Тегеран (парсы: تهران — [tʰehˈɾɒ:n], ауызша. [tʰehˈɾu:n]) — Иран елінің астанасы, Азиядағы ең үлкен қалалардың бірі. Қала маңайы (Үлкен Тегеран) тұрғындарын қосқанда Тегеран тұрғындарының саны ресми мәлімет бойынша 13 миллион, бейресми деректерде 16 миллион деп көрсетіледі.. Әлем бойынша 21-орында. Тегеран останының астанасы, мемлекеттің саяси, экономикалық, транспорттық, сауда-қаржы және мәдениет орталығы.
| Қала | ||
| Тегеран | ||
| парсы: تهران | ||
| | ||
| ||
| Әкімшілігі | ||
|---|---|---|
| Ел | ||
| Статусы | Астана | |
| Остан | Тегеран | |
| Ішкі бөлінісі | 22 муниципалды округ | |
| Мэр Төраға | Пируз Ханачи | |
| Тарихы мен географиясы | ||
| Координаттары | 35°42′ с. е. 51°25′ ш. б. / 35.700° с. е. 51.417° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 35°42′ с. е. 51°25′ ш. б. / 35.700° с. е. 51.417° ш. б. (G) (O) (Я) | |
| Құрылған уақыты | ||
| Жер аумағы | 707 (1500) км² | |
| Абсолют биіктік | 1200 м | |
| Уақыт белдеуі | UTC+3.30, жазда UTC+4.3 | |
| Тұрғындары | ||
| Тұрғыны | 8 846 782 адам (2012) | |
| Тығыздығы | 10 000 адам/км² | |
| Агломерация | 13 422 366 (Үлкен Тегеран) | |
| Ұлттық құрамы | парсылар, | |
| Конфессиялар | мұсылмандар (96%), | |
| Этнохороним | Техрани (жеке түрі), | |
| Ресми тілі | ||
| Сандық идентификаторлары | ||
| Телефон коды | +98 21 | |
| Пошта индекстері | 13ххх-15ххх | |
| tehran.ir (ағыл.) | ||
Тегеран шекарасы | ||
| Ортаққордағы санаты: Тегеран |
Тегеран Иранның солтүстігіндегі Эльбурс тауының етегінде, Каспий теңізінің оңтүстік жағалауынынан 90 км қашықтықта орналасқан. Қала батыстан шығысқа қарай тау жотасы бойымен 40-50 километрге созылады. Тегеранның солтүстік ауданы (Шәмиран) теңiз деңгейiнен 2000 метр биіктікте, ал оңтүстік қала маңайы (Рей, Сұлтанабат) Кавир тасты шөліне жақын.
Тегеран Иранның автомобиль, электроника, әскери қару-жарақ, жеңіл өнеркәсіп, қант, цемент және химия салаларының орталығы саналады.. Сонымен қатар қала жиһаз және кілемімен де танымал. XX ғасырда елдің басқа аймақтарынан Тегеран қаласына жаппай көшу үрдісі орын алған. Жергілікті тұрғындар парсылар болғандықтан, Тегеран халқының 98%-ы парсы тілінде, қалған 2%-ы араб тілі, әзірбайжан тілі, армян тілі, күрд тілінде сөйлейді.
Этимологиясы
«Тегеран» (парсы: تهران) атауының шығу төркінінің бірнеше теориясы бар.
Қаланың ресми сайтында атау «түп» (ته — тех) және ескірген «баурай» (ران — ран) сөздерінен шығады деп көрсетілген. Осылайша «Тегеран» تهران сөзін - техран - «көлбеудің табаны», яғни Тегеран - көлбеудің табанындағы қала деген тұсініктемені береді. Тегеран Тошал тауының оңтүстік табанында орналасқандықтан, бұл теория сенімді болып табылады.
Басқа теория бойынша «Тегеран» өз атын Иран астанасының жанында орналасқан парфяндық Тиран қаласынан алады. Ал «Тиран» атауы «Тирдің жерi» (зороастрлік мифология бойынша жауын құдайы) дегенді білдіреді. Тиранның жанында Мәһран қаласы орналасқан — «Мәһра жері» (су құдайы), қазір Тегеранның шетіндегі шағын аудан. Бұрын бұл екі қала Рей құрамына кіретін, қазір ол да Тегеран маңайындағы қала.
Үшінші теория бойынша «Тегеран» «жылы жер» деген, ал қаланың солтүстігіндегі Шәмиран ауданы, керісінше, «суық жер» деген ұғымды білдіреді.
Тарихы
Ежелгі Тегеран
Қазба жұмыстары қазіргі Тегеран жерінде алғашқы қоныстардың б.з.б. 6-мыңжылдықта болғанын көрсетеді. Тұрғындар елдің оңтүстігіндегі сор шөлдерден қашып, Эльбурс тау бөктеріне келіп қоныстанған. Алғашында қала Иранның ең ежелгі қалаларының бірі - Реяның солтүстік-батысынан бірнеше километр қашықтықта орналасқан ауыл болған. Сол кездегі Тегеранның басты экономикасын ауыл шаруашылығы құрады, атап айтқанда жеміс-жидек өсіру кең етек алған.
Тегеранның саяси орталық ретінде биіктеуі 1228 жылы моңғолдардың Рейді қиратуымен байланысты. Ойрандалған қаланың тұрғындары Шыңғысхан тиіспеген Тегеран қаласына беттейді. Өзінің 1275 жылғы жазбаларында, Мұхаммат Зақария Қазбеней Тегеранды «маңызды саудалық қала» деп сипаттайды. Бұл кезде Тегеран әскерилер басқарған 12 ауданға бөлінген (махала). XIII ғасырда қалалық құрылысты, көбінесе, саздан жасалған немесе таулы жыныстың ішінен ойылған үйлер құрады. Қоныстың осындай түрлері Ирактың солтүстік аймақтарында да кездеседі. Хамдолла Мұстафи жазбаларында 1340 жылы Тегеран жергілікті Ильханид моңғол уәләйатындағы ең ірі қала Вараминның төрт ауданының бірі болып сипатталады. Бұл ретте қайта құрылған Рей іс жүзінде Тегеран әкімшілігінің қоластына өтеді.
Тегеранға келген алғаш еуропалық 1404 жылдың шілдесінде Самарқанға сапар шеккен испан жиһангезі Руй Гонсалес де Клавихо деп көрсетіледі. Ол оны үлкен қара ретінде сипаттап, сол жағында Тимуридтер резиденциясы орналасқанын, ал Рейдің қаңыраған қонысқа айналғанын атап өтеді. XV ғасыр басындағы Тегеран жоспарын Имамзада жерлеу ғибадатханаларының белігілі принциппен орналасуынан қайта құру мүмкін болды. Мысалы, Сейіт Ысмайыл Имамзадасы (Тегерандағы архитектураның ең ежелгi ескерткiшi) сол кезде қаланың оң шегінде орналасқан. Тегеранның солтүстік-батыс шеті қазіргі Голестан сарайы ауданында орналасқан. XV ғасырдан бастап, салқын ауа мен су қайнарларын іздеуден қала белсенді түрде солтүстікке қарай өсе бастайды, Тошал жотасында алғаш қалалық махаллалар пайда болады.
