Туризм (франц. tourіsme, tour – серуендеу, жол жүру) — адамның бос уақытында негізінен айтқанда жұмыстық, не мәлім міндеттік мәжбүрлеумен емес, туысшылаумен емес, өз еркінше көңіл көтеру мен демалу үшін, тәуекел жасау үшін, көріп қызықтау үшін, яғни субъективті рухани қажеттілік бойынша басқа бір жерге ерікті саяхаттап, серуендеп баруы. Жақын жердегі қысқа мезетті орындалатыны — серуен делінсе, алыс жерге аттанған ұзақ мерзімдісі — саяхат делінеді.
Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік туризм ұйымының (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын ұстайды, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын туризм қамтамасыз етеді.
Туризмнен түскен табыс мұнай, өнімдері және автомобиль экспорты табысынан кейін тұрақты 3-ші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мың жылдықтың бас кезінде де ұсақталады деп күтілуде. Әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінде басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар.
Дүниежүзілік туризм ұйымының болжамы бойынша ХХI ғасырда туристік индустрияның өсуі артады және 2020 жылы әлемдегі туристік саяхаттар 1,6 биллион бірлік құрайды.
Туристерді жағымды пікір ғана емес, қайта тұмса табиғат, тылсым құбылыс, ғажайыптар, тәуекелдер, бұрын-соңды болмаған жаңалықтар, басқа да оларды өз елдерінде бола бермейтін ерекше жағдай мен көңіл күйлер шақырады. Сондықтан туризмді дамыту үшін туристік өңір туралы романтикалық (бәлкім тылсым, бәлкім қорқыныш, бәлкім таңғажайып) түсініктердің қалыптасуына айырықша мән беру керек.
Алғышарты
Туризм ол мәжбүрлілік емес. Жұмыс бабы да емес. Туысының алыс жердегі үйіне қыдырып, қонақ болып, не басқа бір себеппен (тойға, өлім-жітімге...) бару да емес. Ол бос уақыт шығарып, тек қызықтау мен көңіл ашуға, тамашалау мен дем алуға бола, жаңа нәрселерді көруге, басқаша тұрмысты сынақ етуге, тың сезімге бөленуге, қауіп-қатерді тәукел етуге, өзін басқаша сезінуге деген рухани талап пен талпыныстан туған алысқа аттану.
Дүниежүзілік туризм ұйымының белгілеуі бойынша әдетте әлдекім 88.5км (55 ағылшын милі) қашықтыққа барып, кем дегенде 24 сағат аялдаса онда ол турист есептеледі. Демек, мәлім бір туристік аймақтан қысқа уақытта (24 сағаттан төмен уақытта) өту де әлдекімді турист етпейді. Туризмнің экономикалық маңызы зор болғанымен, қаражаты жеткілікті турист экономикалық мүддені көздемейді.
Әрине, туристердің бәрі де тек көңіл ашумен шектеледі деуге болмайды, турист өзінің туристік сапары барысында көптеген тың ойлар мен шешімдерге келеді, жаңа жоспар жасауы, батыл бекімге келуі мүмкін. Бірақ мұның бәрі оның алдағы істерінде көрініс табуға қалдырылады да, дәл сол уақыт, дәл сол жерде ол тек өзін еркін, ерікті, көңіл ашушы, сынақ етуші, қызықтаушы, денсаулығын қалпына келтіруші, ойын ойнаушы ғана болады.
Түрлері
Негізінен
Туризм негізінен үлкен екі түрге бөлінеді:
- ішкі (ұлттық) туризм,
- халықаралық (шетелдік) туризм
Мазмұнына қарай
- Демалыс туризмі
- Экологиялық туризм: "экологиялық туризм" ұғымы жер шарының адам аяғы баспаған, әрі пайдаланылмаған жерлерімен саяхат жасауды ғана білдірмейді. Қазіргі уақытта бұл ұғым кең ауқымды қамтиды. Ол экологиялық туризмнің басты мақсатымен анықталады: табиғатпен бірігу, оның түпкілікті маңызын ұғыну және қорғау қажеттілігін түсіну. Сондықтан туризмді адамзаттың «ашық» ортада болуымен сипаттауға болады. Сонымен қатар оның көркемдік, экзотикалық, қайталанбас табиғат құбылыстары мен объектілер арасындағы тығыз байланысты білдіретін, адамның ғылыми аймақтанушылық қажеттіліктерін қанағаттандыруын білдіруге болатынын айта кетуіміз керек.
