Албания (алб. Shqipëria), толық ресми атауы — Албания Республикасы (алб. Republika e Shqipërisë [ɾɛpuˈblika ɛ ʃcipəˈɾiːs]) — Еуропаның оңтүстігінде орналасқан шағын мемлекет. Солтүстігінде Черногория және Сербиямен, оңтүстік-шығысында Грекия және Солтүстік Македониямен, шығысында Косовомен шектеседі. Халқы — 2,8 млн. адам.
| Албания Республикасы алб. Republika e Shqipërisë | |
| Ұран: «алб. Ti, Shqipëri, më jep nder, më jep emrin Shqiptar Сен, Албания, маған абырой бересің, маған албандық бересің» | |
| Әнұран: «Hymni i Flamurit» (тыңдау ) | |
| Тарихы | |
|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 28 қараша 1912 жыл (Осман империясынан) |
| Мемлекеттік құрылымы | |
| Ресми тілі | албан тілі |
| Елорда | Тирана |
| Ірі қалалары | Тирана, Дуррес, Влёра, Эльбасан, Шкодер |
| Үкімет түрі | Унитарлы парламенттік республика |
| Президенті Премьер-Министрі Парламент спикері | Байрам Бегай Эди Рама Линдита Николла |
| Мемлекеттік діні | Ислам діні - 59 % және Христиан діні - 17% |
| Географиясы | |
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 140-шы орын 28 748 км² 4,7 |
| Жұрты • Сарап (2017) • Санақ (2011) • Тығыздығы | ▲ 2 876 591 адам (130-шы) 2 821 977 адам 98 адам/км² (63-ші) |
| Экономикасы | |
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 38,315 млрд. $ 13,330 $ |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 15,121 млрд. $ 5,261 $ |
| АДИ (2018) | ▲ 0,785 (жоғары) (68-ші) |
| Этнохороним | албаниялық, албандар немесе албандықтар |
| Валютасы | лек |
| Қосымша мәліметтер | |
| Интернет үйшігі | .al |
| ISO коды | ALB |
| ХОК коды | ALB |
| Телефон коды | +355 |
| Уақыт белдеулері | UTC+2, |
Албания албандардың тұратын жалғыз мемлекет емес, олар Косово және Солтүстік Македонияда тұрады.
Мемлекеттік құрылымы
Елбасшысы - Президент. Елдің Парламенті бірпалаталық Кувенди деп аталады. Оны Премьер-министрі басқарады. Аталған кеңесте 140 депутат бар, олардың 100 депутаты можаритарлық система бойынша бірмандаталық округтерде сайланады. Қалған 40 депутаттар партиялық тізім бойынша сайланады. Барлық депутаттар 4 жылға сайланады.
- 2009 жылдың сәуір айынан бастап Албания НАТО мүшесі болуда.
- 2009 жылдың 29 сәуірінде Албания Еуропа Одағына ресми түрде аталған Одаққа мүше болу туралы өтінішін жіберді.
Әкімшілік бөлінісі
Албанияда 12 провинциялар (албанша: qark - qarku, немесе prefekturë - prefektura), 36 аймақтар және 351 райондар бар.
