Алжир

Координаттар: 27°15′00″ с. е. 3°27′00″ ш. б. / 27.25000° с. е. 3.45000° ш. б. / 27.25000; 3.45000 ^{(G) (O) (Я)}

Алжир (араб.: الجزائر‎ әл-Джазаир), толық атауы Алжир Халық Демократиялық Республикасы (араб.: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية‎ әл-Джумхурия әл-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шаабия) — Жерорта теңізінің батыс жағалауында орналасқан Солтүстік Африка мемлекеті. Жер көлемі жағынан Африкадағы ең ірі мемлекеттердің қатарына кіреді. Батысында Мароккомен, Батыс Сахарамен, оңтүстігінде Нигериямен, шығысында Ливия және Тунис мемлекеттерімен шектеседі. Жер көлемі - 2 381 740 км² (континентте көлемі жөнінен 2-ші орында). Халқының саны 34 млн. адам (2018). Халқының басым бөлігі алжирліктер — 14,8 млн адам (тұтас халықтың 98,4%-і). Халықтың 99%-ін суннит мұсылмандар құрайды. Мемлекеттік тілі — араб тілі. Ірі қалалары мен порттары: Алжир, Оран, Константина, Аннаба, Беджана. Астанасы — Алжир қаласы 15 әкімшілік уәлаятқа бөлінеді.

Алжир Халық Демократиялық Республикасы араб.: الجمهورية الجزائرية الديمقراطية الشعبية‎ (аль-Джумхурия аль-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шааби́я) Tagduda Tadzayrit Tamagdayt Taɣerfant (бербер тілінде)
Байрақ Елтаңба
Ұран: «من الشعب و للشعب (Халықтың атынан және халық үшін)»
Әнұран: «Kassaman» (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	5 шілде 1962 жыл (Франциядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	араб тілі және бербер тілі
Елорда	Алжир
Ірі қалалары	Алжир, Константина, Оран, Батна Сетиф, Беджая, Аннаба
Үкімет түрі	Парламенттік республика
Президенті Премьер-министрі Ұлт кеңесі спикері Ұлттық халықтар ассамблеясы спикері	Әбдулмәжид Теббун Айман бин Әбдүлрахман Салаһ Гуджиль Ибраһим Бұғали
Мемлекеттік діні	Ислам Әһл әс-Сунна бағыты
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы	Әлем бойынша 10-шы орын 2 381 740 км²
Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2016) • Тығыздығы	▲ 42 200 000 адам (32-ші) 40 400 000 адам 15,9 адам/км²
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	718,964 млрд. $ (36-шы) 16,085 $ (84-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	200,171 млрд. $ (54-ші) 4,645 $ (110-шы)
АДИ (2017)	▲ 0,754 (жоғары) (85-ші)
Этнохороним	алжирлік, алжирліктер
Валютасы	алжир динары
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.dz
ISO коды	DZ
ХОК коды	ALG
Телефон коды	+213
Уақыт белдеулері	UTC+1:00

 Басқа мағыналар үшін Алжир (айрық) деген бетті қараңыз.

Табиғаты

Алжирдің солтүстік жағалауын Жерорта теңізі, ал орталық бөлігін Алжир Сахарасы, оңтүстігін Тамезруфт шөлі алып жатыр. Жер бедеріне қарай Жағалаулық Атлас (2310 м), Сахара Атласы (2330 м) тау жоталары, оңтүстік шығысында Ахаггар таулы қыраты болып бөлінеді. Кен байлықтарынан мұнай, табиғи газ, темір, қорғасын, мырыш, фосфорит, сынап өндіріледі. Басты өзені: Шелиф (700 км). Тұзды көлдер көптеп кездеседі (Шотт-аш-Шерги, Шотт-әл-Ходна т.б.) Жерорта теңізінің тау беткейлерінде мәңгі жасыл ормандар, ал атырабының қалған бөлігінде шөл, шөлейт өсімдіктері өседі.