1553-1554 жылдар аралығында Сефевидтер әулетінің екінші билеушісі шах Тақмасап I Тегеранда Тегеран базарын және зеңбiрегі бар 114 мұнара салады (Құрандағы сүрелер саны бойынша). Сефевидтер Тегеранды өздерінің басты бекінісі ретінде таңдады. Себебі, бір жағынан, Реяда әулетін негізін салушы Сейеда Хамзаның қабыры орналасқан, ал екінші жағынан Тегеран сол кезде шиит босқындарының дәстүрлі баспанасы болып үлгереді (Сефевидтер Ирандағы алғашқы шиит әулеті). Оның алдында Табриз қаласы Осман империясы тарапынан басып алу қатеріне ұшыраған соң, Тақмасап астананы Табризден Газвинге ауыстырады (Тегеранның батысынан 150 км). Егер Газвин қатерге ұшыраса, Тақмасап Тегеранды өзінің резиденциясы ретінде қарастырады. Еуропалық саяхатшылар сипаттауы бойынша қарапайым қала үшін қала қабырғасы тым қалың болған. Тегеран тұрғындары саны 20 мың адамнан аспаса да, қабырға ұзындығы 8 км-ді құрап, 4,5 шаршы км аумақты алған.
Chahar baq («4 бақша») атты Тегерандағы тұрақты резиденцияны Аббас II салады. Сүлеймен I бұйрығы бойынша қалада сарай салынады (Дибанхана). Осы аймақта 1227 жылы ауғандықтардың Иранға басқыншылығы басталар алдында, Сефевидтердің соңғы шахы осман сұлтаны Ахмет III-ті қонақ күтеді.
Нағыз қызу құрылыс Тегеранда XVIII ғасырда басталады. Сефевидтер орнына келген Зен әкімшілері, қаланың әкімшілік бөлігін қарқынды түрде сала бастайды. Кәрім Хан Тегеранда сарай, гарем және мемлекеттік мекемелерге резиденция салуға бұйрық береді. Ол Тегеранға астана атағын беруге көздегенімен, алайда астаналық міндеттер Ширазға беріледі (Персия көне астанасы).
Кәрім Хан қайтыс болысымен Тегеран үшін Зендерге адал Ғафур Хан және Мұхамет Хан Қажар араларында тартыс басталады. 1786 жылдың 12 наурызында Мұхамет Хан Тегеранға кіріп астананы толығымен сол жерге көшіреді. Бұл шешімге Тегеранның сауда жолдары ортасында орналасуы және солтүстік уәләйаттарға Ресей Империясы тарапынан төнген қауіп әсер етеді.
Иран астанасы
Мұхамета Қажардың немере інісі Фатақ Әли-шах Тегеран құрылысына айрықша салмақты үлес қосты. Атап айтар болсақ, оның билеу кезеңінде Тегеранда Мәрмәр сарайы және Шах мешіті салынады. 1830 жылы Тегеран тұрғындар саны 150 мың адамға жетеді. Мұхамет Қажар кезінде Тегеран қала қабырғалары шегінен шығып, қаланың солтүстігінен салтанатты сарайлар салынады.
Фатақ Әли-шах кезінде, 1829 жылдың 11 ақпанында, Тебризден орыс елшілігін таныстыруға келген Александр Грибоедов бастаған топ талқанданып, топ басшы Грибоедов сол шайқаста қаза табады.
Тегеран тарихындағы ең масштабты қайта құру жұмыстары 1870 жылы Насреддин-шах билігі кезінде басталды. Ол қаладағы барлық бекініс ғимараттарын жаруға бұйрық беріп, олардың орнына жаңа қала-махаллалар пайда болады. Ескі қабырға жойылып, орнына ұзындығы 19 км дұрыс емес сегіз бұрыш пішінді қабырға тұрғызылады. 12 бай өңделген қала қақпалары тұрған жерде, қазір қалаға беттейтін басты желілер орналасқан. Одан басқа Насреддин-шах кезінде көптеген ғимараттарға реконструкциялық жұмыстар жүргізіліп, сумен жабдықтайтын орталықтандырылған жүйе құрылады. Оның билігінің соңғы жылдарында (1897) қала тұрғындары саны 250 мың адамнан асып, олардың көбісі қала қабырғалары сыртында өмір сүрді.
1925 жылы Иран тағына Риза Пақлауи отырады және 1930 жылдары қала тағы да бір жаңартуды басынан кешіреді. Риза Пақлауи бұйрығы бойынша «Насреддин қабырғалары» жойылып, ал олардың орнына кең даңғылдар салынады. Мемлекеттік және коммерциялық мекемелерге жаңа ғимараттар салу үшін шах көптеген шетел сәулетшілерін шақырады. Солардың арасында орыс сәулетшілері де болды: Николай Марков ( «Эльбурс» мектебі), Владислав Городецкий (темір жол вокзалы) және басқалар. Реконструкция кейін Тегеран аумағы 46 шаршы км-ді құрап, Фетх-Али Шах кезіндегі Тегеранмен салыстырғанда айтарлықтай үлкейді.
1943 жылы Тегеранда Гитлерге қарсы коалицияның үш одақты державаларының үкiмет басшыларының халықаралық конференциясы өтіп - КСРО, АҚШ, Ұлыбритания екінші майданның ашылу мерзімін шамалап белгілейді. "Тегеран-43" кеңес көркем фильмінде Рузвельтті (АҚШ президенті) өлтіруге жіберген неміс тыңшылар тобы туралы қарама-қайшы оқиға баяндалады. Конференцияда Иранның тәуелсiздiк және аймақтық бүтiндiгiнiң кепiлдiгi жарияланады.
Соғыстан кейін Тегеран тұрғындары саны 1 миллион адамға жетеді. Соңғы шах Мұхамет Пақлауи кезінде ескі қаланың көптеген ежелгі құрылыстары жойылды. Шахтың пайымдауынша, қазiргi Тегеранда оларға орын болған жоқ. Бірегей бекініс ғимараттарының және сарай орындарында қазір көп қабатты үйлер немесе кең автодаңғылдар орналасқан. Тұрғын үй құрылыс ошағы басталысымен, Тегеран өзінің "ежелгі" ажарын мүлде жоғалтады. Шах жанұясымен қаланың солтүстігіне, Ниаваранға көшеді.
1969 жылы Шемиран Тегеран құрамына еніп, қаланың солтүстікке қарай өрістету жұмыстары тоқтайды. Жаңа қала құрылыс доктринасы бойынша, қала батыс және шығасқа қарай кеңейтіле бастайды. Қала құрылысы Кережге қисындастыра жақындайды. Қаланың батысы мен оңтүстігінде өнеркәсiптiк аудандар салынады. Батыстаға энергетикалық дағдарысты алып келген 1970 жылдардағы мұнай бағасының күрт өсуі және қаланың ары ғарай қарқындауына жаңа талпыныс береді. Шах мұнай экспортынан келген жоғарғы табысты жаңа аудан салуға жұмсауға оқталды, ол аудан Пақлауи билігінін символына айналуға тиіс болған. «Шахистан» жобасы 1976 жылы дайын болып, бірақ қаражат таусылуымен іс жүзінде жүзеге аспады.
1978 жылдың 8 қыркүйегінде, Тегеранда және бүкіл Иранда шах үкіметі қарсыластарының демонстрациялары басталып, кейіннен жаппай наразылыққа ұлғасады. Осындай алғаш ауқымды наразылық қыркүйекте орын алып, полиция күшімен таратылады. Осы мезгілден бастап, жаппай ереуiлдер әсерінен Тегеран экономикасы "тоқтап қалады". Анығында, 1979 жылдың 16 қаңтарында шах шерушілерге қарсы тұра алмай, Ираннан қашуға мәжбүр болады, ал 1 ақпанда миллион тегерандықтар қуғынға ұшыраған имам Рухолла Хомейниді (15 жыл бұрын қаладан қуылған) қарсы алады. Қалада хомейниліктер мен олардың қарсыластары арасында ұрыс-керіс басталады. 9 ақпанда, Мәһрабат әуежайындағы техниктер жанжалы көшелердегі жойқын қақтығыстарға ұласады, қақтығыстар нәтижесінде екі күн ішінде Хомейни жақтаушылары бүкіл әкімшілік мекемелерді, күш беретiн мекемелер және полиция бөлiмшелерiн жаулап алады. Иранда 11 ақпан Революция Жеңіс күні ретінде тойланады. 1979 жылдың 4 қарашасында жауынгер жөнге салынған студенттер тобы америкалық елшілікті басып алып, елшілік жұмысшалыры тұтқында 444 күн өткізеді.
