Иран

Координаттар: 35°41′00″ с. е. 51°25′00″ ш. б. / 35.68333° с. е. 51.41667° ш. б. / 35.68333; 51.41667 ^{(G) (O) (Я)}

Иран (парсы: ایران‎ [ʔiˈɾɒn]), 1979 жылдан бастап Иран Ислам Республикасы (парсы: جمهوری اسلامی ایران‎; Джомхури-йе Эслами-йе Иран), 1935 жылға дейін Парсы елі — Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Астанасы — Тегеран қаласы.

Иран Ислам Республикасы парсы: جمهوری اسلامی ایران‎
Байрақ Елтаңба
Ұран: ««Тәуелсіздік, Бостандық, Ислам республикасы» «парсы: اﺳﺘﻘﻼﻝ، ﺁﺯﺍﺩﻯ، جمهوری اسلامی‎» «Эстекляль, азади, джомхурийе эслами»
Әнұран: «Иран Ислам Республикасының Мемлекеттік Әнұраны» (тыңдау )
Тарихы
Құрылды	1 сәуір 1979 жыл
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	парсы тілі
Елорда	Тегеран
Ірі қалалары	Тегеран, Машһад, Кередж, Тебриз, Шираз, Исфаһан, Ахваз
Үкімет түрі	Унитарлы Хомейнистік президенттік Ислам Республикасы
Жоғарғы басшы Президенті Вице-президенті Меджлис төрағасы Сот төрағасы	Әли Хосейни Хаменеи Ибрахим Раиси Мұхаммед Мохбер Мохаммад-Багер Галибаф Голям Хоссейн Мохсени-Эджеи
Мемлекеттік діні	Ислам дінінің Шиитт бағыты
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 17-ші орын 1 648 195 км² 7,07
Жұрты • Сарап (2018) • Тығыздығы	82 531 700 адам (18-ші) 48 адам/км² (162-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	1,540 трлн. $ (18-ші) 18,504 $
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	484 млрд. $ (27-ші) 5,820 $
АДИ (2017)	▲ 0,798 (жоғары) (60-шы)
Этнохороним	ирандықтар
Валютасы	риал
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.ir
ISO коды	IRR
ХОК коды	IRI
Телефон коды	+98
Уақыт белдеулері	+3:30 (жазда — UTC+4:30)

Батысында — Иракпен, солтүстік-батысында — Әзірбайжан, Армения, Түркиямен, солтүстігінде — Түрікменстанмен, шығысында Ауғанстан және Пәкістанмен шектеседі. Иран солтүстіктен Каспий теңізімен, оңтүстіктен Үнді мұхитының Парсы және Оман шығанақтарымен қоршалып жатыр.

Ғасырлар бойы бұл ел Шығыста шешуші рөл атқарды, ал қазіргі Иран ислам әлемінде ЖІӨ (АҚТ) экономикасы бойынша төртінші, Батыс Азияда екінші орында (Түркиядан кейін). Иран — аймақтағы технология жағынан ең дамыған мемлекеттердің бірі. Иран Еуразияның стратегиялық маңызды аймағында орналасқан және мұнай мен табиғи газдың үлкен қорына ие.

Жер көлемі 1,648 млн. км². Халқы 83,1 млн. адам. Халқының ұлттық құрамы: парсылар (51%), әзірбайжандар (27%), күрдтер (5%), арабтар, түрікмендер, белудждар, армяндар, еврейлер, т.б. Қала халқы 58,3%. Ірі қалалары: Тегеран (айналасын қосқанда 14 млн-нан астам тұрғын), Машһад (2,5 млн.), Исфаһан (1,6 млн.), Тебриз (1,4 млн), Кередж (1,3 млн), Шираз (1,2 млн). Ресми тілі — парсы тілі. Мемлекеттік діні — ислам дінінің шиит тармағы. Иран — діни мемлекет. Елдегі саяси және діни билік аятолла Сейд Әли Хаменеидің қолында. Президент (2021 жылдан бастап Сейид Ибрахим Раиси) 4 жылға сайланады және Министр Кабинетін басқарады. Жоғарғы заң шығарушы орган — бір палаталы парламент — Ислам кеңесі жиналысы (межлис, mejlis) 4 жыл сайын сайланып отыратын 290 депутаттан тұрады. 1981 жылғы конституциясы бойынша, елде саяси және діни емес ұйымдарға тыйым салынған. Ұлттық мейрамы 11 ақпан — Революция күні (1979). Ұлттық ақша бірлігі — риал.

Табиғаты

Иран Армян таулы қыратының оңтүстік-шығысы мен Иран таулы қыратының батыс бөлігінде орналасқан. Шет жақтарында Солтүстік Иран (Эльбурс), Оңтүстік Иран (Загрос, Мекран), Шығыс Иран (Серхед, Пеленган, Боран, Келат) таулары, ортасында Кухруд жотасы, Деште-Кевир, Деште-Лух шөлдері орналасқан. Солтүстік-батысын Оңтүстік Каспий және Кура-Аракс ойпаттары, солтүстік-шығысын Горган жазығы, оңтүстігін — Гермезир шөлі алып жатыр. Жері, негізінен, таулы. Климаты субтропиктік, континенттік, жазы ыстық, қысы солтүстігінде салқын, оңтүстігінде жылы. Парсы және Оман шығанақтары жағалауларының климаты тропиктік.