Климаты

Теңіз жағалауында субтропиктік климат қалыптасқан. Қаңтар айының орташа температурасы — 5-12⁰С, шілдеде — 25⁰С, орталығы мен оңтүстігінің шөлді өңірінде 35⁰С-қа жетеді. Жауын-шашын мөлшері оңтүстігінде 100-200 мм, солтүстігінде 500-1200 мм-ден аспайды.

Тарихы

Алжир аймағында алғашқы адамдар бұдан 400-500 мың жыл бұрын өмір сүрген. Б.з.б. 12 ғасырда Алжир жерінде тұңғыш финикиялық қоныстар пайда болып, сауда, қала өмірі қалыптасқан. Олардың ең белгілі мемлекеті Карфаген б.з.б. 3 ғасырда Жерорта теңіз аймағында үстемдік орнату мақсатымен Риммен көп жылдарға созылған соғыстарда жеңіліске ұшырады. Сол кездерде Алжир жерінде тайпалық одақтар қалыптасқан (массилдер, мазазилдер т.б.). Олардың негізінде б.з.б. 3 ғасырдың ақырында Нумидия мемлекеті құрылды. Б.з.б. 46 жылы Нумидия Римге бағынышты болды. Б.з. 5 ғасырда Алжирді вандалдар басып алды. 6 ғасырда Византия үстемдігі орнады. 7 ғасырда бұл аймақ арабтардың қолына өтті. 14 ғасырдың ортасында Алжир Осман сұлтандарының қолына өтті. 1711 жылы жергілікті әскери-феодалдық топтар ел билігін өз қолдарына алу үшін күрес жүргізді. 18 ғасырда Алжир бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. Соны пайдаланған Франция 1830 жылы Алжирді басып алды. Әмір Абду-л-Қадыр бастаған Алжир халқының отаршылдарға қарсы күресі 1881 жылға дейін созылды. 1-дүние жүзілік соғыс жылдарында ұлт-азаттық қозғалысы қайтадан өріс алды. Елде кәсіптік, саяси ұйымдар құрылды.

2-дүние жүзілік соғыстан кейінгі жылдары да елдің тәуелсіздігі үшін күрес тоқтамады. 1954 жылы наурызда Алжирде “Революциялық бірлік пен қимыл комитеті” құрылды. Ол сол жылдың ақырында “Алжир ұлт-азаттық майданы” (ҰАМ) болып жарияланып, 1 қарашада қарулы көтеріліс ұйымдастырды. ҰАМ-ды негізгі саяси, қоғамдық топтар, бұқара халық қолдады. Көтерілісті басу үшін Францияның 1 млн-ға жуық әскерлері елді мекендерді бақылауға алды.

8 жылға созылған соғыста 1,5 млн. адам қаза тапты, 2 млн. адам абақтыға қамалып, босқындар көбейді. Голль үкіметі 1959 жылы Алжирдің тәуелсіздігін мойындауға мәжбүр болғанымен 1962 жылдың көктеміне дейін соғысты жалғастырып келді. Ақырында 1962 жылы 18 наурызда соғысты тоқтату жөніндегі келісімге қол қойып, референдум арқылы Алжирдің өзін-өзі билеу мәселесін шешу, екі ел арасындағы экономика, мәдени байланыстарын дамыту туралы уағдаласты. Сол жылғы шілденің басында өткен референдум нәтижесінде ҰАМ саяси бюросын бастаған Бен Белла көпшілік дауысқа ие болды. 1962 жылы 5 шілдеде Алжир — Халықтық демократиялық республика болып жарияланды. Тәуелсіз Алжирде табиғи ресурстар өнеркәсіп, көлік және банктер национализацияланып, қысқа мерзімнің ішінде қазіргі заманғы индустрия негізі қаланды. 1965 ж. 19 маусымдағы әскери төңкеріс нәтижесінде өкімет Қорғаныс министрі Х. Бумедьен басқарған революция кеңес қолына өтті.