Иран-ирак соғысы барысында, Тегеран 1985 жылдың мамырынан бастап ирак ракеталары Р-11 оғы астында қалды, бұл қарапайым халық арасында қомақты құрбандарға және түбегейлi қиратуларға алып келеді. Соғыс соңында, 1988 жылдың көктемінде, атқылау максимумге жетіп, 6 апта ішінде қалаға 190 ракета снарядтары түседі. Oқ жаудыру Бағдат аумағына да жүргізіледі, бірақ атқылау қарқыны анағұрлым кем. Тегеранға батыс уәләйаттарынан босқындар қоныс аудару үрдісі орын алып, ал тегерандықтардың 30 % Иран солтүстігіне қашады. Соған қоса Тегеранға көрші Ауғанстаннан да босқындар көшеді (Ауған соғысы әсерінен).
1986 жылы Үлкен Тегеран қалалық әкімшілігі құрылып, ол қаланың 500 мың шаршы километрге жуық аумақты алады. Тегеран 22 қалалық ауданға бөлінді. 1990 жылдардан бастап, Тегеранның территориялық кеңейту жұмыстары іс жүзінде тоқтатылады. 2001 жылы Тегеранда метрополитен іске қосылды. 2007 жылы Милад мұнарасының құрылысы аяқталып, ол әлемдегі 4-ші ең биік және Ирандағы ең биік мұнара болады.2007 жылдың 27 маусымында, жеке тұлғаларға бензин сатып алу үшін квота енгізілу туралы ақпарат шығысымен, қалада жаппай тәртіпсіздік орын алады. Наразы автоәуесқойлар 12 бензин колонкасын өртеп жібереді.
Тұрғындары
XVIII ғасырдың соныңда Тегеран Иран астанасы аталғанда, қала тұрғындары саны 100 мың адам ғана болатын. XX ғасыр бойы Тегеран тұрғындар саны қарқынды өсіп тұрды. 1956 жылы үкімет қала ішіндегі құрылыс салуды шектеу туралы бірнеше шаралар қабылдап және жанұя саясатына бірнеше өзгертулер еңгізді. 1976 жылы тұрғындар өсімі - 4%, ал 2000 жылы 1.1 % құрады.
Қазіргі кезде қала шегінде 8,7 млн жуық тұрғындар тұрады, ал қала маңаындағы қалашықтарды есептегенде 13 миллион адам, жақын жатқан серік қалалармен - 15 миллионнан астам. Қала тұрғындарының 60% сырттан келушіліер болғандықтан, осындай күрт өсу байқалады. Тегерандағы маятниктi миграция күніне 1,5-2 миллион адам құрайды, олар көбінесе Кережден келішулер.
| 1891 | 1922 | 1932 | 1956 | 1966 | 1980 | 1986 | 1991 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тұрғындар | 160 000 | 210 000 | 249 504 | 1 512 082 | 2 719 730 | 5 361 335 | 6 042 584 | 6 475 527 |
| Тығыздық (адам/км²) | 6540 | 8590 | 10 200 | 15 120 | 9610 | 9600 | 8430 | 8990 |
| Жылдық өсім, % | 3 | 4 | 4,6 | 5,9 | 5,8 | 4,1 | ||
| Мигранттар өсімі | 3800 | 1700 | 24 900 | 25 900 | 47 500 | 35 000 | ||
| Дерек: Atlas de Téhéran et Mansour Ohadi |
Тілдер
Тегеран әлемдегі ең орасан зор парсытілдік қала болып табылады. Қаланың тұрғындары этникалық тұрғыдан қарағанда соншалық алуан түрлі, әр қилы тілдер мен диалекттердің араласуы, парсы тілінің тегеран диалектінің пайда болуына әкеліп соқты. Кейіннен Иранға стандартты диалект болып кетті. Атап өткенде, тегеран ауыз-екі диалектінің кейбір ережелерін (мысалы, ұзақ /а/-ның /u/-ға ауысуы ) басқа ирандықтар белсене үлгi алған.
Тегеран тұрғындарының үлкен бөлігі исфахан, йезд, шираз, еврей-тәжік диалекттерінде және дари тілінде сөйлей алады. XIX ғасырға дейін, қала тұрғындарының көпшілігн мазандарандықтар құраған, қазір олар қаланың солтүстігінде тығыз тұрып жатыр.
Таралу бойынша екінші тіл - әзірбайжан тілі.
Сонымен, күрттер, мазандарандар, гиляндер, ұлырлар, белужилер, түрікмендер, арабтар, армяндар, асырлықтар қауымдары бар.
Діні
Тегеран тұрғындардың басым көпшiлiгi - мұсылман-шиіттер, олар халықтың 96 %-ын құрайды.
Бақайлар халықтың 2,8 %-ын құрайды, бұл шамамен 200 мың адам. Тегеранда христиандар да бар, оларға, Армян апостолдық шiркеуi, Орыс православиелiк шiркеуi, Асырлық шiркеулерінің шәкірттері жатады . Олардың саны 1979 жылғы Ислам Революциясынан кейін күрт төмендеп кетті. Тегеранда Армян апостолдық шiркеуi қауымының құрамы 120 мың адамнан тұрады. Қалада 42 армян шіркеуінің приходтары және көптеген армян мәдени орталықтары, мектептер, кітапханалар, спорт комплекстері бар.
10 мыңға жуық адам асырлық шiркеуге жатады, тағы 5 мың халдай католиктері бар, олар шығыс-сүрейлік рәсімдерді ұстанады. Қалада гүржі ортодокс қауымы, орыс православтық қауымы және бірнеше iнжiлдiк қауымдар бар.
Еврей қауымына 16-18 мың адам кіреді. Тегеранда 18 синагога бар. Қауым қарамағында көптеген мектептер мен кітапханалар бар. Зороастрийлік қауымға 10 мың адам кіреді. Қауым оттың екi храмын қолдайды (Аташкаде). Басқа дiни азшылықтарға сунниттер жатады, сикх, индуистер, буддистер, мандейлер, езидтер, софистер қауымдары да бар.
Тегеран университеті
Тегеран университеті - Иранның тұңғыш және ең ірі жоғары оқу орны әрі ғылыми-зерттеу орталығы. 1934 ж. құрылған. Тегеран Университетінің құрамында (1974) : әдебиет және қоғамдық ғылымдар, ауыл шаруашылығы, стоматология, әсемдік өнер, заң, медицина, фармацевтика, жаратылыстану ғылымдары, техноголия, теология, мал дәрігерлік, орман шаруашылығы, денсаулық сақтау, басқару, педогогика, экономика факультеттері, 35 ассоцияланған интернаттар, оның ішінде онкология, геофизика, денсаулық сақтау, география, экономика, психология, социология, байланыс, су ресурстары гидрологиясы және технологиясы, эксперименттік медицина ғылыми-зерттеу орталығы т.б. бар. 1974/75 оқу жылында 20 мыңға жуық студент оқыды, 1,5 мыңға жуық оқытушы жұмыс іситеді. Тегеран университеті кітапханасының кітап қоры -300 мың дана.