| Провинция | Орталығы | Жер аумағы | Халық саны | Аймақтары | Райондары | Қалалары | Ауылдары | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Берат | Берат | 1 802 км² | 193 855 | Берат Кучова Скрапари | 12 2 10 | 2 1 2 | 122 17 103 | |
| Дибра | Пешкопия | 2 507 км² | 191 035 | Булькиза Дибра Мати | 8 15 12 | 2 1 3 | 103 141 76 | |
| Дуррес | Дуррес | 827 км² | 247 345 | Дуррес Круя | 10 7 | 4 2 | 61 43 | |
| Элбасан | Элбасан | 3 278 км² | 366 137 | Элбасан Грамши Либражди Пекини | 24 10 10 6 | 2 1 2 1 | 176 95 75 49 | |
| Фиер | Фиер | 1 887 км² | 384 386 | Фиер Люшня Малакастра | 17 16 9 | 3 2 1 | 117 121 40 | |
| Джирокастер | Джирокастер | 2 883 км² | 114 293 | Джирокастер Пермет Тепелене | 13 9 10 | 2 2 2 | 95 97 77 | |
| Корча | Корча | 3 711 км² | 266 322 | Девол Колонье Корча Поградец | 5 8 17 8 | 1 2 2 1 | 44 76 155 72 | |
| Кукес | Кукес | 2 373 км² | 112 050 | Хас Кукес Тропое | 4 15 8 | 1 1 3 | 30 90 68 | |
| Леже | Леже | 1 581 км² | 159 792 | Курбин Леже Мирдите | 4 10 7 | 3 2 4 | 28 63 70 | |
| Шкодер | Шкодер | 3 562 км² | 257 018 | Малеси Маде Пуке Шкодер | 6 10 18 | 2 2 2 | 56 75 139 | |
| Тирана | Тирана | 1 586 км² | 601 565 | Кавае Тирана | 10 18 | 2 3 | 65 155 | |
| Влоре | Влоре | 2 706 км² | 193 361 | Саранде Влоре | 4 9 13 | 1 2 4 | 38 62 99 |
Географиясы
Албания Балқан түбегінің оңтүстігінде орналасқан. Оңтүстігінде Грекиямен, солтүстігінде Черногория мен мойындалмаған Косовомен, шығысында Солтүстік Македониямен және батысында Ион мен Адрия теңіздерімен шектеседі. Басқа Жерорта теңізімен шектесетін мемлекеттерден айырмашылығы: Албанияның аралдары аз, тек 7-10. Аралдардың көбісі өте майда және оларда адам тұрмайды; мысалы Сазани және Стилло аралдары. Осыған қарамастан арал үстіндегі тарихи аумақтар да бар: Звернец аралындағы 13-ші ғасырғы монастырь және Бутринт аралындағы Әли Паша қамалы.
Албания жерінің 70 пайызы таулы және тек 25 пайызы ауыл шаруашылығы мен егіншілікке келеді. Албанияның халқының 47.8% ауыл шаруашылығымен айналысады. Жемістерден басқа тағы Албанияда темекі өсіріледі.
Жердің көп бөлігі тау жоталары мен үстіртті аймақта орналасқан. Таулы аңғарларынан құлай аққан тасқынды өзендер теңізге қарай құлаш ұрады. Бұл өзендер Адрия теңізін жиектей 150 км-ге созылып жатқан құнарлы жазық алқап арқылы өтеді. Алқаптың ені 15 км-ден 35 км-ге дейін барады. Бұл жактың ауа райы жұмсақ. Таулы аудандарда сәл қаталдау. Қыста жиі боран соғып, аяз 20 градусқа дейін барады.
Халқы
Статистика
Халық саны 2 831 741 (2011 жылғы халық санағы бойынша), ал 2001 жылғы халық санағы бойынша халық саны 3 069 275 адам: он жыл ішінде халық саны 7,7%-ға азайды. Халық санының азаюының негізгі себебі – ауқымды көші-қон және туу көрсеткішінің төмендеуі. Албанияның туу көрсеткіші Еуропаның ең кіші көрсеткіштерінің бірі болып келеді.
Тұрақты халық: 1 421 810, соның ішінде ерлер – 50,2%, және әйелдер – 49,8% құрайды. Жылдық өсім – 0,3% (елдегі эмиграцияның деңгейі жоғары).
Қала халқы - 53,7% (2011 жылғы санақ), ауыл халқы - 46,3%. Санақ тарихында алғаш рет (2011) албандар ауылдық жерлерге қарағанда қалаларда көбірек тұратын.
Этникалық құрамы
Этникалық құрамы: албандар – 95%, гректер – 3%, басқалары (румындар, сығандар, сербтер, македондықтар) – 2%.
1990 жылдың сәуірінде елдегі яһуди диаспорасы өмір сүруін тоқтатты: соңғы 11 еврей Израильге кетті.
Тілі
Албан тілі – Еуропаның ең ерекше тілдерінің бірі болып келеді. Үнді-еуропалық тіл болғанымен, оның ешқандай басқа туыстас тілі қалмаған.
Албан тілінен басқасы тағы этникалық азшылықтардың өздерінің тілдері де бар: гректердің грек тілі, румындардың румын тілі, т.б..