Қаңтардағы орташа температура 2°С-тан 19,4°С-қа дейін, шілде айында 29,4 — 32,5°С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 500 мм. Эльбурс тауы беткейінде 2000 мм, Систан ойысында 50 — 60 мм. Жер беті суы аз. Ірі өзендері — Карун, Сефидруд, Гильменд, Қиыр солтүстігінде Атрек, Аракс өзендері бар. Таулы аудандарда көптеген көлдер кездеседі. Жері сары, қоңыр және қызғылт топырақты. Тау беткейлері орманды, өзендер бойы шалғын, ішкі аудандары шөл, шөлейт. Иран жерінде сүтқоректілердің 100-ге тарта, құстардың 400-ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың 80-ге жуық түрі бар. Шектес теңіздері балыққа бай. Пайдалы қазындылары: мұнай, газ, тас көмір, темір, хромит, т.б.

Тарихы

Ежелгі Иран. Бірінші мемлекеттік білім — Элам (қызыл түсті жайлыды) және көрші халықтары — парсылар, парфяндар, мидиялықтар, касситтер; мемлекет Вавилония және Ассирия.

Иран жеріне адам баласы тым ерте заманнан бері қоныстанған. Б.з.б. 3-мыңжылдықта қазіргі Иранның оңтүстік-батысында алғашқы мемлекеттер құрыла бастады. Б.з.б. 2-мыңжылдықта бұл аймаққа Орталық Азиядан арий тайпалары келіп қоныстанды. Б.з.б. 673–672 ж. қазіргі Иранның солтүстік-батысында Мидия мемлекеті пайда болып, 616–605 ж. Ассирияны талқандап, аса ірі мемлекетке айналды.

Б.з.б. 550 ж. өкімет билігі парсылық Ахемен әулетіне көшті. Ахемен әулеті мемлекетінің шекарасы шығыста Үнді өзеннен батыста Эгей теңізіне дейін, солтүстікте Армениядан оңтүстікте Ніл өзендеріне дейін жетті. Батыс пен Шығысты жалғастыратын сауда жолдары үшін бұл мемлекет гректермен ұзаққа созылған соғыс жүргізді. Сақтар еліне бірнеше дүркін басқыншылық жорықтар жасады (мысалы, Кир ІІ, Дарий І).

Ахеменид империясы өзінің гүлденуінде

Ахемен әулеті мемлекетін б.з.б. 330 ж. Александр Македонский талқандады. Иран эллиндік мемлекеттердің билігіне көшіп, б.з.б. 2 ғасырдың орта тұсынан бастап Парфия патшалығына бағынды. 224 ж. Парфия мемлекеті құлап, орнына Сасани әулеті мемлекеті құрылды. Сасани әулеті мемлекеті Оңтүстік Арабияны, Сирияны, Палестинаны, Мысырды жаулап алды. Византияға қауіп төндірді, Түрік қағанатымен соғыс жүргізді. Бірақ Сасани әулеті мемлекеті арабтардың шабуылынан құлап, VII ғасырдың 2-жартысында Иран Араб халифаты құрамына қосылды.

VIII ғасырда Араб халифатының билеушісі Әбу әл-Аббас әс-Саффах халифат астанасын Бағдадқа көшірді. Иран аумағы ұзақ жылдар бойы Аббас әулеті билеген Бағдад халифаты құрамында болып, мәдени және экон. дамуды басынан кешірді. IX — X ғасырларда елде Араб халифатына шартты түрде ғана тәуелді болған әмірліктер құрылды. Елде экономикалық және мәдени өрлеу байқалып, қалалар өсе бастады. Сондай әмірліктердің бірі Самани әулеті биліктен кеткеннен кейін Шығыс Иран Ауғанстанмен және Орта Азияның бір бөлігімен бірге түркі текті Ғазнауи әулеті билеген мемлекеттің құрамына кірді. XI ғасырда Иранға түрік-оғыздар (селжүк) басып кіре бастады. Көп ұзамай олар Ғазнауи әулеті әскерін талқандап, бүкіл Иранды және көрші елдерді басып алып салжұқтар мемлекетін құрды. 12 ғасырда салжұқтар бірнеше сұлтандыққа бөлініп кетті де, осы ғасырдың аяғына таман бүкіл Иранды түркі қыпшақ тайпасынан шыққан Хорезм шаїы Текеш басып алды.