Босқындар
АҚШ-тың Ауғанстанда және Ирактағы әскери операциялары әсерінен Тегеран босқындардың қашу орталығына айналды, олардың арасында арабтар, тәжіктер, пуштундер, хазарліктер бар. Босқындар тез өсіп жатқан қалада көбінесе арзан жұмыс күші ретінде қолданылады.
Әлеуметтiк мәселелер
Кедейлік
1995 жылы Тегеран тұрғындарының 27 %-ы кедейшілікте тұрған, бірақ тегерандық кедейлердің өмiр деңгейi елдің басқа аймақтардағы кедейлердің өмiр деңгейiнен жоғары. 1996 жылы тұрғындардың сауаттылық деңгейi 84,7 % құрды, орташа өмiрдiң ұзақтығы - 70,5 жыл. Кедей тегерандықтар көбініесе қаланың оңтүстігінде тұрады. Оларды бейресми түрде "таста тұратындар" (парсы: كوهنشينان — kuhneshinan) деп атайды. Айрықша үлкен кедей кварталдар Исламшаһар және Шаһар-Дәңгеш қала маңайындарында шоғырланған, тұрғындар саны сәйкесінше 350 және 250 мың адам. Ол жерлерлерде әдетте имигранттар мен босқындар тұрады.
1978 жылы Тегеранның кедей оңтүстігі үкіметке қарсы наразылықтардың орталығы болды. Оларды толығымен басу мүмкін болған жоқ. Революциядан кейінгі астан-кестенді пайдаланып, кедей тұрғындар қала маңайына заңсыз түрде көптеген үйшіктерді салып тастады, бұл жұмыстар түн ортасында да жүрді. 1980 жылдың өзінде шалғай жерлерге 100 мың адам қоныстанды, ал 1986 жылы бұл сан - 450 мыңға жетті. Бұл Күрдістан мен Ауғанстаннан келген көптеген босқындарының салдарынан болған еді.
1990 жылдың басына Тегеран әкімдігі заңсыз салынған үйшіктерді жою шараларын бастады. 1991 жылдың тамызында Бағырабат қонысын қиратылуы жергілікті тұрғындардың ызасын келтіріп, наразылықты полиция күшімен тоқтатуға тура келді. 1992 жылдың наурызында иран-ирак соғысының ардагерлер тобы шалғай жерлер тұрғындарының жағдайы бойынша Тегеран әкімдігіне наразылық бiлдiрдi. Одан кейін бүліншіліктер қайта жалғасты. Бүліншілікті жаншу кезінде 6 адам қаза тапты, 300 адам жараланды, ал кейіннен 5 адам өлім жазасына кесілді. Осындай соңғы үлкен наразылық 1995 жылы Исламшаһарда орын алды.
Есірткі
Иранда ғасырлар бойы апиын өсірген. 1949 жылы ирандықтардың 11 %-ы есіртке қолданған. Тегеранда есірткені 1,3 миллионға жуық адам қолданды. Тегеран Ауғанстан мен Пәкістаннан Батысқа қарай тарайтын есіртке трафигының ортасында орналасқан. Басты жолдар Қорасан, Систан және Белуджистан уәләйаттары, Тегеран арқылы, ары қарай Түркия мен Балқандарға өтеді.
1999 жылы Тегеранда 240 мың нашақор болған, бірақ бұл сан нақты емес болуы үмкін, өйткені БҰҰ-ның Иран Денсаулық сақтау министрлiгімен бағалау айырмашылығы 60 % құрайды. 2002 жылы құқық қорғау органдары күніне 150—200 наркодилер мен нашақорларды ұстаған. Есірткінің таралуы өлім мен қылмыстың өсуіне алып келді. Нашақорлықпен күресу үшін Тегеранда мамандандырылған реабилитациялық орталықтар ашылуда және үгiт-насихат жұмыстары жүргiзiледі.
География
Тегеран Иранның солтүстігіндегі аттас уәләйатында орналасқан. Оңтүстікте қаланы Каспий теңізінен ажыратып жатқан Тошал тауының Эльбурс жотасының астында орналасқан. Қала солтүстіктен оңтүстікке қарай 26 км және батыстан шығысқа қарай 40 км-ге созылып жатыр. Ауданы шамамен 1550 км² құрайды. Қала маңайында биiктiктін алмасуы 700 метр құрайды: оңтүстікте 1100 метр, солтүстікте 1800 метр.
Тегеран, 1870-1872 жылдары реконструкциядан өткен ескі қаладан және XX ғасырдың 1940 жылдардан бастап салынған жаңа қаладан тұрады. Қала құрылыс құрылымында XIX-XX ғасырлардың әдетті кварталдары басым, тiк төртбұрышты желiлермен кесілген көшелер мен аудандар, саябақ, фонтандар мен көп қабатты қонақүйлер, банк, қазіргі батысеуропалық архитектура стиліндегі әкімшілік ғимаратар, кетеж, оңаша үйлер, 10-12 қабатты тұрғын үйлер жиі кездеседі. Көптеген жаңа аудандар салу әсерінен (Арьямехр, Тегеран-Парыс және т.б.) қазіргі Тегеран солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығысқа қарай кеңейеді.
Солтүстік аудандар басқа аудандарға қарағанда ластануға аз ұшыраған. Ол жерде Тегеранның ең ауқатты адамдары тұрады. Орталық аудандарда көбінесе кеңселер, банктер және басқа мекемелер орналасқан. Оңтүстікте, батыста, шөлге жақын қарай аумақта өнеркәсіптік кәсіпорындар шоғырланған. Тегеранның ірі қалаларына Кереж, Рей жатады.
Климаты
Тегеран солтүстікте Эльбурс тау тізбектері мен оңтүстік-шығыста Дешті-Кеуір сортаңдау шөл арасындағы көлбеген жазықтық орналасқан. Сондықтан, солтүстік аудандарда қылима суық жіне ылғалды, ал оңтүстік аудандарда - ыстық және құрғақ. Тегеран климаты субтропиктік, құрғақ болып келеді. Ең ыстық ай - шілде, ең суық - қаңтар. Қаланың географиялық ерекшеліктеріне байланысты, температураның тербелiс амплитудасы 65 градус құрайды. Қар әдетте қараша мен наурыз аралығында жауады, бірақ қаланың көптеген бөліктерінде қар қаңтар мен ақпанда жатады. Қыста кейде өте қатты аяздар болады (қаланың сонша аласа жағрапиялық кеңдiгінің өлшегiштерi бойынша).
