси партиялар сайлауға бойкот жариялады, оның ішінде ең ірі оппозициялық коалиция – «Сербия үшін Альянс» еркін және әділ сайлау үшін жағдай жасалмады деп мәлімдеді. Бұл 1990 жылы көппартиялық жүйе құрылғаннан бергі сайлаушылардың ең төмен қатысуына әкелді.

Сайлау нәтижесінде президент Александр Вучичтің Серб прогрессивті партиясы басқаратын коалиция Халықтық парламенттегі 188 орынға ие болды. Екінші орында Ивица Дачич басқаратын Сербия Социалистік партиясы басқаратын коалиция болды. Сондай-ақ Халықтық Парламентте ұлттық азшылықтардың мүддесін қорғайтын төрт партия болды.

Сот саласы

Сербия Конституциясы азаматтардың бостандықтары мен құқықтарын, заңды тұлғалардың заңмен бекітілген құқықтары мен мүдделерін қорғайтын мемлекеттік органдардың автономиясы мен тәуелсіздігін қамтамасыз етеді, конституциялық және заңдылықты қамтамасыз етеді. Сот билігі соттарға жатады және заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарынан тәуелсіз жұмыс істейді. Сот шешімдері халықтың атынан және Конституция мен заңның, ратификацияланған халықаралық шарттар мен заң негізінде қабылданған ережелердің негізінде қабылданады. Сот шешімдері барлығы үшін міндетті және соттан тыс бақылауға жатпайды. Соттың шешімі заңда белгіленген тәртіппен құзыретті соттың шешімімен ғана қайта қаралуы мүмкін. Әрбір адам сот шешімін құрметтеуге міндетті.

Республикалық деңгейдегі соттар: Конституциялық сот, Жоғарғы кассациялық сот, апелляциялық арбитраж және т.б.

Жалпы юрисдикциядағы соттар:

1. Негізгі соттар – қала немесе бір немесе бірнеше муниципалитеттер үшін
2. Жоғарғы соттар – бір немесе бірнеше негізгі соттардың аумағында
3. Апелляциялық соттар – бірнеше жоғары тұрған соттар үшін
4. Жоғарғы кассациялық сот.

Конституциялық Сот конституциялық пен заңдылықты, сондай-ақ адам мен азшылықтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын тәуелсіз мемлекеттік орган болып табылады. Конституциялық Соттың шешімдері түпкілікті болып табылады және міндетті түрде орындалуға жатады. Жоғарғы кассациялық сот – Сербия Республикасындағы жоғары сот және арбитраждық және әкімшілік соттар үшін жоғары сот және т.б.

Мемлекеттік рәміздер

Сербияның әнұраны - Сербия Корольдігінің сәл өзгертілген әнұраны «Боже правде», ол бірнеше жыл бойы Сербия Республикасының әнұраны болды. 2004 жылы 17 тамызда қабылданған Сербияның елтаңбасы Обренович әулеті тұсындағы серб елтаңбасы болып табылады. Елдің екі туы бар: мемлекеттік және ресми. Біріншісі – қызыл-көк-ақ мата, екіншісі – мемлекеттік елтаңбамен бірдей.

Сыртқы саясат

Сербияны шетелде 64 елшілік пен 22 бас консулдық ұсынады. Сербияның өзінде 70 елшілік пен 5 бас консулдық бар. Югославия ыдырағаннан кейін Сербия ЮСФР мүлкінің үштен біріне жуығын мұраға алды.