1220 — 56 ж. Иранды Шыңғыс хан әулеті жаулап алды. Олар елде Хулагу әулетіне қарайтын ильхандар мемлекетін құрды. XIV ғасырдың 30-жылдары илхандар мемлекеті бірнеше иелікке бөлініп кетті де, 1380 — 93 ж. Иранды Әмір Темір әскерлері басып алды. Әмір Темір өлгеннен кейін Шығыс Иран Темір әулетінің билігінде қалып, Батыс Иранда Қарақойлы мемлекеті құрылды. XVI ғасырда Кіші Азиядан шыққан түркі тайпалары (қызылбастар) Иранға басып кіріп, 1501 — 1610 ж. елді толығымен бағындырып, Сефеви әулеті мемлекетін құрды. XVII — XVIII ғасырларда Иранның экономикасы құлдырап, халықтың жағдайы нашарлап кетті. Ұсақ халықтар (ауғандар, түрікмендер, Әзірбайжандар, күрдтер, армяндар, грузиндер) орталықтың езгісіне қарсы жиі-жиі көтеріліс жасап тұрды. Әсіресе, XVIII ғасырдың 2-жартысында елдегі үстемдік үшін екі әулеттің (Зенд және Каджар) арасындағы үздіксіз соғыс халықты әбден қалжыратты. XVIII ғасырдың аяғында билікке Каджар әулеті келді. Осы кезден елдің ішкі істеріне еур. мемлекеттер (Англия, Франция) араласа бастады. XIX ғасырдың басында болған орыс-иран соғысынан кейін елде шетелдіктердің билігі күшейіп кетті.

19 ғасырдың аяғына таман Иран еур. мемлекеттердің жартылай отарына айнала бастады. 1901 ж. ағылшындар Иран мұнайын шығаруға рұқсат алып, 1909 ж. бірлескен ағылшын-парсы мұнай компаниясы құрылды. Елдің солтүстігіне Ресей, оңтүстігіне Ұлыбритания қожалық ете бастады. 1905 — 11 ж. елде шетелдіктерге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы болып өтті. Оның барысында конституция жарияланып, меджлис шақырылды, ақсүйектік дәрежелер жойылды. Бірақ 1918 ж. ағылшындар бүкіл Иранды басып алып, 1919 ж. оны кіріптарлық шарттарға қол қоюға мәжбүр етті. Елде ағылшын үстемдігіне қарсы жаңа толқулар басталды. 1921 ж. 21 ақпанда әскерилер Реза ханның басшылығымен мемл. төңкеріс ұйымдастырып, жаңа үкімет құрды. Жаңа үкімет халықтың қысымымен 1919 ж. ағылшын-парсы шартын жойылды деп жариялады. Армияға сүйенген Реза хан Орталықтың билігін күшейту үшін сепаратистік пиғылдағы Иран ақсүйектерімен үздіксіз күрес жүргізді. 1925 ж. 31 қазанда 5-меджлис Каджар әулетін тақтан түсті деп жариялады, 12 желтоқсанда Құрылтай жиналысы Реза ханды Реза шаї Пехлеви деп жариялады.

Елде нарықтық қатынастар тез дами бастады. Халықтың мәдени және тұрмыстық өмірінде көптеген өзгерістер болып өтті. Алайда, 1929 — 33 ж. болған дүниежүз. экономикалық дағдарыс Иран экономикасын тұралатып тастады. Халықтың тұрмысы нашарлап, елде толқулар басталды. Ол толқулар күшпен басылып отырды. 2-дүниежүз. соғыс жылдарында Иранға одақтастар әскерлері енгізілді (1941 ж. тамызда ағылшын және кеңес әскерлері, 1942 ж. аяғына таман АҚШ әскерлері). 1941 ж. 16 қыркүйекте Реза шаї тақтан өз еркімен бас тартып, орнына баласы Мұхаммед Реза Пехлеви шаї болды. 1942 ж. 29 қаңтарда Иран КСРО және Ұлыбритания мемлекеттерімен одақтастық туралы шартқа қол қойды. 1943 ж. 9 қыркүйекте Иран Германияға соғыс жариялады, бірақ соғыс қимылдарына араласқан жоқ.

Тегеран конференциясы кезінде 1943 ж. 1 желтоқсанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері Иранға территориялық тұтастығын сақтауға әзір екендіктерін мәлімдеді. Соғыстан кейін Иран үкіметі Батыс елдерімен тығыз байланыс орнатты. 1953 ж. ел тәуелсіздігін күшейтуге тырысқан М.Мосаддық үкіметі құлатылды. Иран шаһы М.Р. Пехлевидің көмегімен АҚШ елдің ішкі өміріне белсене араласа бастады. Ел 1955 ж. АҚШ-пен әскери келісімдер жасасты, 1960 жылдан бастап Батыс үлгісінде дами бастады. Елде шет ел капиталының үстемдік алуы, ұлттық құндылықтардың аяққа басылуы 1978 — 79 ж. халықтың шаһ үкіметіне қарсы жаппай бас көтеруіне алып келді. Оны елдегі шиит дінбасылары басқарды. 1979 ж. 11 ақпанда болған революция нәтижесінде шаї үкіметі құлап, 1 сәуірден бастап Иран Ислам Республикасы жарияланды. Үкімет басына шиит дінбасыларының көсемі аятолла Р.Хомейни келді. Саяси партияларға тыйым салынды, шаһ үкіметі жойылды, Батыстың иелігіндегі барлық компаниялар мүлкі мемлекет меншігіне алынды, ел СЕАТО блогынан шығып, Блоктарға қосылмау қозғалысына мүше болып енді.

1980–1990 ж. болған иран-ирак соғысы ел экономикасына өте ауыр (700 млрд. АҚШ долларынан астам) зардаптар әкелді. Қазіргі кезде Иран үкіметі Батыс елдері қолданып отырған оқшаулау саясаты ықпалын бәсеңдету үшін белсенді сыртқы саясат жүргізуде.