Жылдық орта мөлшердегi жауын-шашын мөлшерi - 240 мм, көбiнесе қыста жауады. Жазда жауын-шашын өте-сирек.
| Тегеран ауа райы | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Көрсеткіш | Қаң | Ақп | Нау | Сәу | Мам | Мау | Шіл | Там | Қыр | Қаз | Қар | Жел | Жыл |
| Абсолюттық максимум, °C | −21 | −16 | −9 | −2 | 3 | 8 | 14 | 11 | 8 | 3 | −7 | −12 | −21 |
| Орташа максимум, °C | 7,2 | 9,9 | 15,4 | 21,9 | 28,0 | 34,1 | 36,8 | 35,4 | 31,5 | 24,0 | 16,5 | 9,8 | 22,5 |
| Орташа температура, °C | 2,5 | 4,9 | 10,1 | 16,4 | 22,2 | 27,9 | 30,8 | 29,5 | 25,4 | 18,2 | 11,1 | 5,0 | 17,0 |
| Орташа минимум, °C | −1,1 | 0,7 | 5,2 | 10,9 | 16,1 | 20,9 | 24,0 | 23,0 | 19,2 | 12,9 | 6,7 | 1,3 | 11,7 |
| Абсолюттық минимум, °C | 18 | 23 | 30 | 33 | 37 | 42 | 43 | 43 | 39 | 34 | 29 | 20 | 43 |
| Жауын-шашын нормасы, мм | 37,2 | 34 | 37,4 | 27,8 | 15,2 | 2,9 | 2,5 | 1,4 | 0,9 | 13,7 | 20,6 | 36,3 | 229,9 |
| Дерекнама: World Climate, Meteofrance.com |
Экологиялық жағдай
Тегеран (әсіресе қаланың орталық және оңтүстік аудандары) ластанған ауадан зардап шегеді. Әр-түрлі өкпе ауруларын туғызатын тұмша, қалада жиі кездеседі. Экологиялық жағдай Тегерандағы өлімнің ірі факторларының бірі болып табылады. Тегеран әкімдігінің ақпараты бойынша, 2006 жылы тұмша әсерінен 10 000 адам қайтыс болды.
Тұмша көптеген өндірістік кәсіпорындың шоғырлануынан пайда болады. Одан басқа Тегеранда қоғамдық көлік жүйесі нашар дамыған - Тегеран метрополитені қала аудандарының шағын бөлігін ғана байланыстырады, сондықтан адамдар автобуспен және жеке көлікпен пайдалануға мәжбүр. Тегерандағы автокөліктердің көп бөлігі 1970-1980 жылдары арасында жасалынған және қазіргі замаңғы экологиялық талаптарға сай емес. Оған қоса Мәһрабат әуежайы қала маңайында орналасқан. Тегеранның физика-жағрапиялық орны да үлкен үлес ойнайды, қала сортаңды шөлдің солүстік-батысында орналасқан, ал тау тізбектері Каспий теңізінен келетін ылғал ауа қозғалысына кедергі келтіреді.
Ластанумен күресу үшін әкімдік автоәуесқойларды бензин орныңа сұйытылған газ қолдануға шақырады. Қаланың орталығына кіру ауыр жүк көліктерге тыйым салынған.
Әкiмшiлiк бөліну
Тегеранның үлкен бөлігі Тегеран шахристаныңың территориясында орналасқан.1968 жылдың жалпы планыңда, астаналық әкімдігінің юрисдикцияна 1800 км² жер берілді. Бұл шекаралардың сыртында құрылыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынған, өйткені қалған жазық жер ауыл шаруашылық қажеттіліктерге қолданылды. Бірақ, уақыт өтісімен ауыл қоныстар Тегераның серік-қалаларына айналды: Рей, Эсламшахр, Дарсанабад, Акбарабад, Кудс, Шахрияр және басқалар. 1996 жылы қала шекарасы Тегеран шахристан шегінен шығып, қала шегіне Шәмиранат (солтүстік), Рей (оңтүстік) және Исламшаһар (оңтүстік-батыс) шахристандарының аудандары қосылды.
Тегеран 22 әкімшілік аймаққа бөлінген. Бұл аймақтардың жалпы ауданы 707 км² құрайды. Қаланы 50 километрге "созып", Тегеран құрамына соңғы болып 21 және 22 (ең үлкен) аймақтар кірді (1991).
Тегеран аудандары
Қалалық аймақтармен қатар Тегеран тағы 112 ауданға бөлінген (нахийе). Олардың әкiмшiлiк аппараттары жоқ, тек тарихи аудан болып келеді. Әдеттегiдей, аудандардың нақты шекаралары да бола бермейді. Бір ауданның бірнеше аймақтардың шекарасында орналасуы мүмкін, бұл жиі кездесетін құбылыс.
Үлкен аудандар қатарында:
|
|
|
|
|
Қалалық басқару
Қалалық басқаруды Исламдық Тегеран қалалық кеңесi жүзеге асырады (شورای اسلامی شهر تهران — Шуройе Эсломийе шахре Техрон). Кеңес қала тұрғындарымен 4 жылға сайланатын, 15 депутаттан тұрады. Исламдық кеңес қалалық қызметтерді басқаруына, қалалық бюджеттi құрастыру және сақтауына және әкім сайлануына жауапты. Сәйкесінше Тегеранның әр ауданыңда, Кеңестің бөлімдері бар. Тегеранның қазіргі әкімі - Мұхамет Бағыр Ғалибап қызметіне 2005 жылдың қыркүйегінде кірісті. Бұрынғы әкім - Махмыт Ахматнайжат.
Экономика
2003-2004 жылдар ағымында Тегеран бюджеті 7,72 триллион риал құрды (≈9,7 млрд теңге). Сонымен қатар муниципалитет қарызы 3-4 триллион риал құрайды (≈4,7 млрд теңге).
Иран астанасы болғанға дейін, Тегеран үлкен фермерлік ауыл болған. Иранда мұнайдың iрi қорларын табылуымен, елде индустриализация басталды. Тегеран ауқаттылығы тез өсіп, қала үлкен экономикалық ортағы айналып, жайылып өсті. Фермерлік шаруашылықтар қиратылып, олардың орныңа зауыт-фабрикалар және жаңа тұрғын үй кварталдары салынды.
Өнеркәсіп
Қазіргі күнге дейін Тегеран Иранның ең маңызды экономикалық және өндірістік орталығы болып табылады. Өндірістік кәсіпорындар Иран өндіріс өнімдемесі бағасының 35 %-ын береді, ол жерде ел жұмыс күшінің 30 %-ы шоғырланған. Атап өткенде, Иранда тұтынатын тоқыма және электрондық өндірістің 50%-ы Тегеранда шығарылады.
Машина жасау және металл өңдеу әрқилы дамыған (12 өзі құрайтын және авиациялық зауыт, жөндеу зауыттары, радиоаппараттар, теледидар, кір жуғыш мәшиналар жасау, тоңазытқыш жасау және т.б.), химия өнеркәсібі, мұнай өндеу, металлургия өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, шыны өнеркәсібі, фарфор-фаянс өнеркәсібі, тоқыма, тағам соның ішінде үлкен темекі фабрикасы) және былғары-аяқ киім өнеркәсіптері бар.
Қолөнер өндiрiстерi сақталып қалды. Өнеркәсiптiк кәсiпорындар көбінесе қаланың батысында шоғырланған, Тегеран мен Кереж арасында. Аса ұлкен кәсiпорындар ішінде - Iran Khodro, бүкіл қалалық аймақты алып, Samand автомобильдерін шығарады.
Тегеранда қор биржасы (бағалы қағаздар бойынша мәміле жасалатын биржа) бар, 2006 жылы биржа тізіміне 420 компания тіркелген. Биржа 1968 жылы ашылған, өзінің жұмысын Ислам революциясынан кейін тоқтатып, 1989 жылы қайта ашылады. Тегеран қор биржасы мемлекеттiк коммерциялық емес бiрлестік болып табылады.
Транспорт
Тегеран темір және тас жолдардың орталық торабы. Иран сияықта, Тегеран өзінің жоғары сапалы автомобиль жолдарымен әйгілі. Тегерандағы тас жолдардың жалпы ұзындығы 280 км, эстакада, көпірлер жолайрықтар ұзындығы - 180 км. Тағы 130 км жол және 120 км эстакада салынып жатыр.