Сербия БҰҰ, Еуропа Кеңесі, ЕҚЫҰ, Интерпол, Дүниежүзілік банк, Бейбітшілік үшін әріптестік, Оңтүстік-Шығыс Еуропа үшін тұрақтылық пактісі, ЮНЕСКО, Дүниежүзілік туристік ұйым, Дүниежүзілік пошта одағы, Дүниежүзілік еңбек конфедерациясы, Дүниежүзілік кеден сияқты халықаралық ұйымдардың мүшесі болып табылады. Ұйым, Дүниежүзілік метеорологиялық ұйым, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы және т.б

Югославияның ыдырауы кезінде Сербия халықаралық оқшаулануда болды, оған қарсы көптеген санкциялар қолданылды: әскери, экономикалық, мәдени және т.б. Әлемнің көптеген елдеріндегі қоғамдық пікір бұған қарсы болды, бұл ел Хорватия, Босния және Герцеговинадағы қанды қақтығыстарды тудырғаны үшін кінәлі деп саналды. Бұрынғы Югославиядағы соғыстар аяқталғаннан кейін санкциялық режим жеңілдетілді, бірақ 1998-1999 жылдары Сербия қайтадан оқшауланып, НАТО әуе шабуылдарының нысанасына айналды. АҚШ пен ЕО елдері Сербиямен ынтымақтастықты президент Слободан Милошевич тақтан тайдырылып, билікке Воислав Коштуница келгеннен кейін ғана қайта бастады, Сербияның батыс елдерінің көпшілігімен қарым-қатынасы қалыпқа түсті. Қазіргі уақытта еліміздің сыртқы саясаты ЕО-ға кіруге ұмтылумен, Косово автономиялық провинциясының тәуелсіздігін тануға қарсы дипломатиялық күреспен және әлемнің көптеген елдерімен жан-жақты қарым-қатынасты дамытумен сипатталады.

Генерал Ратко Младич пен Сербияның бұрынғы президенті Горан Хаджич қамауға алынғанға дейін бұрынғы Югославия бойынша халықаралық трибунал серб саясатына айтарлықтай ықпал етті. Атап айтқанда, ЕО лауазымды тұлғалары Сербияның одан әрі еуропалық интеграциялануы оның трибуналмен ынтымақтастығына байланысты екенін бірнеше рет мәлімдеді. Жоғарыда аталған тұлғалар қамауға алынғаннан кейін президент Борис Тадич Гаага сотының алдындағы міндеттемелерін толығымен орындалды деп санайтынын айтты.

Кейінірек ЕО-ның бірқатар лауазымды тұлғалары Сербияның бұл ұйымға кіру мәселесі Белградтың Косовомен қарым-қатынасын қалыпқа келтіріп, оны тәуелсіз мемлекет ретінде мойындай алатындығына тікелей байланысты екенін мәлімдеді. Бұл мәлімдемелер серб қоғамында қызу пікірталас тудырып, Сербияның еуроинтеграциясын жақтаушылар санының азаюына себеп болды.

2012 жылдың 1 наурызында Сербия ЕО мүшелігіне кандидаттың ресми мәртебесін алды.

Сербия мен НАТО әскери ынтымақтастық туралы келісімге 2006 жылы қол қойды.

Сербия НАТО-мен «Бейбітшілік үшін серіктестік» бағдарламасы аясында ынтымақтасады. 2014 жылы тараптар қатысушылар арасында сенім орнатуға арналған бағдарлама бойынша серіктестіктің жеке жоспарын келісті.

2016 жылдың 19 ақпанында Сербия президенті Томислав Николич НАТО-мен келісімге қол қойды, оған сәйкес альянс өкілдері арнайы дипломатиялық иммунитетке және бүкіл ел бойынша жүріп-тұруға, сондай-ақ серб әскери нысандарына кіруге мүмкіндік алады. Келісім бүкіл елде оңшылдардың наразылықтарын тудырды. Келісімге қарсы шыққандар бұл келісімнің Конституцияға қайшы екенін алға тартады.

2022 жылдың 12 қаңтарында Сербия президенті Александр Вучич ұлттық телеарнаға берген сұхбатында республика НАТО-ға қосылмай, өзін қорғау үшін өз армиясын күшейтуге ниетті екенін айтты.