Иран-Ирак соғысы

Дәл осы кезде көршілес Ирак президенті Саддам Хусейн Ирандағы ішкі тұрақсыздық пен оның Батыс елдерімен қарым -қатынасының шиеленіскенін пайдалануға шешім қабылдады. Иранға (бірінші рет емес) Парсы шығанағының жағалауындағы Шатт әл-Араб өзенінің шығысындағы аудандарға қатысты аумақтық шағымдар жасалды. Атап айтқанда, Хусейн Иракқа Батыс Хузестанды беруді талап етті, онда халықтың көпшілігі арабтар болды және мұнайдың үлкен қоры бар. Бұл талаптарды Иран елемеді және Хусейн ауқымды соғысқа дайындықты бастады. 1980 жылы 22 қыркүйекте Ирак әскері Шатт әл-Арабтан өтіп, Хузестанға басып кірді, бұл Иран басшылығы үшін толық күтпегендік еді.

Иран-Ирак соғысы

Саддам Хусейн соғыстың алғашқы айларында айтарлықтай жетістікке жеткенімен, көп ұзамай Ирак армиясының шабуылы тоқтатылды, Иран әскерлері қарсы шабуылға шықты, 1982 жылдың ортасына қарай ирактықтарды елден қуып шықты. Хомейни революцияны Ираққа «экспорттауды» жоспарлап, соғысты тоқтатпауға шешім қабылдады. Бұл жоспар негізінен Ирактың шығысындағы шиіттердің көпшілігіне сүйенді. Енді Иран әскері Саддам Хусейнді құлату ниетімен Иракқа басып кірді. Алайда, кейінгі жылдары Иранның әскери жетістіктері шамалы болды, ал 1988 жылы Ирак армиясы қарсы шабуылға шығып, Иран басып алған барлық территорияларды азат етті. Осыдан кейін бейбіт келісімге қол қойылды. Иран-Ирак шекарасы өзгеріссіз қалды.

Иран-Ирак соғысы кезінде майданда газқағар киген ирандық сарбаз

Соғыс кезінде Ирак көптеген араб елдерінің, Кеңес Одағының, Қытайдың, АҚШ пен оның одақтастарының саяси, қаржылық және әскери қолдауына ие болды. Иранды Қытай, Америка Құрама Штаттары, Израиль және басқа да елдер қандай да бір жолмен қолдады. Соғыс кезінде Ирак армиясы бірнеше рет химиялық қаруды бейбіт ирандықтарға қарсы қолданды. Иранда улы заттардың әсерінен 100 мыңнан астам адам өлген болуы мүмкін. Сегіз жылға созылған соғыста Иранның жалпы шығыны 500 мыңнан асады.

1997 жылы Мохаммед Хатами Иран президенті болып сайланды, ол мәдениетке төзімділікпен қарау саясатының басталуын және Батыс елдерімен тығыз байланыс орнатуды жариялады. 90-шы жылдардың соңында Еуропа мемлекеттері төңкеріспен үзілген Иранмен экономикалық байланыстарды қалпына келтіре бастады. Соған қарамастан, АҚШ өз ұстанымында өзгеріссіз қалды. Америка басшылығы Иранды терроризмге демеушілік жасады және жаппай қырып-жою қаруын жасады деп айыптады. Кейінірек АҚШ президенті Джордж Буш Иранға «Зұлымдық осі» елінің белгісін берді.

2019 жылғы 20 маусымда Ислам революциясының сақшылар корпусының (ИРСК) әуе күштері Ормуз бұғазы маңында американдық ұшқышсыз аппаратты атып түсірді. Ислам Республикасы ақпарат агенттігінің (ИРАА) хабарлауынша, АҚШ-тың RQ—4 Global Hawk дроны Иранның әуе кеңістігін бұзып, Хормозган провинциясының үстінен «жер — ауа» зымыранымен атып түсірілген. АҚШ мәліметі бойынша, MQ-4C Triton дроны халықаралық әуе кеңістігінде ұшып, Иран шекарасын бұзған жоқ. АҚШ Ирандағы үш әскери нысанаға кері соққы беруді жоспарлады, алайда Дональд Трамптың айтуынша, ол шабуылдан 10 минут бұрын бұл шешімінен бас тартты.

Мемлекеттік құрылымы

Иранның Жоғарғы көсемі, рахбар
Әли Хаменеи

1979 жылы қабылданған конституция бойынша Иран — ислам республикасы. 2019 жылы Иран әлемдегі санаулы теократиялық елдердің бірі болып табылады.

Мемлекет басшысы — Жоғарғы көсем. Ол елдің жалпы саясатын анықтайды. Рахбар — Иран қарулы күштерінің жоғарғы қолбасшысы, әскери барлаудың жетекшісі. Жоғарғы көсем адамдарды мемлекеттегі басты лауазымдарға тағайындайды: соттардың төрағалары, полиция бастығы мен барлық әскер түрлерінің қолбасшылары, сондай-ақ Конституция сақшылары кеңесінің он екі мүшесінің алтауы. Жоғарғы көсемді Сарапшылар кеңесі сайлайды және оған есеп береді.