Әлеуметтік қиыншылықтармен бірге саяси жүйедегі бір партиялық тәртіп (ҰАМ-ның үстемдік етуі) қоғам өмірінде наразылық туғызды. 1989 жылы Жаңа конституция қабылданып, саяси ассоциациялар мен саяси партиялар қызметіне жол ашу туралы заң жарияланды. Тез арада көптеген партиялар өмірге келіп, олардың саны 60-тан асып кетті. 1992 жылдың басында президент Ш.Бенджедид отставкаға кетті де, билік Жоғары мемлекеттік кеңеске өтті. 1994 жылы қаңтарда Кеңес Лавинь Зервальді ел президенті етіп тағайындады. Ол 1995 жылы 16 қарашада өткен президенттік сайлауда жеңіп шықты. Өкімет басшысы болып Ахмед Уяхья тағайындалды (1996, қаңтар). Алжирдің жаңа басшылығы күрделі ішкі саяси ахуал жағдайында елде тұрақты мемлекеттік институттарды қалыптастыруға бағытталған шаралар жүргізуде. 1989 жылы қабылданған конституцияда (1976 жылы Негізгі заңмен салыстырғанда) елде социализм орнату, партияның жетекші рөлі, мемлекеттік меншіктің басым дамуы жөніндегі баптар алынып тасталды. 1992 жылы Ислам құтқару партиясының жұмысына тиым салынып, террорлық әрекеттерге қарсы батыл шаралар іске асырылуда.

Экономикасы

Шаруашылығының дамуы жағынан Алжир Африка құрлығында 2-орын алатын аграрлы ел болып саналады. Астық, жүзім шаруашылығымен қатар теңіз жағалауында цитрус жемістері мен көкөніс өнімдерін егу кең өріс алған. Елдің таулы және шөлейт аудандарында мал шаруашылығы өркендеген. Қалаларда ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу (шарап жасау, консерві, темекі, ұн тарту) дамыған. Ел экономикасында өнеркәсіптің үлесі артып келеді. Оның жетекші саласы — мұнай (1995 жылы — 35 млн. т) және табиғи газ (163 млрд. м3) өндіру. Металлургия комбинаты, трактор және дизель моторларын жасау зауыты бар. Алжир территориясында дүние жүзінде маңызы бар мұнай және табиғи газ қорлары зерттелген. Алжирдің Африка құрлығы бойынша сауда құрылымындағы қазіргі үлесі 9% шамасында болса, дүние жүзіндегі ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 0,46% (1995). Экспорты — 10240 млн. доллар, импорты — 10250 млн. доллар құрайды. 80-жылдардың аяқ кезінен Алжир басшылығы шаруашылықты нарықтық экономика арнасына көшіруге бағытталған реформалар жүргізе бастады.

Көрсеткіштер

2015 жылғы бағалау бойынша ЖІӨ өсімі құрады 3 % (2014 — 3,8 %, 2013 — 2,8 %). Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ 2015 жылы — $14,4 мың, 2003-2015 жылдары жұмыссыздық деңгейі 24% - дан 11% - ға дейін төмендеді. Инфляция 2015 жылы - 5,1%. 2015 жылы экспорт көлемі — $36,3 млрд, импорт — $53,65 млрд, 2015 жылы мемлекеттік бюджет тапшылығы ЖІӨ-нің 11,2% - ын құрады.

Халықаралық экономикалық ұйымдарға мүшелік

Алжир ОПЕК, ДСҰ(бақылаушы), Африка одағының мүшесі болып табылады. Қыркүйек айында 2005 Еуропалық Одақтың қауымдастырылған мүшесі мәртебесін алды.

Мұнай және газ салалары

2010 жылдардың басында Алжир табиғи газ қоры бойынша әлемде бесінші орын алды және Ресейге бірінші орын бере отырып, шикізаттың осы түрінің екінші әлемдік экспорттаушысы болды. Бұл нарықтағы негізгі ойыншы-Sonatrach мемлекеттік мұнай-газ компаниясы, ол елдің ЖҰӨ-нің 30% - ын береді.

Алжирде 1964 жылы Shell технологиясы бойынша алғашқы сұйылту және газ экспорты зауыты салынды. Содан кейін 1970 жылдан 1980 жылға дейін тағы екі зауыт іске қосылды. Олардың барлығы Жерорта теңізінің жағалауында орналасқан және олардың қуаты 20,6 миллион тонна сұйытылған табиғи газды (СТГ) құрайды. Негізгі тұтынушылар-ЕО елдері, ең үлкені — Италия (2022 жылдың сәуіріне жылына 21 млрд м3 газ), Сондай — ақ 2010 жылы 6,27 млрд текше метр СТГ жеткізілген Франция.

