Йемен

Координаттар: 15°00′00″ с. е. 48°00′00″ ш. б. / 15.00000° с. е. 48.00000° ш. б. / 15.00000; 48.00000 ^{(G) (O) (Я)}

Йемен (араб.: اليمن‎), ресми атауы — Йемен Республикасы (араб.: الجمهوريّة اليمنية‎) – Арабия түбегінің Оңтүстік және Оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. 1990 жылы 22 мамырда Йемен Араб Республикасы мен Йемен Халық Демократиялық Республикасының ерікті түрде бірігуі нәтижесінде құрылды. Жер аумағы 532 мың км2 шамасында. Халқы – 17 млн. (1999). Тұрғындары, негізінен, арабтар, одан басқа үнділер, пәкстандықтар, эфиоптар, сомалиліктер, еврейлер тұрады. Елдің шығысы мен Солтүстік-шығысында 100 мыңнан аса көшпелі тайпалар өмір сүреді. Ресми тілі – араб тілі. Мемлекеттік дін – ислам (шиит, суннит, исмаилит ағымдары қатар дамыған). Астанасы – Сана (1 млн.), Аден экономикалық астана болып есептеледі. 1991 жылы қабылданған конституциясы бойынша, мемлекет басшысы президент пен вице-президент 5 жыл сайын жалпыхалықтық сайлауда сайланады (1994 жылдан – А.А. Салех). Осы екі лауазымды басшы Президенттік кеңес құрады. Жоғары заң шығарушы органы – бір палаталы парламент (801 депутаты бар). Ел әкімшілік жағынан 16 провинцияға бөлінеді. Ұлттық мерекесі 22 мамыр – Ұлт күні, яғни Йемен халқының бірлігі күні. Ақша бірлігі – йемендік риал.

Йемен Республикасы الجمهوريّة اليمنية (Әль-Джумхурийя Әль-Йаманийя)
Байрақ Елтаңба
Ұран: «ٱللَّهُ، ٱلْوَطَنُ، ٱلثَوْرَةُ، ٱلْوَحْدَةُ Аллаһ, әл-Уәтән, ат-Таурах, әл-Уахда “Аллаһ, Ел, Төңкеріс, Бірлік”»
Әнұран: «Біртұтас ел» (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	1918 жыл (Солтүстік Йемен Осман империянан) 1967 жыл (Оңтүстік Йемен Ұлыбританиядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	араб тілі
Елорда	Сана, Аден, Сайун
Ірі қалалары	Сана, Аден, Ходейда, Таиз, Ибб
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президент Вице-президенті Премьер-министрі Йемен палатасы спикері	Әбд-Раббу Мансұр Хади Әли Мохсен Салех әл-Ахмар Майын Абдул Мәлік Саид Яхия Әли әл-Раи
Мемлекеттік діні	Ислам
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы	Әлем бойынша 49-шы орын 527 968 км²
Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2004) • Тығыздығы	27 584 213 адам (48-ші) 19 685 000 адам 44,7 адам/км² (160-шы)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	73,348 млрд. $ (118-ші) 2,380 $ (161-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2018)  • Жан басына шаққанда	28,524 млрд. $ (103-ші) 925 $ (177-ші)
АДИ (2017)	▼ 0,452 (төмен) (178-ші)
Валютасы	йемен риалы (YER)
Қосымша мәліметтер
ISO коды	YE
ХОК коды	YEM
Телефон коды	+967
Уақыт белдеулері	UTC+3

Этимология

Бір этимология Йеменнен «оңтүстік» дегенді білдіретін «ymnt»-тен шыққан.

Басқа дереккөздерде Йеменнің «бақыт» немесе «бата» дегенді білдіретін ямн немесе йумнмен байланысы бар делінген, өйткені елдің көп бөлігі құнарлы.

Римдіктер оны Arabia Felix («құнарлы Арабия») деп атады, Arabia Deserta айырмашылығы («шөлді Арабия»).

Латын және грек жазушылары ежелгі Йеменді «Үндістан» деп атады, ол парсылардан шыққан, олар Оңтүстік Арабияда байланысқа шыққан абиссиналықтарды олардың жанында тұрған қара халықтың атымен атап өткен.

Табиғаты

Жерінің 2/3-сі таулы үстірт. Ең биік жері – Эн-Наби-Шаиб тауы (3600 м). Шығыс бөлігін Руб әл-Хали шөлі, батысын Тихама ойпаты алып жатыр. Сөнген жанартаулар көп. Климаты тропиктік, көп жері қуаң. Қаңтардағы орташа темп-ра 23,1С, маусымда 31С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 100 мм-ден (батысында) 500 мм-ге (Сана маңы) дейін. Өзендері аз. Ішіндегі ірілері – Мур, Сихам, Рема, Забид, т.б. Жері қызыл қоңыр, сортаң топырақты; үстірт жағы – қуаң дала, тау аңғарлары бұталы, сирек орманды келеді. Шұрайлы жерлерінде пальма өседі. Жан-жануарлардан: бөкен, жабайы есек – онагр, қасқыр, түлкі, қабылан, маймыл, т.б. кездеседі.

Тарихы

Толық мақаласы: Йемен тарихы

Йемен ежелгі өркениет ошақтарының бірі, дегенмен тарихы аз зерттелген.

