Оңтүстік Африка Республикасы (қысқаша — ОАР) – Африка континентінің оңтүстік жартысындағы мемлекет. ОАР солтүстікте – Намибия, Ботсвана және Зимбабвемен, ал солтүстік-шығыста – Мозамбик және Эсватини елдерімен шектеседі. ОАР-дың ішінде Лесото ел-анклавы орналасқан. ОАР Африканың көпұлты мемлекеттердің қатарында. Ұлттық мейрамы – 27 сәуір – Бостандық күні (1994). БҰҰ-ның (1945), Африка Бірлік Ұйымының (ОАЕ) мүшесі (1994). Халқы 59 млн.
| Оңтүстік Африка Республикасы ағылш. Republic of South Africa африкаансша Republiek van Suid-Afrika венд. Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe коса. iRiphabliki yomZantsi Afrika зулу iRiphabhuliki yaseNingizimu Afrika свати iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika сесото Rephaboliki ya Afrika Borwa тсвана Rephaboliki ya Aforika Borwa | ||||
| ||||
| Ұран: «Әртүрлі адамдар бірлеседі» | ||||
| Әнұран: «National anthem of South Africa» (тыңдау ) | ||||
| Тарихы | ||||
|---|---|---|---|---|
| Құрылды | Оңтүстік Африка Одағы | |||
| Тәуелсіздік күні | 31 мамыр 1961 жыл (Ұлыбританиядан) | |||
| Мемлекеттік құрылымы | ||||
| Ресми тілдері | ағылшын тілі, африкаанс, венда, зулу, коса, оңтүстік ндебеле, свати, солтүстік сото, сесото, тсвана, тсонга | |||
| Елорда | Претория (әкімшілік) Кейптаун (заңды) Блумфонтейн (сотты) | |||
| Ірі қалалары | Йоханнесбург, Кейптаун, Дурбан, Претория | |||
| Үкімет түрі | Федаративті президенттік республика | |||
| Президенті Вице-президенті | Сирил Рамафоса Дэвид Мабуза | |||
| Географиясы | ||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 24-ші орын 1 221 037 км² 0,380 | |||
| Жұрты • Сарап (2018) • Санақ (2011) • Тығыздығы | ▲ 57 725 600 адам (24-ші) 51 770 560 адам 42,4 адам/км² (169-шы) | |||
| Экономикасы | ||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | $819 млрд. $ (30-шы) 14,042 $ (90-шы) | |||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | 386 млрд. $ (35-ші) 6,609 $ (88-ші) | |||
| АДИ (2017) | ▲ 0,699 (орташа) (113-ші) | |||
| Валютасы | Оңтүстік Африкалық рэнд | |||
| Қосымша мәліметтер | ||||
| Интернет үйшігі | .za | |||
| ISO коды | ZA | |||
| ХОК коды | RSA | |||
| Телефон коды | +27 | |||
| Уақыт белдеулері | UTC+2, UTC+3:00 және Africa/Johannesburg |
ОАР – ядролық қаруды жасап, одан өз еркімен бас тартқан ел.
Табиғаты
ОАР Оңтүстік Африка таулы үстіртінің оңтүстік шетін ала орналасқан. Шығысын Айдаһар таулары (биіктігі 3482 м), Оңтүстік Африка жағалауын бойлай Кап таулары алып жатыр. Пайдалы қазбалары – алтын, уран, қалайы, марганец, хромит, хризотил-асбест, мыс. Климаты ыстық және ылғалды тропиктік, оңтүстік-шығысы субтропиктік. Жаз айларының орташа температурасы 18 – 27°С, қыс айларында 7 – 18°С. Үстірттің жылдық жауын-шашын мөлшері 150 – 750 мм. Оңтүстігінде жаз айларының орташа температурасы 13 – 21°С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 650 – 700 мм; Айдаһар тауының шығыс беткейлерінде 1000 – 2000 мм, Атлант теңізі жағалауында 60 – 100 мм. Басты өзендері – Оранжевая (Вааль саласымен) және Лимпопо. Елдің шығысына қарай саванналар, Айдаһар тауларында мәңгі жасыл таулы субтропиктік бұталар, ішкі аудандарда тікенді бұталар өседі.
Тарихы
Қазіргі ОАР жерін адамдар көне тас дәуірінен бастап мекендеген. Негізгі халқы готтентоттар мен бантулар. Бірақ олардың ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі деректер жоқтың қасы. 15 ғасырда португалдықтар, испандықтар және голландықтар жергілікті халықпен сауда қатынастарын орнатты. Еуропалықтар арасынан бұл аймақты отарлауды голландықтар мен ағылшындар бастады. Голландық Ост-Үнді компаниясы 1652 ж. Кап отарын құрды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап Голландия мен Франциядан бұл жерге көптеген келімсектер қоныстанып, жергілікті халықтарды қанау арқасында байи түсті. Олардың ұрпақтары бурлар, 19 – 20 ғасырларда африканерлер деп аталды.