- Оқу бітіру туризмі
- Ойын-сауық туризмі
- Спорт туризмі
- Балалар туризмі
- Бал айы туризмі
- Секс-туризм
- Емделу туризмі
- Жиналыс туризмі: Жиналыс болардан бұрын және кейін жасалатын туризм шаралары.
- Іскерлік туризмі: (business travel) сауда келісімі мен жиналысы мезгілдерінде жасалатын туризм шаралары.
- Діни туризм
- Мәдени туризм: туристке мәдени мұралар мен тарихи орындар туралы мол білім беретін туризм саласы. Ол тарихи шындықтарды соған қызығатын адамзат баласына таптіштеп түсіндіріп, сол арқылы мәдени мұраларды қорғау мен тарқатуға, танытуға тырысады.
- Ғылыми тексеру туризмі
- Қонақ туризмі: бір жақтың шақыруымен және оның жатын орын, басқа да қажеттіліктерді әзірлеуімен қалыптасатын туризм.
- Соғыс туризмі
- Топтық мәдени туризм: жәрмеңке, конгресс, мереке...
Орнына қарай
Қатерлі туризм — тауға шығу, шыңға шығу, жартасқа жармасу, шөл даланы кесіп өту, жаяу сапарлау, велосипедпен (немесе басқа қатынас құралымен) аралау, иен далаға қаңғыру, көлдің, теңіздің астына сүңгуі секілділер. Онда ерікті түрде тәуекел жасап, қауіп-қатерді жеңу, тұмса табиғаттың ішіне ену арқылы ерік-жігерін шынықтырып, рахат алу.
Көкке шығу - жұмыстастар, не басқа да жақындар белгілі бір уақытта (көктемде, күзде, қыста, жазда...) жиналып, тым алыс емес қашықтыққа барып тамашалап, тамақ ішіп, көңіл ашып, қайтуы.
Шетелге туристік сапар - Өз елінен кез келген басқа бір елге туристік мақсатта баруы.
Шетелдіктер туризмі - басқа елдің туристері өз еліне, өз жеріне келуі.
Өңірлік, аймақтық туризм - Бір ел туристерінің өз елінің мәлім жеріндегі туристік аймақтарына, өңірлеріне баруы. Мысалы, Қазақстанның түкпір-түкпірінен Астанаға, Бурабайға туристік сапармен барып, көңіл ашып, демалып қайтуы.
Бұдан басқа
Бұлардан басқа туризмді мезгілдік (қысқы, жазғы, ...), мерекелік түрлерге бөлуге болады.
Маңызы
Туризм:
- халықтың рекреациялық қажеттілігін (денсаулығын жақсарту, күш-қуатын қалпына келтіру, шығармашылығына қайта шабыт беру, түсіңкі көңілін көтеріп, өмірге құштарлығын арттыру үшін істелген іс, т.б.) қанағаттандырады.
- ол мол кіріс кіргізеді. Қазіргі кезде пайдалы қазбалар қоры жоқ көптеген мемлекеттер туризмді дамыту арқылы үлкен пайдаға кенеліп отыр.
- ол рухани-мәдени дамуға, өнер мен ғылым-техникаға серпін беріп, инновацияға орай жаратады.
- адамаралық қарым-қатынасты жаңа деңгейге көтеріп, интеграцияны тездетеді.
- сол жер, сол халық, сол елді өзге ел мен халыққа танытып, шынайы жарнама жасайды.
Қазіргі туризм - бұл әлемдік экономиканың қүлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен бір шетелдік туристің беретін табысын алу үшін оған бара бар шамамен 9 тонна тас көмір, немесе 15 тонна мұнай, немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. . Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту — ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ.
Туризм мемелекеттің экономикасына үш оң нәтиже береді:
1. Шетел валютасының қүйылуын қамтамасыз етеді және төлем теңгерімі мен жиынтық экспорт сияқты экономикалық көрсеткіштерге оң ықпал жасайды.
2. Халықтың жұмыспен қамтылуын көбейтуге көмектеседі. ДТҰ мен Дүниежүзілік туризм және саяхат кеңесінің бағалауы бойынша туризм өндірісінде құрылатын әрбір жұмыс орнына басқа салаларда болатын 5-тен 9-ға дейін жұмыс орны келеді екен. Туризм тура немесе жанама түрде экономиканың 32 саласының дамуына ықпал жасайды.
3. Елдің инфрақұрылымын дамытуға жәрдемдеседі.