Батыстан Тегеранға үш тас жол келеді- "Ескі" "Жаңа" Кереж тас жолы және Фатақ даңғылы. Оңтүстіктен - Саиди даңғылы, Шейіт Тондығоян даңғылы, Рәжай даңғылы және Қауаран даңғылы. Сұлған-Саңған тас жолы Тегераннан солтүстіктен шығып, Эльбурс арқылы Мазандаранға барады.
Иранның басқа қалаларымен салыстырғанда, Тегеранда сақина тәрізді автожол жоқ, оның орныңа қаланы оңтүстіктен айналатын, ұзындығы 32 км жарты-сақина бар. Үлкен магистральдар Тегеранды солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай "кесіп" өтеді, олардың ішінде Наваба Сефеви даңғылы (18 км) және Азади — Энгелаб көшесі (41 км).
Метрополитен
Тегеран метрополитені 2001 жылдан бері жұмыс істейді. Қазіргі уақытта 4 желі жұмыс істейді, оның екеуі іс-жүзінде бір-бірінің жалғасы болып табылады және орталық кварталдарды батыстағы қала маңайларымен Кереж қаласын байланыстырады. Тағы бір желі солтүстіктен оңтүстікке, Рей қаласына қарай жүреді. 4-ші желі 2008 жылы қолданысқа беріліп, әзірге тен 3 стансасы бар. Желілердің жалпы ұзындығы - 90 км құрайды. Жұмыс істейтін стансалар саны - 54. Жақын жылдарда қолданысқа тағы 5 желі қосу жоспарлануда. Метроның көптеген стансалары ұлттық нақыстармен өрнектелген.
Темір жол
Орталық темір жол вокзалы Джавадийе ауданыңда орналасқан. Осы жерден солтүстік-батыстағы Зенджан және Тебірезге темір жол тарайды, шығыстағы Мәшһатқа, оңтүстік-батыстағы Қорамшақырға, оңтүстік-шығыстағы Йездке және Бендер-Аббасқа темір жол тарайды. Вокзал ғимараты 1930-жылдары украин архитекторы Владислав Городецкий жобасы бойынша салынған. Тегеран-Кереж желісінде шапшаң темiр жол қатынасы жұмыс істейді.
Әуежай
Тегеранға екі ірі әуежай қызмет көрсетедi. Тегеранның батысында ескі Мәһрабат әуежайы орналасқан, 2007 жылдың күзіне дейін ол халықаралық рейстеріне қызмет көрсеткен. Мәһрабат сонымен бірге - Иран Әскери-әуе күштерiнің базасы. Қазіргі уақытта рейстердің көп бөлігі имам Хомейни атындағы әуежайға ауыстырды, ол Тегеранның оңтүстігінен 300 км қашықтықта орналасқан. Хомейниге әлі метро желілері жүргізілген жоқ, бірақ ол Тегеранмен автомагистраль және темір жолмен қатынасады.
Автокөліктер
Тегеранда автостансалардың желiсi бар, онда қызмет ететін автобустар жеке жол сызығымен жүре алады. Орталық автовокзал және 4 қосымша терминал қала төңірегіндегі қатынас үшін арналған. Орталық автовокзалдан автобустар Иранның барлық қалаларына өте төмен бағамен жүреді. Өте көп такси агенттіктер бар. "Әйелдерге тәкси" деген арнайы қызмет бар. Тәксисттер тек қала маңайында ғана жұмыс істейді.
Автомобильдік "кептеліс" Тегеранның маңызды проблемасы болып табылады. Онымен күресу үшін, барлық қалалық жолдар үшке бөлінген: көпшілік қолды, жартылай шектелген (кіру рұқсаты тек номермен), тыйым салынған (автобус, тәкси және "жедел жәрдем" мәшиналары ғана қолданады).
Бұқаралық ақпарат құралдары
Ирандағы ең ірі жаңалық агенттiк - 1934 жылы құрылған ИРАА (Ислам республикасының ақпарат агенттiгi). Басқа ақпарат агенттiгi - «Фарс», «Мехр». Өкiметке оппозиция құрайтын жаңалық агенттiк «Иран-Дохт» Калифорнияда орналасқан, бірақ Тегеранда хабар тарату мүмкіндігі бар. Жаңалықтар ағылшын (BBC Persian) және француз тілдерінде де жарияланады.
Негiзгi күн сайынғы периодты басылымдар: «Джомхури-йе Ислами-йе Рисалат», «Кейхан», «Ахбар», «Техран Эмруз» и «Этелаат». «Tehran Times», «Kayhan International», «Iran Daily», «Iran News» ағылшын тілінде шығады. Трандағы ең белгілі кәзит «Хамшехри» де Тегеранда шығады. Басылым 1992 жылы астаналық муниципалитетпен құрылды. «Иран» кәзиті мемлекеттiк күн сайынғы жалғыз басылым болып табылады. «Иран»-ды Иранның ақпарат агенттiгi ИРАА шығарады.
Теледидар мен радиохабарға Тегеранда орналасқан мемлекеттік «Ислам Иран республикасының телерадиохабары бойынша ұйымы» жауапты (IRIB), , оның қарамағында 13 телеканал мен 8 радиостанция бар. Ираннан басқа IRIB басқа елдерге де жарияланады, олардың ішінде Армения, Таулы-Карабах Республикасы Ресей Федерациясы, Қытай, АҚШ және Ұлыбритания.
Мәдениет
Уәли-Асыр бульвары
Уәли-Асыр (парсы: ولیعصر) бульвары Тегеранның іскерлік және "бейресми" өмірінің шоғырлануы. Бұл Тегерандағы ең ұзын көшелерінің бірі, оңтүстіктен солтүстікке қарай 18 километрге созылып жатыр. Уәли-Асырдың абыройлы солтүстік кварталдар бойында көптеген қаржы мекемелер, елшіліктер, қымбат мейманханалар, бөтіктер және басқа да мекемелер шоғырланған. Уәли-Асыр - туристтер мен тегерандықтардың сүйікті демалыс орны, әсіресе жастардың.
Уәли-Асыр бульварында Тегеран территориясында алкөлді сусындарды ішуге, әйелдерге бастарын жаппай кіруге болатын жалғыз орын бар - ол «Ермен клубы». Тегеранда ірі христиан ермендер диаспорасы бар, оларға үкімет шарап өндіруге жіне оны жаратуға рұқсат берді, бұл жағдайды Тегеранның қалған тұрғындары өздеріне тиімді қолданады, өйткені Ислам революциясынан кейін Ислам заңдарын қадағалау әлдеқалай төмендеді.
Мұражайлар
Қаланың ең таңымал мұражайы - Археологиялық мұражай. Абгине мұражайы қыш құмыра және керамика арналған. Реа Аббаси мұражайында кескiндеме және көркем жазудың үлгiлерi сақталған. Рассам мұражайында кiлем өнерiнiң мектебi бар, мұражайда сирек кездесетiн кілемдер жиналған. Ұлттық мұражайда (Иран Бастан Музеум) исламға дейінгі Иранның архелогиялық олжалары сақталған. Қалада Антропологиялық мұражай, Ислам өнері мұражайы, хрусталь, маржан, алтын және лазуриттен жасалған асыл бұйымдары бар Шыны және керамика мұражайы орналасқан. Иран орталық банкінің Шах асыл тастар мұражайы ерекше көзге түседі. Ол жерде Пақлауи шахтарының тәжі сақталған.
Шәмиранда орналасқан - Сағадабат сарайы. Кешен біршене сарайлар мен павильоннен тұрады, олардың кейбірлерінде Иран мәдени мұра ұйымы орналасқан. Шахрам сарайында Әскери мұражай бар, басқа павильондарда - Су мұражайы, Көркем өнер мұражайы, Бахзад мұражайы және басқалар.