Иранның қазіргі президенті
Ибрахим Раиси

Ирандағы екінші маңызды лауазымды тұлға — президент. Президент конституцияның кепілі және атқарушы биліктің басшысы. Негізгі мәселелер бойынша шешімдер Жоғарғы көсем мақұлдағаннан кейін ғана қабылданады. Президент Министрлер кеңесінің мүшелерін тағайындайды және үкіметтің жұмысын үйлестіреді. Он вице-президент пен үкіметтің 21 министрін парламент бекітеді. Президент қорғаныс және барлау министрлерін тағайындағанымен, кандидатураларды Жоғарғы көсем алдын ала мақұлдауы керек. Президент тікелей жалпыхалықтық дауыс беру арқылы төрт жылдық мерзімге сайланады. Президенттікке үміткерлерді Сақшылар кеңесі алдын ала мақұлдауы керек.

Иран парламенті деп те аталатын Ислам кеңесі жиналысы (Меджлис)

Заң шығарушы билікті бір палаталы парламент — Меджлис (парсы: مجلس شورای اسلام‎— «Ислам консультативтік кеңесі») қамтиды. Жоғарғы палата 1979 жылғы төңкерістен кейін таратылды. Меджлис төрт жылдық мерзімге жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сайланған 290 мүшеден тұрады. Парламент заң жобаларын әзірлеуге, халықаралық шарттарды ратификациялауға және бюджетті дайындауға жауап береді. Меджлис депутаттығына үміткерлердің барлығын Сақшылар кеңесі бекітеді.

Конституцияны қорғаушылар кеңесі немесе Сақшылар кеңесі 12 мүшеден тұрады, оның 6-ын Жоғарғы көсем тағайындайды. Қалған 6 мүшені Жоғарғы сот төрағасының ұсынысы бойынша парламент тағайындайды. Сақшылар кеңесі негізгі лауазымдарға кандидаттарды, соның ішінде президенттікке кандидаттарды, үкімет пен парламент мүшелігіне кандидаттарды бекітеді. Кеңестің негізгі міндеті — заң жобаларының ислам құқығына сәйкестігін тексеру. Егер шариғат заңымен келіспеушіліктер болса, онда заң жобасы қайта қарауға жіберіледі. Сонымен қатар, Кеңес Мәжілістің кез келген шешіміне вето қоюға құқылы.

Сәйкестікті анықтау жөніндегі кеңес Меджлис пен Сақшылар кеңесі арасында туындаған даулы мәселелерді шешеді. Сәйкестік кеңесі сонымен қатар Жоғарғы көсемнің жанындағы кеңесші орган болып табылады. Кеңестің төрағасы — Иран сот билігінің бұрынғы басшысы Садек Лариджани — Рахбардың жеке кеңесшісі.

Сарапшылар кеңесі ислам дініндегі дін басылардың 86 өкілінен тұрады және жыл сайын бір аптаға жиналады. Сарапшылар кеңесі Жоғарғы көсемді сайлайды және оны кез келген уақытта қызметінен кетіруге құқылы (бірақ мұндай жағдай ешқашан болған емес: қазіргі Жоғарғы басшы Әли Хаменеи — ел тарихында екінші, ал біріншісі Хомейни, қызметте болған кезде қайтыс болды). Кеңестің отырыстары жабық түрде өтеді. Кеңес мүшелері жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сегіз жылдық мерзімге сайланады.

Жергілікті өзін-өзі басқару органдары Иранның барлық қалалары мен ауылдарында бар және төрт жылдық мерзімге жалпыхалықтық дауыс беру арқылы сайланады. Қалалық (селолық) кеңестер әкімді сайлайды, шенеунік аппаратының жұмысын бақылайды, білім беруді, медицинаны, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамытуға және басқа да тұрмыстық мәселелерге жауап береді. Жергілікті кеңестерге сайлау алғаш рет 1999 жылы өтті. Кеңестердің қызметі тек әкімшілік-атқарушылық сипатта болғандықтан, кеңес мүшелігіне кандидаттар Сарапшылар Кеңесінің бекітуіне мұқтаж емес.

Сот жүйесі 2 соттан тұрады:

• азаматтық және қылмыстық істерді қарайтын Халық соты;

• құзыретіне ерекше ауыр қылмыстар, оның ішінде мемлекетке қарсы қылмыстар кіретін Революциялық сот.

Революциялық соттың үкімі шағымдануға жатпайды. Бұдан басқа, Арнайы рухани сот бар. Бұл соттың шешімдері де шағымдануға жатпайды, ол жалпы сот жүйесінен бөлек жұмыс істейді. Рухани соттың жоғарғы сатысы — Рахбар. Ол сондай-ақ халықтық және революциялық соттардың төрағаларын тағайындайды.