Қазақстанның туризмдік әлеуеті
Туризм саласы Қазақстанда әлі де төмен деңгейде қалып отыр. Бірақ Қазақстанда туризм дамуының болашағы жарқын. Себебі:
— еліміздің қолайлы геосаяси жағдайы. Батыс пен Шығыс аралығындағы халықаралық туристік және коммерциялық ағымдардың өсуі;
— саяси тұрақтылық, демократиялық қайта құру, экономикалық реформаның өтуі және инвестициялық ахуалдың тұрақтылығы мен ашықтығы;
— еліміздің тарихи- мәдениет мұрасының ерекшелігі;
— мұсылман, христиан, будда ескерткіштерінің болуы;
-Қазақстанның көп мәдениеттілігі, музей, мәдениет ошақтарының, фольклорлы- этнографиялық және ұлттық кәсіпқой өнерпаздардың көп болуы;-Туристік- рекреациялық аймақтардың болуы, табиғи ландшафтар, өсімдік, жануарлар дүниесінің ерекшелігі, экзотикалық тур, балық аулау, аң аулау, өсімдіктер жинау т.б.;
— бос еңбек ресурстарының болуы (мамандар).
Маркетинг стратегиясын іске асыру мақсатында мемлекет мынадай міндеттер белгілеп отыр:
- Сапалы туристік қызмет көрсетуді ұсынатын туристік орталық ретінде Қазақстан туралы туристер жіберілетін негізгі елдерде жағымды пікір қалыптастыру;
- Қазақстанды ерекшелейтін сипаттамаларға және артықшылықтарға негізделген маркетингтік іс-шараларды әзірлеу және жүзеге асыру;
- Қосымша мүмкіндіктер бере отырып, төлем қабілеті жоғары деңгейдегі туристерді тарту;
- Жеке сектордың маркетингтік жұмысына қолдау көрсету;
- Германия, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Ресей, Қытай, Жапония және тағы басқа туристер ағынының дәстүрлі рыноктарына ұлттық туристік өнімнің енгізілуін күшейту;
- Рыноктың жаңа сегментерін айқындауға бағытталған зерттеулер жүргізу;
- Ел аумағында орналасқан көрнекті туристік орындар мен обьектілердің бүкіл ауқымын әлемдік рынокқа жылжыту;
- Ғылыми негізделген өткізу элеуетін ескере отырып, республика аумақтарына туристік ағынның теңдестіре бөлінуін қамтамасыз ету;
- Жыл ішінде туристік инфрақұрылымның бірқалыпты жүктемесін камтамасыз етуге бағытталған маркетингтік және базалық тэсілдерді қолдану арқылы туризмнің маусымдық жылжытылуын күшейту;
- Ұлттық, туристік өнімді жылжытудың жаңа ақпараттык технологияларын пайдалану;.
- Туризмді дамытудың тұрақты сипатын насихаттау қажет.
Туризмі дамыған елдер
2014 жылғы есептеулер бойынша, Франция әлемдегі ең көп турист қабылдайтын ел болса, АҚШ әлемдегі туризмнен ең көп кіріс кіргізетін ел, Ал, Қытай әлемдегі туризмге ең көп қаржы құйған ел.
2014 жылы 1.133 миллиард халықаралық турист кең дүниені шарлаған екен. Ол 2013 жылға салыстырғанда 4.3% артыпты. 2013 жылы бұл сан 1.087 миллиардты көрсеткен болатын. Халықаралық туризмнің 2014 жылғы 10 көзеулі елі:
Туризмі дамыған он ел
| Реті | Мемлекет | UNWTO Макроаймақтар | Халықаралық турист келді (2014) | Халықаралық турист келді (2013) | Өзгеріс (2013 to 2014) (%) | Өзгеріс (2012 to 2013) (%) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Франция | Еуропа | 83.7 million | 83.6 million | ▲ 0.1 | ▲ 2.0 |
| 2 | АҚШ | Солтүстік Америка | 74.8 million | 70.0 million | ▲ 6.8 | ▲ 5.0 |
| 3 | Испания | Еуропа | 65.0 million | 60.7 million | ▲ 7.1 | ▲ 5.6 |
| 4 | Қытай | Азия | 55.6 million | 55.05 million | ▼ 0.1 | ▼ 3.5 |
| 5 | Италия | Еуропа | 48.6 million | 47.7 million | ▲ 1.8 | ▲ 2.9 |
| 6 | Түркия | Еуропа | 39.8 million | 37.8 million | ▲ 5.3 | ▲ 5.9 |
| 7 | Германия | Еуропа | 33.0 million | 31.5 million | ▲ 4.6 | ▲ 3.7 |
| 8 | Ұлыбритания | Еуропа | 32.6 million | 31.1 million | ▲ 5.0 | ▲ 6.1 |
| 9 | Ресей | Еуропа | 29.8 million | 28.4 million | ▲ 5.3 | ▲ 10.2 |
| 10 | Мексика | Солтүстік Америка | 29.1 million | 24.2 million | ▲ 20.5 | ▲ 3.2 |
Халықаралық туризм кірісі
Халықаралық туризмнен түсетін кіріс 2014 жылы US$1,2 триллионға артты. Ол 2013 жылға салыстырғанда 3.7% көп.