Діні
Албания халқының шамамен 60%-ы зайырлы мұсылмандар және шамамен 20%-ы христиандар (католик немесе православ). 1945-1992 жылдардағы коммунист билігінде Албания ресми дінін атеизм қылған тұңғыш мемлекет болғанымен, қазіргі күні дін сақталған.
Тарихы
Албания — орта ғасырлардың атау. Гректер осы мемлекет "Albaētia" немесе "Arbanētia" деп атады. “Алба” сөзі иллирийше “төбе” мағынаны білдіреді.
Ерте тарихы
Албанияда адамның алғашқы іздері орта және кейінгі палеолит дәуірлеріне жатқызылады және олар Дзарре ауылында (Сарандадан алыс емес жерде) және Дайти тауында (Тирана маңында) табылды. Дайти тауында ориньяк мәдениетіне ұқсас тас құралдары табылған.
Албания бірінші Грекияның, ал сосын Рим Империясының провинциясы болған. 395 ж. Рим империясы екі мемлекетке бөлінді (Батыс Рим және Византия).
1912 ж. албандар Османлы империясынан шығып өзінің тәуелсіздігін жариялайды. Бірақ 1939 ж. Италияның фашисттері Албанияға кіріп – аннексия жасайды.
1944 ж. партизандар өз мемлекетін жауыздан босатып, 1946-1976 жж. Албанияны – Албан Халық Республикасы деп атайды. Албанияны Энвер Ходжа басқарады.
1976 ж. социалистер Албания Социалистік Халық Республикасы деп жариялады.
1991 ж. бастап Албания демократиялық республикасы.
Экономикасы
Елдің өнеркәсіп және мәдениет орталығы, Албанияның елордасы – Тирана. Мұнда көп зауыт-фабрикалар орналасқан. Албания шаруашылығының басты саласы – ауыл шаруашылығы. Құнарлы жері бүкіл территориясының тек қана бір бөлігін алып жатқандықтан, албандар батпақты жерлерді құрғатып, тау төскейлерін бақ отырғызыға пайдаланады. Олар бидай, күріш, арпа, сұлы егеді, бұршақтар тұқымдасты өсімдіктер, лимон, жүзім сондай-ақ зәйтүн ағашын отырғызынады. 2005 жылғы деректерге сәйкес Албанияның Жалпы Ішкі Өнімі (ЖІӨ) 6,9 млрд еуро құраған. Адам басына шаққанда - 1 900 еуро. Албания Еуропаның ең кедей мемлекеттерінің бірі.
ЖІӨ экономика құрылымындағы пайызы:
- ауыл шаруашылық саласы - 22%;
- өндіріс саласы - 15%;
- құрылыс саласы - 10%;
- сауда, туризм, қызмет көрсету сферасы - 19%;
- транспорт және байланыс - 13%.
2008 жылдың деректеріне сәйкес ауыл шаруашылық саласында жұмысшылардың 58% істеген, өндіріс саласында - 15%, қызмет көрсету саласында 27%. Жұмыссыздық деңгейі 12,5% тұрақталды. 2008 жылы экспорт — 1,3 млрд АҚШ долларын құрады.
Сыртқы саудасы
Басты сатып алушы елдер — Италия 57%, Грекия 11,8%, Қытай 5,8%. 2008 жылы импорт — 4,9 млрд АҚШ долларын құрады. Басты импорт жіберуші елдер — Италия 30,7%, Грекия 12,5%, Түркия 6,9%, Германия 6,3%, Швейцария 4,6%, Ресей 4,2%.
Мәдениеті
Рәміздері
Албания мемлекетінің және халқының рәміздері оның тарихымен және мәдениетімен тығыз байланысты. Осыған мысал ретінде қара және қызыл түстерін, қыранын, мерекелерде киілетін фустанела, кече, опинга сияқты киімін және зәйтүн мен көкнәр сияқты өсімдіктерін айтуға болады.
Албания байрағы — ортасында қара қыран салынған қызыл ту. Қызыл албан халқының батылдығын, күшін және айбынын, ал қара қаһармандығын мен бостандығын білдіреді. Қыран құсы албандардың рәмізі болуын Орта ғасырларда бастады, ол Арберия мемлекетінің және оның бірнеше династияларының рәмізі болатын. Екі басты қыран османдарға қарсы күрескен Ескендір Бейдің да ту мен мөрінде бейнеленген болатын.