Экономикасы

Ел экономикасының негізі мұнай және мұнай мен газ өңдеу өнеркәсіптері. Мемл. кірістің 1/3 және экспорттың 90%-ына жуығы осы салалардан алынады. Елде жыл сайын 180 млн. т-ға жуық мұнай, 58 млрд. м³ газ (қоры 14 трл. м³ шамасында) өндіріледі. Экономиканың басқа салалары да дамыған, бірақ сыртқы экон. байланыстардың нашарлығынан және қаржы жетіспеушілігінен толық қуатымен жұмыс істей алмауда. Өнеркәсіпке қажетті құрал-саймандар 90%-ға дейін шеттен әкелінеді.

Ауыл шаруашылығы нашар дамыған. Тұрғындар үшін бидай, күріш, қант, өсімдік майы, т.б. шеттен (жыл сайын 2 млрд. АҚШ долл-на) әкелінеді. Соңғы жылдары туризм дами бастады. Ұлттық байлықтың 36%-ы өнеркәсіптен, 22%-ы ауыл шаруашылығынан, қалғаны қызмет көрсету секторынан тұрады. Мұнай экспортынан жыл сайын 16,3 млрд. АҚШ доллары түседі. Ұлттық табыс 75 млрд. АҚШ доллар көлемінде, жан басына шаққанда — 1250 долл. шамасында. Елдегі басты проблеманың бірі — жұмыссыздық (3,5 млн. адам). Мұнайдан басқа экспортқа кейбір өнеркәсіп тауарлары, ауыл шаруашылығы өнімдері, кілем, халық тұтыну тауарлары шығарылады. Шеттен — азық-түлік өнімдері (30%), машина, құрал-жабдықтар, кейбір өнеркәсіп шикізаттары әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Жапония, Ұлыбритания, Италия, араб елдері, Түркия, Қазақстанмен дипломатиялық және экономикалық байланыс 1992 ж. орнады.

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев екі рет (1992; 1996) Иранда болып қайтты. Сол кезегінде Иран басшылары да (1993 ж. А.Хашеми Рафсанджани, 1998 ж. М.Хатами) Қазақстанда болды. Екі жақ арасында 40-қа жуық келісімдерге қол қойылған, соның ішінде ең маңыздылары мұнай мен газды Иран арқылы шетке шығару, жаңа астанадағы құрылысқа Иран жағының қатысуы, Каспий тенізі мәртебесін шешу, т.б. мәселелер. 2002 ж. Алматы — Тегеран бағытында темір жол байланысы орнатылды.

Әдебиеті

Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд, т.б.) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, Әзірбайжан, түрік) халықтардың әдебиеті арқылы қалыптасты. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (7 — 16 ғасырлар) парсы не парсы-тәжік әдебиеті деп атанды.

Сасани әулеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (7 ғасыр), араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды (“Қалила мен Димна”, т.б.). Парсы тіліндегі әдебиет, әсіресе, Рудаки (860 — 941) тұсында толық қалыптасты, кейін Фирдауси (940 — 1020 ж.ш.) “Шаһнама” эпопеясын жазды. Көрнекті ақын әрі ғалым Омар Хайям (1048 ж. ш. т. — 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеум. болмысын жырлады. Әзірбайжан ақыны Низамидің (1141 —1209) “Бестік” (“Хамса”) атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі — 13 — 14 ғасырлар. Бұл кезде Закани, ибн-Ямин, Сағди, Хафиз сияқты атақты ақындар шықты.

Иран революциясы (1905 — 11) және азаматтық қозғалыс (1918 — 21) кезінде А.Фарахани, М.Кермани, М.Т. Бехар, т.б. ақындар демокр. идеяның жыршысы болды. Бұл кезде С.Хедаяттың “Қаңғыбас төбет” (1943), “Азғындық” (1944) әңгімелер жинақтары мен “Хаджи аға” повесі (1945), Б.Алевидің “Елу үш” (1942), “Түрме жазбалары” (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Ирандағы әлеуметтік проблемаларды көрсеткен Ускуидің “Періште жылағанда” (1963), Саркоштың “Көз жасының зары” (1965), А.М. Афганидің “Аху-ханумның күйеуі” (1962), т.б. роман-повестері жарияланды. Иран әдебиетінен “Парсы ертегілері” (1958), Омар Хайям рубаилары (1965), Сағдидың “Бустан” дастаны (1970), т.б. қазақ тіліне аударылды.

Өнері

Иран территориясында неолит дәуіріне жататын, қабырғалары өрнектелген егіншілік құрылыстары, адам және жануарлар бейнелері, әшекейлі қыш ыдыстар (б.з.б. 5 — 4 ғасырлар, Сузы, Тепе-Сиалк, Тали-Бакун) сақталған. Хұзыстан, Курдстан жартастарындағы рельефтер, Сұзыдан табылған, асыл металдан жасалған көркем заттар Иран өнерінің өз заманында жоғары дәрежеде болғанын дәлелдейді. Иран жерінде сақтар тарихына қатысты мәдени ескерткіштер де мол сақталған (қ. Бехистун сына жазуы, т.б.). Сасани әулеті дәуірінде (3 — 7 ғасырлар) қалаларды қорған ішіне жүйелі жоба бойынша салу қанат жайды (мыс., Нишапур қаласы шахмат жүйесімен салынған). Мүсін жасау, жартастарға рельеф қашау елеулі орын алды. Алтын, күміс, қола және әйнектен әр түрлі бұйымдар жасау, жүн және жібек мата тоқу өркен жайды. 7 ғасырда арабтардың ислам дінін таратуына байланысты мұнаралы мешіттер, медреселер, күмбездер пайда болды. 1305 — 13 ж. осы дәуірдегі сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші Ольджейту-Ходабенде кесенесі (сәулетші Әли шаї) тұрғызылды. 14 ғасырдан кейін қолжазба көркемдеу, қабырғаға сурет салу дамыды.