Сәулеттiк ескерткiштер
Тегеранның Сәулеттiк ескерткiштерінің көбінісі Қажар әулетіне жатады, Көлестан сарайы ең таңымал - 1979 жылға дейің шах резиденциясы және мешіті. Сарай мұражайға айналған.
Көктем Алаңында (Meidan-e Baharestan) 1830 жылы Нәсіртең-шах салғызған қажарлық Шейіт Мұтағари Мешіті орналасқан, мешіт 3700 м² ауданды алып жатыр, мешіт ішінде - сирек кездесетiн оюмен әшекейленген галереялар бар. Мешітте тағы да Теология Факультеті жұмыс істейді.
1971 жылы Тегеранда ирандық монархияның 2500 жылдық құрметіне орай Бостандық Мұнарасы (Азади) салынды. Мұнара үстіне лифтпен көтіріліп, қар басқан тау шыңдарын тамашаласа болады.
Қаланың оңтүстігінде Бехеште-Захра зиратында Имам Хомейни Мазары орналасқан, кешене ұзындығы 91 метр 4 мешіт мұнарасы кіреді.
Қаланың солтүстігіндегі Саадабад сарайы - шахтың бұрынғы жаздық резиденциясы. Кешенге бірнеше сарай мен саябақ кіреді. Оның жаныңда Ниаваран сарайы орналасқан.
2007 жылы Тегеранда Бордже Милад телемұнарасы салынды - ұзындығы бойынша (435 м) әлемдегі төртінші телемұнара.
Саябақтар
Тегеранда 800-ге жуық саябақтар бар. Данешчжу, Са’эй және Шатрандж саябақтары ең танымал.
Революцияға дейін Шах саябағы болып аталған Меллат саябағы - қаладағы ең үлкен саябақтардың бірі.
Қаланың орталығында Тегеран Университетінің қасында Лале саябағы орналасқан. Оның шығыс жағында - Ауыл шаруышылығы мұражайы, ал батыс жағында - Қазiргi өнердiң мұражайы, солтүстік-батысында - Кілем мұражайы орналасқан.
Ниаваранда Джамшилия саябағы бар, ол жерде тегерандықтар өздерінің бос уақыттарын өткізеді. Саябақта ашық аштараттар мен мейманхалар оналасқан.
Шахри-Бази саябағы (Ислам революциясына дейін Ай-парк) - аттракциондардың орыны.
Орансан зор Читгар саябағы қала шетінде орналасқан. Саябақ парсы стилінде салынған, көркем ормандар мен жасанды көлдер бар, қаладан метромен жетуге болады.
Бiлiм және ғылым
Тегеран - орталық Азиядағы маңызды ғылыми - бiлiм орталық. Тегерандағы алғаш жоғары білім оқу орны 1851 жылы ашылды: Дар уль-Фунун. Тегеран Университеті 1933 жылы негiзделген - бұл Ирандағы бірінші ұлттық университет және елдегі ең ірі болып табылады.
Қалада 50-ге таман жоғары оқу орны орналасқан, олардың ішінде:
|
|
Бүкіл Иран бойынша және Тегеранда университеттер мемлекет қадағалауы астында. Осыған қарамастан, студенттік өмір оппозиция қалыптасуының орталығы болып табылады. 1979 жылғы Ислам революциясына студенттер қарқынды қатысты. 1999 жылдың жазында Тегеран университеті студенттері бүлік шығарып, тәртіпсіздік басқа да университеттерге тарап 6 күнге ұласты.
Көркемөнер
Бірінші кинотеатр 1904 жылы ашылды. Қазіргі уақытта Иран астанасында 70-тен астам кинотеатр жұмыс істейді, олардың ірілері: «Пейванд», «Еуропа» және «Африка» .тегерандықтардың ирандық және шетел фильмдерін көруге мүмкіндіктері бар, алайда, ең басты фильмдер мәдениет министрлiгінің тексерісінен өтеді. Тегеран Аббас Киаростами, Моқсан Махмальбаф, Самира Махмальбаф, Мәжит Мәжиди және басқалар сияқты таңымал режиссерлердің отаны болып табылады.
Тегеран бейнесі "Вкус вишни" (Киаростами, 1997) деген фильмінде дараланады, фильмде Тегеран көшелер өмірінің әрқилығы жақсы көрсетілген, және «Нәсіртең-шах — кинозвезда» тарихи комедиясы (Махмальбаф, 1992) Ирандағы кинематографтың қалыптасуын тарихының еркiн интерпретациясы. Таңымал кеңес детективі Тегеран-43, атына қарамастан Тегеранда түсірілген жоқ (тегерандық көріністер Мосфильм павильондарында және Бақидың тарихи ауданы - Ичери Шехерде түсірілген ).
Тегеран симфониялық оркестрi Рудаки театрында өнер көрсетеді және 1971 жылдан бастап, Қалалық театрда. Оған қарамастан, театр көркемөнері Иранда айнымалы танымалдықпен пайдаланады, әсіресе жастар арасында. Тегеран сияқты үлкен мегаполисте баястар қойылатын үш-ақ театр жұмыс істейді: «Театр-е шехр» (Қалалық театр), «Рудаки» және «Бахман». Қалған театр залдары музыкалық қойылымдарға қолданылады.
Тегеранда (және бүкіл Иранда) театр өнерінің ерекше түрі - «Тазийе» (تعزیه — от арабша «азалы») үлкенiрек әйгілікпен пайдаланады. Тазийе - жаратылысы бөлек театр жанры, шығилық діни дәстүрлерден тарайды. Мұндай баястардың сюжетi айнала бiр оқиғаға байланған: имам Құсайын ибн Әлидін Кербаладағы Халифа Язидпен шайқастағы өлімі. Осындай баястар Шахсей-вахсей мейрамында аса көп қойылады (Ашур күні). Театрдың бұл түрі Иранда XIX ғасырда Нәсіртең-шах билігі кезінде пайда болды. Оның жеке бұйрығы бойынша Тегеранда осы баястар ойналған - үлкен Ұлттық театр (Теки-йе доулат) салынды. Бұл театр 1930 жылдарда Тегеран реконструкциясы кезінде жойылды, бірақ Тазийе осы күнге дейін бар.
Тегерандағы фестивальдар
- тегерандық халықаралық кинофестиваль — 1971 жылдан
- Халықаралық кинофестиваль «Фаджр» — 1982 жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
- Тегерандық халықаралық кітап жәрмеңкесі — 1987 жылдан бастап, жыл сайын мамырда өткізіледі, әлемдегі ең ірі жәрмеңкелер бірі. XIX кітап жәрмеңкесі 55 000 шаршы метр ауданда өткізілді, кітап саудасынан 12 млн АҚШ доллары түсті.
- Тегерандық халықаралық анимациялық фестиваль — 2002 жылдан бастап, жыл сайын ақпанда өткізіледі.
- Көркемөнер фестиваль — 2004 жылдан бастап, жыл сайын өткізіледі.
Спорт
Тегеран Орталық Шығыста Азиада ойындары өткен алғаш қала болды. 7-інші жазғы Азия ойындары Тегеранда 1974 жылы өтті. Ойындарға 25 мемлекеттен 3010 спортшы қатысты. Оларды қабылдау үшін қаланың солтүстік-батысында олимпиада ауылы салынды.