Әдебиеті
Мемлекеттік мейрамдары
Ресми мейрамдары
Төмендегі кестеде Албанияның ресми мейрамдары және 2022 жылы олардың тойлану күні көрсетілген (кейбір мерекелердің датасы өзгеруі мүмкін).
| Күні | Қазақша атауы | Албанша атауы | Ескерту |
|---|---|---|---|
| 1–2 қаңтар | Жаңа жыл | Viti i Ri | |
| 14 наурыз | Албания Жаз күні | Dita e Verës | 2004 жылы Албания парламентімен қабылданды |
| 22 наурыз | Наурыз мейрамы | Dita e Nevruzit | |
| 17-18 сәуір | Католик Пасхасы | Pashkët Katolike | әр жыл өзгереді |
| 24-25 сәуір | Православ Пасхасы | Pashkët Ortodokse | әр жыл өзгереді |
| 1 мамыр | Бірінші мамыр | Dita Ndërkombëtare e Punonjësve | Жұмысшы күні |
| 2 мамыр | Ораза айт | Bajrami i Madh (Fitër Bajrami) | Рамазан айының соңы, әр жыл өзгереді |
| 9 шілде | Құрбан айт | Bajrami i Vogël (Kurban Bajrami) | Зул-Хиджа оныншы күні, әр жыл өзгереді |
| 5 қыркүйек | Тереза ана күні | Dita e Nënë Terezës | Ресми және ұлттық мереке болып Албания Парламентымен қабылданды |
| 28 қыркүйек | Тәуелсіздік күні | Dita e Pavarësisë | |
| 29 қыркүйек | Азаттық күні | Dita e Çlirimit | |
| 8 желтоқсан | Ұлттық Жастар күні | Dita Kombëtare e Rinisë | 2010 жылы Албания парламентімен қабылданды |
| 25 желтоқсан | Рождество | Krishtlindjet |
Ресми емес мейрамдары
Төмендегі кестеде Албанияның ресми емес мерекелері көрсетілен
| Күні | English name | Albanian name | Remarks |
|---|---|---|---|
| 6 қаңтар | Богоявление | Uji i Bekuar (Epifani) | ресми емес – жұмыс күні |
| 2 наурыз | Лежа Лигасы күні | Dita e Besëlidhjes së Lezhës | ресми емес – жұмыс күні |
| 7 наурыз | Мұғалім күні | Dita e Mësuesit | ресми емес – жұмыс күні |
| 1 маусым | Балалар күні | Dita Ndërkombëtare e Fëmijëve | ресми емес – жұмыс күні |
| 15 тамыз | Мәриям алыну күні | Dita Shën Marisë or Pashka e Vogël | ресми емес – жұмыс күні |
| 22 қараша | Әліппе күні | Dita e Alfabetit | ресми емес – жұмыс күні |
| 12 қараша | Косово Азат ету Әскері күні | Dalja në skenë e UÇK-s | ресми емес – жұмыс күні |
| 28 қараша | Конституция күні | Dita e Kushtetutës | ресми емес – жұмыс күні |
| 6 желтоқсан | Әулие Николас күні | Dita e Shën Kollit | ресми емес – жұмыс күні |
| 24 желтоқсан | Рождестволық сочельник | Krishtlindjet | қалауынша жұмыс күні |
Киімі
Албанияның әр мәдени және географиялық регионының өзінің киім стилі, түсі және материалы өзгеше. Қазіргі заманда албан ұлттық киімдері тек ұлттық рәсімдер, мерекелер және тойларда киіледі. Кейбір қарттар күнделікті өмірлерінде де ұлттық киімдерін кие береді. Киімдер жергілікті материалдардан жасалады: зығыр, жүн, жібек, кендір талшығы және былғары. Албан киімінің ең танымалының ішінен фустанела киімін, джублета белдемшесі, кече ерлер бас киімін, капица әйелдер бас киімін және опинга аяқ киімін айтып кетуге болады.
Асханасы
Албан асханасы оңтүстік пен солтүстік региондарында ерекшеленеді. Бұның себебі ерекшеленетін топографиясы және климаты болып келеді.