15 ғасырда Иран миниатюрасының өркендеуіне Герат мектебі үлкен әсер етті. 16 — 17 ғасырларда пайда болған Тебриз, Шираз, Исфаһан (Риза Аббаси, т.б.) мектептері миниатюра өнерін жоғары дәрежеге көтерді. 18 — 19 ғасырларда еур. өнердің ықпалымен сулы және майлы бояумен орындалған алғашқы туындылар өмірге келді. 20 ғасырда жаңа типті архитектуралық құрылыстар салына бастады. Иранның жаңа архитектуралық мұралары қазіргі стиль мен ұлттық үлгідегі сәулет өнерін ұштастырған. 20 ғасырдың басынан мүсін, графика, кескіндеме жанры дамып келеді. Сән және қосалқы өнердің дәстүрлі түрлері сақталған.

Кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Иран музыкасы, негізінен, монодиялық (бір дауысты) түрде кездеседі. Халық музыкасының теснифа (баллада), теране (жергілікті әуен), қасида (ода), ғазел (лирикалық ән) түрлері көп тараған. Музыкалық аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (әшекті-ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Арабтар жаулап алғаннан кейін Иран музыкасына мұсылмандық араб мәдениетінің ықпалы тиді. 9 ғасырдан бастап сарай өнері дамып, халық арасында мутребтердің (әнші-бишілер) даңқы жойылды. 19 ғасырдың 2-жартысынан Иран музыкасына еур. муз мәдениеті әсер етті. 20 ғасырдың 20-жылдары композитор әрі шебер орындаушы, Тегеран университетінің профессоры Әли Наги Уәзири ұлттық музыканы оқып-үйренудің негізін салды, музыкалық теориясынан оқулық жазып, Тегеранда музыкалық мектебін ашты. Иранда Рудаки атынд. Опера және балет театры (1967, Тегеран), Телевизия балет труппасы, филармония (1953), 2 симф. оркестр жұмыс істейді.

Театр өнерінің негізі халықтық салт-дәстүрлерде жатыр. Ежелгі базигер театры жайлы деректер сақталған. Пантомима, көлеңке және қуыршақ театрлары болған. 10 ғасырда пайда болған мистерия діни ғұрып шахсей-вахсейдің құрамына енді. 17 — 18 ғасырларда ол трагедиялық мистерия түрлерінің бірі — тазийенің негізін қалады. 20 ғасырдың 30-жылдарына дейін кезбе актерлер — масқарапаздар өнер көрсетіп келді. 1911 — 12 ж. еур. театрлар тәжірибелерін пайдалана отырып Ұлттық театр, 1917 ж. Иранның комедия театры ашылды. Бұл театрларды құруда актер Сейед Әли Нәсірдің еңбегі зор. 1929 жылдан бастап әйел актерлер көріне бастады.

1930 — 40 ж. театр репертуарларынан өңделген Батыс Еуропа драмалары мен мелодрамалар орын алды. 1940 жылдан Иран театры дағдарысқа ұшырады, 1960 жылдардың басында қайта өрлеу жолына түсті. 1963 ж. Тегеранда кәсіби актерлер дайындайтын драм. студия ашылды. Тегеранда “25-шахривар”, “Касра”, “Нәсір”, “Жамейе Барбод”, Мешхедте Ұлттық театр, Исфаһанда “Сепахан”, Хамаданда “Були” театрлары жұмыс істеді. 1968 жылдан бастап Ширазда театр фестивалы өткізіліп тұрды. 1973 ж. осы фестивальға Қазақ драма театрының труппасы қатысып, Ш.Айтматовтың “Ана — Жер-ана” спектаклін көрсетті.

1930 ж. тұңғыш “Әб аби” атты фарстық фильм (реж. Эханиян), 1934 ж. дыбысты “Лор қызы” фильмі (реж. А.Х. Сепента) түсірілді. 20 ғасырдың 40-жылдарына дейін, көбінесе, шетелдік фильмдер көрсетіліп келді. 1946 ж. Тегеранда “Митра-фильм” киностудиясы құрылды. 1960 — 1970 ж. музыкалық комедияларға, шағын драмаларға, мифтік және тарихи сюжеттерге құрылған фильмдер қойылды. Тегеранда 1955 жылдан халықар., 1970 жылдан ұлттық кинофестивальдер өткізіліп тұрады. Иран кинематографиясының дамуына реж. И.Кушан, М.Мисагие, Мохтасем, М.Мохсени, С.Ясеми, Ш.Рафия елеулі үлес қосты.