Бүгінгі таңда Алжир Африкадағы ең ірі СТГ өндірушісі болып табылады және оның әлемдік СТГ нарығындағы үлесі 8 %

Мұнай қоры бойынша Алжир әлемде 16-шы орында.

Энергетика

UNSD (The United Nations Statistics Division) - UNdata және EES EAEC мәліметтеріне сәйкес 2019 жылдың соңында Алжир энергетикасы келесі негізгі көрсеткіштермен сипатталады. Органикалық отын өндірісі-257869 мың. Жалпы жеткізу - 139949 мың. Электр станциялары мен жылыту қондырғыларын өзгертуге 23561 мың теңге немесе жалпы жеткізілімнің 16,8% жұмсалды. Белгіленген қуаты – электр станцияларының нетто-21653 МВт, оның ішінде: органикалық отын жағатын жылу электр станциялары (ЖЭС) - 96,8%, жаңартылатын энергия көздері (ЖЭК) - 3,2 %. Электр энергиясын өндіру-брутто - 81533 млн .кВт∙сағ , оның ішінде: ЖЭС - 99,0 % , ЖЭК-1,0%. Электр энергиясын түпкілікті тұтыну - 62184 млн.кВт * сағ, оның ішінде: өнеркәсіп - 35,3 %, көлік - 2,0 %, тұрмыстық тұтынушылар - 42,7 %, ауыл, орман шаруашылығы және балық аулау - 2,1 %, басқа тұтынушылар-18,0%. Энергия тиімділігі көрсеткіштері: 2019 жылы душ қабылдау.

Ауыл шаруашылығы

Ауыл шаруашылығы ЖІӨ-нің шамамен 8% құрайды. Бидай, сұлы, сондай-ақ жемістер, атап айтқанда цитрус жемістері мен көкөністерді өсіру дамыған. Елдің агроөнеркәсіптік кешені өз сұранысын қанағаттандыра алмайды, соның салдарынан Алжир азық-түлік импорттауға мәжбүр.

Теңіз балық аулау

Жылына 20 мың тоннадан астам балық және теңіз өнімдерін аулау. Алжир суларында сардиндер, скумбриялар және тіпті спраттар ұсталады. Жаңа піскен балық Францияға, кептірілген және консервіленген - Испанияға, Италияға және басқа да еуропа елдеріне экспортталады.

Қарулы Күштер

2004 жылғы тамыздағы басты оқиға Алжир Ұлттық Халық армиясы Бас штабының бастығы, корпус генералы Мұхаммед Ламаридің отставкаға кетуі болды. Президент, Жоғарғы Бас қолбасшы және қорғаныс министрі Абделазиз Бутефлика бұл лауазымға бұрын Алжир Құрлық әскерлерінің қолбасшысы болған генерал-майор Салах Ахмед Гаидті тағайындады.

Генерал-майор Ахсен Тафер Құрлық әскерлерінің қолбасшысы лауазымына тағайындалды. Генерал-майор Ахмед Сенхаджи Алжир Қорғаныс министрлігінің Бас хатшысы болды.

4-ші әскери округтің (Уаргла, оңтүстік-батыс) қолбасшысы генерал-майор Сахеб Маджид, 6-шы әскери округтің (Таманрассет, төтенше Оңтүстік) қолбасшысы генерал-майор Бен Али Бенали, әуе күштерінің қолбасшысы генерал-майор Мұхаммед Бенслимани, Әскери-теңіз күштерінің қолбасшысы генерал-майор Мохаммед Тахар Яла, жандармерия қолбасшысы өз лауазымдарын сақтап қалды генерал Ахмед Бустейла, Республикалық ұланның қолбасшысы генерал Али Джамай, барлау және қауіпсіздік қызметінің директоры генерал-майор Мохаммед Медиен (Тауфик), қарсы барлау қызметінің басшысы генерал-майор Смаин Ламари, Шершеллидегі әскери академияның директоры генерал Мохаммед Шибани.