Тегеранда Ирандағы ең ірі стадион Азади ("Еркіндік") орналасқан, сыйымдылығы 100 000 көрерменге дейін, стадионда футболдан Иран құрамасы жаттығады. Және премьер-лиганың маңызды ойындары өткізіледі. Басқа ірі ареналар: «Шахид Дастгерди», «Шахид Шируди» және «Тахти». Иран премьер-лигасында жеті тегерандық команда бар:
- «Эстегляль»
- «Персеполис»
- «Саба Баттери»
- «Пайкан»
- «Рах Ахан» (Темір жолдар)
- «Паас-Тегеран»
- «Сайпа» ( клуб базасы Кережде орналасқан — Таһран маңайы)
Шәмиран және Дербенд қалалық кварталдар жаныңда тау шаңғы курорты орналасқан.Тау шаңғы комплексі Тошал тауында қамданған және биіктігі бойынша әлемде 5-ші орын алады. Ол 1976 жылы салынған. Комплекстің ең биік нүктесін (3730 м) Дербендпен канат жолы байланыстырады. Тошал бөктерінде қонақ үйлер орналасқан. Тегеран маңында тағы да тау шаңғы курорты Дізің (ол жерде сноубордингтен әлем чемпионаты өткізілді) және Шемак орналасқан. Аб-Али жерінде теннис корттары және ипподром бар.
Бауырлас қалалар
- Гавана, Куба (2001)
- Душанбе (тәж. Душанбе, парсы: دوشنبه), Тәжікстан (12 наурыз 2001)
- Ереван, Армения (1993)
- Гюмри, Армения (2010)
- Каракас, Венесуэла (2005)
- Минск, Беларусь (2006)
- Мәскеу, Ресей (2004)
- Бейжің (қыт. 北京), Қытай (10 сәуір 1999)
- Претория, Оңтүстік Африка Республикасы (2002)
- Сеул, Оңтүстік Корея (1963)
- Лос-Анджелес, АҚШ (1972)
Қызықты ақпараттар
- Тегеран солтүстік Сахара ендігіміен бірдей орналасқан, бірақ жылдың екі айында Тегеранды қар басып жатады.
- Тегеран әкімдігі қаланы жасылдандыру бойынша бес жылдық жоспар құрды, жоспар бойынша 15 миллион ағаш отырғызылу тиіс.
- Тегеранда Орталық және Таяу Шығыстағы ең үлкен транспорттық развязка салынып жатыр, бюджеті - 20 трлн риал, иран-қирақ соғысы кезіндегі командир Ахмат Мәтебеселен аты берілді.
- Тегеран — Таяу Шығыстағы ең қымбат қалалар арасында төртінші орында тұр (Тәлебеп, Добай және Абу-Даби) және әлем бойынша № 77.
- Тегеран Battlefield 3 ойынының сюжеттік желісінің орталық қаласы болып табылады.
Суреттер
Панорамалық көрініс
Дереккөздер
- Тегеран әкімдігі. Басты дереккөзінен 13 қазан 2008.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 4 тамыз 2008.
- Архивтағы көшірме. Басты дереккөзінен 30 маусым 2007. Тексерілді, 30 маусым 2008.
- Крупнейшие города Азии
- Современный Тегеран 26 қазанның 2012 жылы.
- Список городов мира по численности населения
- Iran news 18 қазанның 2012 жылы.
- ↑ تاريخچه تهران
- تهران چگونه پایتخت شد؟
- Ahmad Kasravi, Kārvand-e Kasravi, ed. Yahyā Dokā, Téhéran, 1973. pp. 273-83.
- Hamd-Allah Mostawfi, «Nozhat al-qolub, éd. et tr. Le Strange», стр. 53—60
- Mina Marefat, «The protagonists who shaped modern Tehran»
- Iran Chamber Society: History of Iran: Iran-Iraq War 1980—1988
- Возмущённые граждане сожгли несколько заправок
- ↑ Tehran, Political situation
- La Foresterie Urbaine Et Periurbaine
- Teheran — LookLex Encyclopaedia
- All about Oscar
- ↑ Eliz Sanasarian: Religious Minorities in Iran. Cambridge University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-521-77073-4
- Djavad Salehi-Isfahani. Mobility and the dynamics of poverty in Iran: What can we learn from the 1992-95 panel data? Mimeo, 10/11/2003
- БҰҰ Даму Бағдарламасы, Human Development report of the Islam Republic of Iran, 1999
- Mike Davis. Le pire des mondes possibles. De l’explosion urbaine au bidonville global. La Découverte, 2006 (ISBN 978-2-7071-4915-2), p. 31
- Bijan Nissaramanesh, Mike Trace, Marcus Roberts. L’apparition de la réduction des risques en Iran. Bulletin № 8, Programme politique des drogues de la Fondation Beckley, juillet 2005
- «Illicit drugs Situation in the regions neighbouring Afghanistan and the response of ODCCP», United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, 2002
- E. Razzaghi, A. Rahimi, M. Hosseni, A. Chatterjee. Rapid Situation Assessment (RSA) of drug abuse in Iran. Prevention Depart., State Welfare Organization, Ministry of Health, I.R. of Iran and United Nations International Drug Control Program, 1999
- Commandeur des forces de la police des stupéfiants de Téhéran Mehdi Aboui, cité // A. William Samii. Drug Abuse: Iran’s «Thorniest Problem». The Brown Journal of World Affairs, Volume IX, № 2, hiver-printemps 2003
- BBC NEWS | Middle East | Iran smog 'kills 3,600 in month'
- ↑ Tehran, Administrative Districts
- Tehran Budget Insufficient
- http://wikimapia.org/12237941/ru/Исследовательский-институт-нефтяной-промышленности
- Tehran, Economy
- ↑ Tehran, Traffic & Transportation
- Мешхед — священный город шиитов
- وب سایتهای ایرنا — Irna 23 тамыздың 2008 жылы.
- FarsNewsAgency — خبرگزاري فارس
- MehrNews.com — Iran, Iranian, Nuclear, political, world, sport, Cultural, economic, SocialAndOccations news and headlines
- Women of Iran: The Community — IranDokht.com
- صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
- Armenian Club
- Drinking Tehran dry
- Le cinéma iranien emporte la révolution
- Telephone & Address of cinemas in Tehran Iran
- The Search Engine that Does at InfoWeb.net
- http://www.mibf.ru/fairs/MIBF/2005/Additional?id=127
- Tehran 1974 Asian Games (photo attached)
- Tehran: Sports & Activities — TripAdvisor
- http://el.mos.ru/cgi-bin/pbl_web?vid=2&osn_id=0&id_rub=2368&news_unom=35877 5 қаңтардың 2009 жылы.
- 15m Saplings to Be Planted on National Lands
- Ghalibaf Proposes New Name for Biggest Overpass in Middle East
- Tehran, Middle East’s 4th Most Expensive City
Сыртқы сілтемелер
Үкіметтік
- Тегеран әкімдігінің ресми сайты (парсы)
- Тегеран әкімдігінің ресми сайты (ағылшын)
- Ақпараттық портал (парсы)
- Тегеран Ислам кеңесі (парсы) 26 қарашаның 2011 жылы.
- Қозғалысты қадағалайтын ұйым (парсы)
- Ресми«Сары беттер» (парсы) 28 ақпанның 2009 жылы.
Басқа
- Тегеран ауа-райы
- Тегеран картасы
- Қаланың назар аударарлық орындары
- Тегеран космостан
- Tehran 24
- Қазіргі Тегеран фотосуреттерінің коллекциясы 24 шілденің 2008 жылы.
- Ескі Тегеран 12 қыркүйектің 2008 жылы.
- Беспорядки в Тегеране, маусым 2009. Видео
| Бұл мақала қазақша Уикипедияның таңдаулы мақалалар тізіміне енеді. |