Дүниежүзілік туризм ұйымының есептеуі бойынша 2014 жылы туризмнен ең көп кіріс кіргізген елдер төмендегідей:
| Реті | Мемлекет/өңір | UNWTO Макроаймақтар | Халықаралық туризм кірісі (2014) | Халықаралық туризм кірісі (2013) | Өзгеріс (2013 to 2014) (%) | Өзгеріс (2012 to 2013) (%) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | АҚШ | Солтүстік Америка | $177.2 миллиард | $172.9 миллиард | ▲ 2.5 | ▲ 7.0 |
| 2 | Испания | Еуропа | $65.2 миллиард | $62.6 миллиард | ▲ 4.2 | ▲ 7.6 |
| 3 | Қытай | Азия | $56.9 миллиард | $51.7 миллиард | ▲ 10.2 | ▲ 3.3 |
| 4 | Франция | Еуропа | $55.4 миллиард | $56.7 миллиард | ▼ 2.3 | ▲ 5.6 |
| — | Макао | Азия | $50.8 миллиард | $51.8 миллиард | ▼ 1.9 | ▲ 18.1 |
| 5 | Италия | Еуропа | $45.5 миллиард | $43.9 миллиард | ▲ 3.7 | ▲ 6.6 |
| 6 | Ұлыбритания | Еуропа | $45.3 миллиард | $41.0 миллиард | ▲ 10.3 | ▲ 12.1 |
| 7 | Германия | Еуропа | $43.3 миллиард | $41.3 миллиард | ▲ 5.0 | ▲ 8.2 |
| 8 | Тайланд | Азия | $38.4 миллиард | $41.8 миллиард | ▼ 8.0 | ▲ 23.4 |
| — | Гонконг | Азия | $38.4 миллиард | $38.9 миллиард | ▼ 1.4 | ▲ 17.7 |
| 9 | Аустралия | Океания | $32.0 миллиард | $31.2 миллиард | ▲ 1.8 | ▼ 0.5 |
| 10 | Түркия | Еуропа | $29.5 миллиард | $27.9 миллиард | ▲ 3.7 | ▲ 4.1 |
Халықаралық туризм қаражаты
Дүниежүзілік туризм ұйымы есептеуі бойынша төмендегі елдер 2014 жылы туризмге ең көп қаражат салған екен:
| Реті | Мемлекет | UNWTO Макроаймақтар | Халықаралық туризм қаражаты (2014) | Халықаралық туризм қаражаты (2013) | Базар Share (%) | Өзгеріс (2013 to 2014) (%) |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Қытай | Азия | $164.9 billion | $128.6 billion | 13.2 | ▲ 27.1 |
| 2 | АҚШ | Солтүстік Америка | $110.8 billion | $104.1 billion | 8.9 | ▲ 6.4 |
| 3 | Германия | Еуропа | $92.2 billion | $91.4 billion | 7.4 | ▲ 0.9 |
| 4 | Ұлыбритания | Еуропа | $57.6 billion | $52.7 billion | 4.6 | ▲ 3.8 |
| 5 | Ресей | Еуолпа | $50.4 billion | $53.5 billion | 4.0 | ▼ 13.7 |
| 6 | Франция | Еуропа | $47.8 billion | $42.9 billion | 3.8 | ▲ 11.3 |
| 7 | Канада | Солтүстік Америка | $33.8 billion | $35.2 billion | 2.7 | ▲ 3.3 |
| 8 | Италия | Еуропа | $28.8 billion | $27.0 billion | 2.3 | ▲ 6.9 |
| 9 | Аустралия | Океания | $26.3 billion | $28.6 billion | 2.1 | ▼ 1.7 |
| 10 | Бразилия | Солтүстік Америка | $25.6 billion | $25.0 billion | 2.1 | ▲ 11.7 |
MasterCard әлемдегі туристік қалалар индексі
Әуе тасымалын негіз еткенде MasterCard әлемдегі туристік қалалар индексі бойынша төмендегі қалалар 2015 жылы халықаралық туристердің көздеулі қаласы болыпты:
| Реті | Қала | Мемлекет | Халықаралық туристер барған |
|---|---|---|---|
| 1 | Лондон | Ұлыбритания | 18.82 million |
| 2 | Бангкок | Тайланд | 18.24 million |
| 3 | Париж | Франция | 16.06 million |
| 4 | Дубай | БАӘ | 14.26 million |
| 5 | Ыстамбұл | Түркия | 12.56 million |
| 6 | Нью-Йорк | АҚШ | 12.27 million |
| 7 | Сингапур | Сингапур | 11.88 million |
| 8 | Куала-Лумпур | Малайзия | 11.12 million |
| 9 | Сеул | Корея Республикасы | 10.35 million |
| 10 | Гонконг | Қытай | 8.66 million |
MasterCard төмендегі қалаларды халықаралық туризмнен 2015 жылы ең көп пайда тапқан елдер деп есептейді.