Қарулы Күштер құрамы

Құрлық әскерлері - Ресей 185 Т-90С танкін, үш с-300пму-2 зениттік зымыран жүйесін және "Карапас-С1"ЗРПК жеткізді. 2011-2012 жылдары Алжир Германияға жүгініп, жоспарланған 1200 БТР-дан 54 бірлік көлемінде tpz 1 Fuchs бронетранспортерлерінің бірінші партиясына тапсырыс берді.

Әскери-теңіз күштері - Ресей 636 жобасының екі дизельді сүңгуір қайығын жеткізді. Қытайда үш F-22A фрегатына тапсырыс берілді. 2011-2012 жылдары Алжир Германияға MEKO-A200 типті екі фрегатқа тапсырыс берді.

Әскери-әуе күштері - Ресей Алжирге 44 көп мақсатты су-30мка жойғышын жеткізді.

Әдебиеті мен өнері

Алжир халқының әдебиеті араб, кабиль, француз тілдерінде дамыған. Отаршылық қамытынан құтылуға ұмтылған халықтың өр рухына оның биік азаматтық пафосы сәйкес келеді. Халық ақындары (маддахтар) азаттық үшін қарулы күреске үндеді (Абду-л-Қадыр, Саид Абдолла, Мұхаммед Белкаир т.б.). 20 ғасырдың басында араб мәдениетін жаңарту жолындағы қозғалыс басталды. Патриоттық лирика өрістеді. (Мұхаммед әл-Ид, Мұхаммед әл-Лакхани). Алжир халқының 50-60 жылдары поэзиясындағы жетекші тақырыбы ұлт-азаттық күресі (Әбу-ль-Касым Саадалла Муфди Закария). Прозада бұл әсіресе ат-Пахир Ваттар, Фадил Масуди әңгімелерінде айқын көрінді. Араб тілді Алжир әдебиетінде әңгіме жанрының негізін салған Ахмед Рида-Хуху араб тіліндегі алғашқы отандық романның да авторы болды (“Меккеден келген қыз”, 1947).

40 — 50 жылдары француз тілді Алжир әдебиеті дами бастады. Жан Амруш, Аит Жафер, Мұстафа Лашраф сияқты ақын, жазушылар өз шығармаларында ұлттық сананың оянуын бейнеледі. Мұхаммед Дибтің (“Алжир” трилогиясы), Мулуд Фераунның (“Кедей баласы” романы), Мулуд Маммеридің (“Әділет ұйықтап жатқанда”), т.б. жазушылардың реалистік шығармалары жарық көрді. Әсия Жебар, ]]Маргерит Гаос]] әйелдердің рухани жетілуін, сезім тәрбиесі мәселесін көтерді. Аңыз бен тарих, миф пен шындық Ясин Кәтеб туындыларында өзгеше үйлесім, өрнек тапты (“Жазалау шеңбері” драмалық тетралогиясы, “Неджма” романы). 60 — 90 жылдар әдебиетінде Мулуд Ашур, Жамал Амрани, Мұстафа Туми, Набил Фарес, Айша Лемсин, Мұстаф Хашан, Диб, Хажы Әли, Тидафи т.б. шығармалары көрнекті орын алады.

Алжир архитектуралық ескерткіштерге бай. 10-13 ғасырда Алжир, Тлемсен, кейінірек Константина қалаларында айтарлықтай архитектуралық құрылыстар (Тлемсеннің үлкен мешіті, 12 ғасыр, Сиди мешіт-медресесі, Мұстафа паша сарайы, Бордо вилласы т.б.) салынды. 1830 жылы елді басып алған француздар Алжирдің жаңа құрылысына Парижбен ұқсастық беруге тырысты. Ұлттық би ансамблі, музыка мен мәнерлеп оқу консерваториясы, Ұлттық музыка институты бар.

Дереккөздер

1. Démographie (French) (30 Dec 2018).
2. World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
3. 2017 Human Development Report. United Nations Development Programme (2017). Тексерілді, 14 қыркүйек 2017.