Дәстүрлі тағамында албандар лимон, апельсин, інжір және ең бастысы зәйтүн жемістерін қолданады. Жемістердің албан асханасында ерекше рөлі бар. Тағы гүлшетен, базилик, жалбыз, жұпаргүл, лаванда және жебір сияқты қоспалар және де сарымсақ, пияз, бұрыш, картоп, қызанақ және бұршақты дақылдар сияқты көкөністер де жиі қолданылады.
Теңізге (Адрия мен Ион) тиетін региондарында балық пен шаянтәрізділердің тағамға қосылуын байқауға болады. Албанияның христиандарына да, мұсылмандарына да қой еті ас үлестеріндегі ең басты ингридиенттерінің бірі болып келеді.
Тава коси албандардың басты тағамы болып саналады. Ол қой етінен (кейде тауық еті де қолданылады) және йогурт пен жұмыртқа қоспасымен пісірілген тағам. Ол тағы Грекияда, Солтүстік Македонияда және Түркияда танымал, сол елдерде оны Элбасан қаласынын атымен Элбасан тава деп атайды.
Сәулет және бейнелеу өнері
Албанияның сәулет және бейнелеу өнері көптеген түрлі мемлекет пен халықтардын әсерін көрген. Сурет салу, құмыра өндіру, скульптура, керамика жасау және архитектура — барлығы да түрлі стильдерді қамтиды және албан халқының бай тарихын баяндайды.
Византия мен Осман империясы мемлекеттерінің өсуі албан сәулет өнеріндегі христиандық және исламдық өнердің әйгіленуіне әсер етті. Бірнеше ғасырдан кейін Албан Ренессансы заманында албан өнерінде импрессионизм мен романтизм стильдерінің танымалдылығын байқауға болады. Албанияның ең іргелі және танымал суретшілерінің қатарына икон жазушы Онуфрий, Кола Идромено, Давид Селеница, Константин Шпатараку және Зографи ағайындылары сияқты тұлғаларды қосады.
Албания архитектурасы Антикалық дәуірден басталады. Қазіргі Албания қалаларында түрлі замандардың, түрлі стильдердегі ғимараттарды табуға болады. Ірі қалаларының көбісі бекініс пен қамалдардан бастау алған, осыны тұрғын үйлерде, діни және коммерциялық ғимараттарда байқауға болады. Ғасырлар бойы қалалардың келбеті сол заманға сай өзгере беретін. Алайда 20-ғасырдың коммунистік кезеңінде ежелден келе жатқан діни ескерткіштер жаппай бұзылды.
Ежелгі архитектураны Билис, Амантия, Фойнике, Аполлония, Бутринти, Антигония, Шкодер қалаларында табуға болады. Шығыс Рим империяның ұзақ билігінің әсерінен Албания жерінде қамал, рабат, шіркеу, монастырь, тасқа сурет салу мен фреска түсініктері пайда болды. Албанияның оңтүстігіндегі Корче, Берат және Джирокастер қалалары осыған мысал бола алады. Осман империясының жаулауынан кейін мешіттер құрылысы басталады, бұл әсіресе Берат пен Джирокастер қалаларында байқалады.
Музыка
Албан халық музыкасы албандардың сәйкестігінде үлкен рөл атқарады және заманауи албан музыкасына үлкен әсер етеді. Халық музыкасын жиі үш топқа бөледі: солтүстіктегі Гег диалектінің музыкасы және Лаберия мен Тоск диалекттерінің музыкалары. Оңтүстіктің әндері дөрекі істелітімен және солтүстіктің әндері байсалды үнімен танымал.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- 404.
- Population and Housing Census 2011. INSTAT (Albanian Institute of Statistics). Басты дереккөзінен 3 тамыз 2017.
- ↑ Report for Selected Countries and Subjects. IMF (20 October 2018).
- Human Development Report 2018. United Nations (2018). Тексерілді, 15 қыркүйек 2018.
- http://census.al/
- Ф. Пренди, "Албанияның ерте тарихы", Кембридж Ежелгі тарихы,https://books.google.com/books?id=vXljf8JqmkoC&pg=PA187 Уэйбәк машинасындағы мұрағатталған нұсқасы