Климаты

Иранның климаты құрғақ бастап Арид, елдің басым аумағына тән, Каспий теңізінің жағалауы бойындағы субтропикалық және солтүстік орман алқаптарында. Қыс мезгілінде температура сирек 0 °C-тан төмен түседі, жазғы сирек 29 ° С артық Каспий маңындағы батыста орташа жылдық жауын-шашын 1700 мм және шығысында 680 мм. Иранның батысында, Қыста Загрос тауларында температура әрдайым 0 ° төмен, қатты қармен және күшті желмен сипатталады. Елдің орталық және шығыс аймақтарында климат орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 200 мм-ден кем, орташа жазғы температура 38 °C жоғары болады. Оман Парсы шығанағы бойымен жазық және қысқы негізінен жұмсақ, бойынша, және жазда — ыстық және ылғалды. Орташа жылдық жауын-шашын - 135-355 мм.

Негізгі қалалары

Толық мақалалары: Иран Қалалары және 100 мыңнан астам тұрғыны бар Ирандағы қалалар тізімі

Иран халқының 67,5% -ы қалаларда тұрады. 2030 жылға қарай, бұл мәні, шамасы, 80% жетеді. Ең үлкен қала — 8,7 миллион халқы Тегеранда бар (14 млн агломерациялық). Тегеранда елдің өндірістік қуатының жартысынан астамы шоғырланған, соның ішінде — автомобильдік, электрондық, қару-жарақ, химия және тамақ өндірісі. Екінші үлкен қалалар — Мешһед, қасиетті қала шииттер. Ең ішкі мигранттар Тегеран, Исфаһан, Ахвазе қалаларының айналасында қоныстануға, және Қом. Аталған популяциялар 2006/07 (1385 AP) санағынан алынған.

Халқы бар қалалар:

•  — бастап 5 000 000 до 10 000 000 адам.
•  — бастап 2 000 000 до 4 999 999 адам.
•  — бастап 1 000 000 до 1 999 999 адам.
•  — бастап 800 000 до 999 999 адам.
•  — бастап 500 000 до 749 999 адам.
•  — бастап 300 000 до 499 999 адам.

Тегеран

Мешһед

Исфаһан

Кередж

Тебриз

Шираз

Ахваз

Қом

Керманшах

Урмия

Решт

Захедан

Керман

Эрак

Хамадан

Йезд

Ардебиль

Бендер-Аббас

Исламшехр

Казвин

Зенджан

Хорремабад

Сенендедж

Иран халқының саны 300 мың адам. және тағы басқалар (2011 жылғы жағдай бойынша)

Әкімшілік бөлінісі

Толық мақаласы: Иранның әкімшілік бөлінісі

Иранның негізгі әкімшілік бірлігі - бұл останда (парсы: استان‎ — ostān; мн. ч. — استانﻫﺎ — ostānhā), олар шаһрестандарға бөлінеді (парсы: شهرستان‎), ал олар өз кезегінде - Бахшиге (парсы: بخش‎). Останның ең үлкен қаласы жиі оның астанасы (парсы: مرکز‎ — markaz). Әркімде остан губернатор басқарады (остандаром — استاندار). Иран 31 останға бөлінеді: Иран 31 останға бөлінеді:

Батыс
Әзірбайжан

Шығыс
Әзірбайжан

Ардебил

Гилян

Мазандаран

Занжан

Күрдістан

Қазвин

Тегеран

Керманшаһ

Һамадан

Илам

Лұрстан

Меркези

Қом

Хузистан

Чахармақал
және Бахтиари

Кугилуя және
Буйир-Аһмад

Эльбурс

Исфаған

Симнан

Гүлстан

Солтүстік
Қорасан

Ризауи
Қорасан

Оңтүстік
Қорасан

Язд

Керман

Бушеһр

Құрмұзған

Парс

Сейістан және
Белужстан

Tегеран Құм Маркази Қазвин Гилан Ардабил Занчан Шығыс Әзірбайжан Батыс Әзірбайжан Күрдістан Һамадан Керманшаһ Илам Лұрстан Хузистан Эльбурс

Чахармақал және Бахтиари Кугилуя және Буйир-Аһмад Бушеһр Парс Құрмұзған Сейістан және Белуджстан Керман Язд Исфаһан Симнан Мазандаран Гүлстан Солтүстік Хорасан Ризауи Хорасан Оңтүстік Хорасан

Дереккөздер

1. www.iranchamber.com
2. داده‌ها و اطلاعات آماری.
3. Report for Selected Countries and Subjects.
4. Human Development Index Update 2018. United Nations (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
5. Сравнение ВВП  (ағыл.). Басты дереккөзінен 25 маусым 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 31 қаңтар 2008.
6. Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11- сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
7. Climate 25 қарашаның 2012 жылы.
9. Iran: Major Cities

Сыртқы сілтемелер

• IRIB Қазақ радиосы

• Иран жоғарғы жетекшісі
• Иран президенті
• Совет стражей 9 мамырдың 2016 жылы.
• Ислам консультациялық кеңес 7 желтоқсанның 2007 жылы.
• Эксперттер кеңесі 13 мамырдың 2007 жылы.
• Мақсаттық кеңесі 7 ақпанның 2009 жылы.
• Иран туризмі 17 ақпанның 2018 жылы.
• заң министрлігі 12 мамырдың 2008 жылы.
• Атом энергиясының ұйымы 30 маусымның 2007 жылы.