| Реті | Қала | Мемлекет | Халықаралық туристер төлеген |
|---|---|---|---|
| 1 | Лондон | Ұлыбритания | $20.2 billion |
| 2 | Нью-Йорк | АҚШ | $17.3 billion |
| 3 | Париж | Франция | $16.6 billion |
| 4 | Сеул | Корея Республикасы | $15.2 billion |
| 5 | Сингапур | Сингапур | $14.6 billion |
| 6 | Барселона | Испания | $13.8 billion |
| 7 | Бангкок | Тайланд | $12.3 billion |
| 8 | Куала-Лумпур | Малайзия | $12.0 billion |
| 9 | Дубай | БАӘ | $11.6 billion |
| 10 | Ыстамбұл | Түркия | $9.3 billion |
Euromonitor International бойынша көзеулі он қала
Euromonitor International бұл рейтингіні 2015 жылы қаңтардағы ең көп туристер қабылдаған 10 қалаға негізделіп жасаған:
| Реті | Қала | Мемлекет | Халықаралық туристер барған |
|---|---|---|---|
| 1 | Гонконг | Гонконг | 25.58 million |
| 2 | Сингапур | Сингапур | 22.45 million |
| 3 | Бангкок | Тайланд | 17.46 million |
| 4 | Лондон | Ұлыбритания | 16.78 million |
| 5 | Париж | Франция | 15.20 million |
| 6 | Макао | Қытай | 14.26 million |
| 7 | Нью-Йорк | АҚШ | 11.85 million |
| 8 | Шэньчжэнь | Қытай | 11.70 million |
| 9 | Куала-Лумпур | Малайзия | 11.18 million |
| 10 | Анталия | Түркия | 11.12 million |
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- http://www.bauka.kz/index.php/2011-08-20-05-59-56/2011-08-21-04-24-05/1084-2011-09-10-10-05-44 25 мамырдың 2016 жылы.
- ↑ UNWTO (25 маусым 2015). UNWTO Tourism Highlights 2015 Edition. Пресс-релиз. Тексерілген 3 шілде 2015.
- "Interim Update". UNWTO World Tourism Barometer (UNWTO). April 2011. http://www.unwto.org/facts/eng/pdf/barometer/UNWTO_Barom11_iu_april_excerpt.pdf. Retrieved 26 маусым 2011.
- ↑ See [1] 15 қарашаның 2018 жылы. Retrieved 14 қараша 2012.
- UNWTO (7 мамыр 2012). International tourism receipts surpass US$ 1 trillion in 2011. Пресс-релиз. Тексерілген 15 маусым 2012.
- name="europe.unwto.org" http://europe.unwto.org/en/members/states 15 қарашаның 2018 жылы.
- ↑ World's top destinations by international tourism receipts. World Tourism Highlights 2014 Edition. World Tourism Organization (маусым 2014). Тексерілді, 5 шілде 2015.
- ↑ MasterCard 2015 Global Destination Cities Index. MasterCard (маусым 2015). Тексерілді, 5 шілде 2015.
- World's most visited cities. CNN (March 3, 2015).
- The 20 most visited cities in the world. Business Insider (February 2, 2015).
- Top 100 City Destinations Ranking. Euromonitor International (January 27, 2015).