Қарулы күштер мен қауіпсіздік қызметі

Армия

серб күзет туы

Сербия Қарулы Күштері реформалар мен қайта құрылымдаудың ұзақ жолын жүріп өтті. 1992 жылы ЮСФР ыдырағаннан кейін Югославия Федеративтік Республикасының Қарулы Күштері (серб. Војска Југославије) құрылды. 2000 жылы әскери шығындардың үлесі ЖІӨ-нің 9,1% (Еуропадағы ең жоғары көрсеткіштердің бірі), ал әскери қызметкерлердің саны 114,2 мың адамды құрады. 2003 жылы Сербия мен Черногория Қарулы Күштері (серб. Војска Србије и Црне Горе) құрылды. 2006 жылы олардың Сербия аумағында орналасқан бөлімшелері Сербия Қарулы Күштерінде (серб. Војска Србије) рәсімделді. Сонымен қатар тағы бір ауқымды әскери реформа басталды.

Сербия Қарулы Күштерінде 36 000 солдаттар мен офицерлер бар, оның 11 000 кәсіби сарбаздар және 22 000 ерікті сарбаздар. Әскери реформадан кейін жүзге жуық бригаданың орнына 12 бригада құрылды: 4 атқыштар, аралас артиллерия, арнайы бригада, екі авиация, бір ракеталық және бір артиллерия, байланыс және материалдық-техникалық қамтамасыз ету бригадасы. Сондай-ақ Сербия армиясында әскери полиция мен байланыс батальондарының жеке батальондары бар. Корпустар мен әскерлердің орнына бригадалар мен батальондар келді, олар Серб армиясының жаңа құрылымының тірегі болды.

Серб армиясы құрлықтағы күштерден, әуе күштерінен және әуе қорғанысынан тұрады. Қару-жарақтардың көпшілігі ЮСФР және ЮОР-ден мұра болды. Мерзімді түрде жаңа үлгілер аз мөлшерде алынады. 2011 жылдан бастап әскери қызмет ерікті болды. Бұған дейін мерзімді әскери қызмет мерзімі 6 ай, баламалы қызмет 9 айды құраған. 2011 жылы әскери шығындар елдің жалпы ішкі өнімінің 2,8 пайызын құрады.

Сербия - аймақтағы ең ірі қару экспорттаушы. 2009 жылы серб әскери экспортының құны 500 миллион долларды құрады.

Полиция

Серб полициясы бірнеше департаменттерден тұратын Ішкі істер министрлігінің құзырында. Полиция құрамына 161 муниципалды бекет, 62 шекаралық бақылау бекеті және 49 жол қозғалысын бақылау бекеті кіреді. Серб полициясы 2006 жылғы жағдай бойынша 42 740 офицері мен 26 527 бейбіт тұрғыны бар кәсіби ұйым. 1997 жылдың 3 қаңтарына дейін полиция милиция деп аталды. Атын өзгерту Ішкі істер туралы заңға сәйкес жүргізілді.

Арнайы қызметтер

Сербиядағы негізгі қауіпсіздік қызметі – Қауіпсіздік және ақпарат агенттігі (серб. Безбедносно-информативна агенција). Ол барлау және қарсы барлау мәселелеріне, ұйымдасқан қылмыс пен терроризмге қарсы күреске жауапты. Ақпараттық қауіпсіздік агенттігін Сербия Ассамблеясы мен Үкіметі бақылайды, ол жылына екі рет өз қызметі мен елдегі қауіпсіздік жағдайы туралы есеп беріп тұруы керек.

Агенттік 2002 жылы 11 шілдеде құрылды және штаб-пәтері Белградта орналасқан. Оның алдындағы мемлекеттік күзет қызметі (серб. Джавне қауіпсіздік қызметі) болды. 2008 жылдың 17 шілдесінен бастап Ақпараттық қауіпсіздік агенттігін Саша Вукадинович басқарды.

Дереккөздер

1. Положај, рељеф и клима  (серб). Правительство Сербии. Тексерілді, 11 сәуір 2014.
2. PBC stats (2019).
3. World Economic Outlook Database, January 2020. International Monetary Fund.
4. 2019 Human Development Report. United Nations Development Programme (2019). Тексерілді, 9 желтоқсан 2019.