Ежелгі мемлекеті

Йемен Арабия түбегінің оңтүстік-батысында стратегиялық сауда позициясы бар мәдениеттер тоғысында бұрыннан бар. Сол кездегі ірі елді мекендер Йеменнің солтүстігіндегі тауларда біздің эрамызға дейінгі 5000 жылдардың өзінде болған. e. Ел территориясында ежелгі заманда Саба, Аусан және Маин мемлекеті болған.

Саба патшалығы кем дегенде б.з.д. XI ғасырда пайда болды. Төрт негізгі тайпалық конфедерациялар: Саба, Хадрамаут, Қатабан және Маин. Саба билеушілері Муқарриб титулын қабылдады, ол әдетте, біріктіруші немесе патша-діни қызметкер немесе оңтүстік араб патшалықтары конфедерациясының басшысы, «патшалардың патшасы» дегенді білдіруі мүмкін.

Мукаррибтің рөлі әртүрлі тайпаларды патшалыққа бағындырып, олардың бәріне төрағалық ету болды.

940 ж.ж. e. Сабейліктер Мариб бөгетін салған, ал бөгет аңғарға құйылған маусымдық су тасқынына қарсы тұру үшін салынған.

Ортағасыр

Саба патшалығы. (Қызғылт сары түспен ерекшеленген).

Амраннан сабей тіліндегі жазу.Британ Мұражайы,Лондон

4 ғасырда осы 2 мемлекетті және басқа да ұсақ мемлекеттерді біріктірген Химьярит патшалығы құрылды.

6 ғасырда Химьярит мемлекетін эфиоптар, 570 жылы Сасани әулеті жаулап алды, 629 – 630 жылы Араб халифатының құрамына қосылды. Осы кезде араб-мұсылман мәдениеті гүлденді.

16 ғасырда Йемен ді Осман сұлтандығы жаулап алды, бірақ олардың билігі ұзаққа созылмады. Халық көтерілістері нәтижесінде 1633 жылы түрік әскерлері елден кетуге мәжбүр болып, елде Зейд әулеті имамдарының билігі орнады.

Жаңа заман

Имамдар бір орталыққа бағынған мемлекет құруға тырысты, бірақ ірі тайпалар көсемдері жеке билікке ұмтылды. Осы тартысты пайдаланған еуропалықтар (ppголландтар]], ағылшындар, француздар, португалдар) 17 ғасырдан бастап елде орнығып қалуға тырысып, әр түрлі қысым жасады. Нәтижесінде, 1872 жылы имамат құлап, ел қайтадан Осман сұлтандығының қарауына көшті.

Имамдар Осман сұлтандығына қарсы қарулы күресті күшейтіп, 1911 жылы түрік үкіметі Солтүстік Йемен автономиясын мойындады. 1918 жылы ел өзінің тәуелсіздігін жариялады. Имамдардың басшылығымен көтерілген халық 1926 жылы Ходейда, Тихама, т.б. жерлерді ағылшындардан азат етті. 1947 жылы Йемен БҰҰ-на мүше болды. 1962 жылы елдің солт-нде халық көтерілісінен кейін имам үкіметі құлатылып, Йемен Араб Республикасы жарияланды. Елде азамат соғысы басталды. 1967 жылы Оңтүстік Йемен жеке мемлекет болып құрылып, 1970 жылдан бастап Йемен Халық Демократиялық Республикасы атанды. ЙАР – нарықтық қатынастармен дамыса, ЙНДР соц. даму жолына түсті. Ел ішіндегі ішкі саяси тартыстардың күшеюі, көрші мемлекеттермен қарулы қақтығыстар (1972, 1979, 1986 – 87, 1994) екі елді бірігуге мәжбүр етті де, 1990 жылы йемен халқы қайта бірікті. 1994 жылы Солтүстік және Оңтүстік Йемен әскери күштері арасында қарулы қақтығыстар орын алып, солтүстіктегілердің жеңісімен аяқталды. Қазіргі кезде Йемен үкіметі елді орталықтандыру, тұтастықты сақтап қалу жолында жұмыстар жүргізуде.

Экономикасы

Йемен – дамушы ел. Ұлттық табыс – 12 млрд. АҚШ долл-ы шамасында, жан басына шаққанда – 340 долл. Халықтың 70%-ы ауыл шаруашылығымен айналысады және ұлттық табыстың 20%-ын береді. Өнеркәсіпте 7% халық жұмыс істеп, 12% өнім береді. Елге шет ел капиталы көп тартылған. Негізгі инвесторлар – Парсы жағалауы елдерінде тұратын Йемен эмигранттары. Өнеркәсіпте мұнай өнімдері, цемент, тұз, тамақ өнімдері, құрылыс материалдары, аяқ киім, дәрі-дәрмек, темекі өндіріледі. Ауыл шаруашылығында астық өнімдері, жеміс-жидек, көкөніс өсіріледі. Балық аулау мен теңіз өнімдерін пайдалану жақсы жолға қойылған. Дегенмен азық-түлік өнімдерінің 70%-ы шеттен әкелінеді. Парсы шығанағы жанжалдары кезінде Иракты қолдағаны үшін Батыс елдері мен Сауд Арабиясы Йеменге қаржылық көмегін күрт қысқартты.

Дереккөздер

1. Statistical Yearbook 2011. Central Statistical Organisation. Тексерілді, 24 ақпан 2013.
2. World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
3. 2016 Human Development Report. United Nations Development Programme (2016). Тексерілді, 21 наурыз 2017.