Оңтүстік Африка аймағына талас 18 ғасырдың аяғында ағылшындардың пайдасына шешілді. 1806 жылы Кап отары ағылшындардың иелігіне өтті. 1838 жылы бурлар зулулардың жерін басып алып, Наталь Республикасын құрды. 1843 жылы Натальды ағылшындар өздеріне бағындырды. 19 ғасырдың жартысында бурлар екі ірі мемлекет – Трансвааль және Ерікті Қызғылт Республикаларын жариялады. Оларды Англия, Германия және Ресей мойындады. Ұлыбритания 19 ғасырдың 70-жылдары бурларды жаулауға кірісіп, нәтижесінде 1902 жылы Трансвааль мен Ерікті Қызғылт республикалары ағылшын отарына айналды. Еуропалықтардың Оңтүстік Африкаға ағылуына 19 ғасырдың 60 – 70-жылдары ашылған алмас, алтын қорлары себеп болды. Шетел компаниялары африкандықтарды қазба жұмыстарға, жол салуға пайдаланды, оларды арнайы аудандарға (резервацияларға) зорлықпен шоғырландырды. 1910 жылы Ұлыбритания отарларын біріктіріп, Оңтүстік Африка Одағын (ОАО) құрып, ол доминион құқығын алды. ОАО-да басқа жерлерде кездеспейтін нәсілшілдік және апартеид тәртібі орнатылды.
Жергілікті африкалықтардан шыққан зиялылар мен ақсүйектер өкілдері 1912 жылы қаңтарда Оңтүстік-Африкалық түземді ұлттық конгресті ұйымдастырып, ол кейін Африка Ұлттық конгресі (АҰК) болып аталды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде ОАО-ның экономикасы алға басып, монополистік топтар құрылды. Соғыс кезінде Ұлыбританияны қолдаған ОАО немістердің бұрынғы отары болған Оңтүстік-Батыс Африканы (қазіргі Намибияны) басқарып, соғыстан кейін елде ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1920 жылы кәсіподақтар бірлестіктері, 1921 жылы Оңтүстік Африка коммунистік партиясы құрылды. 1924 – 1933 жылы жергілікті үкімет нәсілшілдік және апартеид тәртібін одан әрі жалғастырды.
2-дүниежүзілік соғыс жылдары ОАО Ұлыбритания жағында соғысқа қатысты. Соғыс кезінде ОАО-да өндіріс салалары дамып, экономика көтерілді. АҚШ капиталы Англия капиталын ығыстырды. 1961 жылы Оңтүстік Африка Республикасы жарияланып, ел Британ Достастығынан шықты. 1976 – 1978 жылы нәсілшілдікке қарсы ереуілдер күшейді. 1979 жылы үкімет кәсіподақтардың қызмет істеуіне рұқсат берді, қара нәсілдердің жұмысқа орналасуына мүмкіндік беретін жаңа заңдар қабылданды. 1984 жылы жаңа конституция бекітіліп, президенттік билік енгізілді. Парламентте еуропалықтар, үндістер, түрлі-түстілер палаталары құрылды. Бірақ жергілікті халық құқықсыз жағдайда қалды. Бұған қарсылық ретінде АҰК 1983 жылы Біріккен демократиялық майдан (БДМ) құрды. Елде жаппай ереуілдер басталды. 1988 жылы Бота үкіметі биліктен кетті. 1989 жылы Францияда де Клерк президент болды. 1993 жылы ОАР-дың жаңа Конституциясы қабылданды. 1994 жылы 27 сәуірде өткен сайлауда АҰК партиясы жеңіске жетіп, 9 мамырда Ұлттық Ассамблея Н.Манделаны ОАР-дың президенті етіп сайлады. 1999 жылы маусымда елде жаңа президенттік сайлау өтті.
ОАР дамыған индустриялы-аграрлы ел
Жан басына шаққандағы жылдық табыс мөлшері 10571 АҚШ доллары (2012 ж.) шамасында. Халықтың 85%-ы аграрлық салада жұмыс істейді. ОАР алтын, платина, хром, марганец, сурьма, алмас өндіруден дүние жүзінде алғашқы орындарда, уран өндіруден 2-орында. Өнеркәсібінің жетекші саласы – тау-кен өндірісі. Оңтүстік-батыс бөлігінде мұнай өндіріледі. Көмір өндірудің басты аудандары – Трансвааль, Наталь провинциялары, Қызғылт атырабы. Қара металлургияның басты орталықтары – Претория және Фандербейлпарк. Машина жасау, химия, мұнай айыру, мұнай-химия, тамақ өнеркәсіп салалары дамыған. Металл, металл өңдеу өнімдері, алтын, қымбат бағалы тастар, өнеркәсіп өнімдері, т.б. сыртқа шығарылса, механикалық аспаптар, киім, машиналар және жабдықтар, жеміс-жидектер, мұнай және мұнай өнімдері, т.б. сырттан әкелінеді.
Негізгі сауда серіктестері: АҚШ, Жапония, ГФР, Ұлыбритания, Франция, Италия, Швейцария.
Тұрғындар
ОАР-да 2017 жылғы сарап бойынша 57,725,600 млн адам тұрады. Ол әлемде 26-орын алады.
Өмірдің орташа ұзақтығы – ерлерде – 50 жыл, ал әйелдерде – 48 жыл
Нәсілдік құрамы
Қара нәсілдер – 79,4 % Ақтар – 9,2 % Түрлі-түсті (көбінесе мулаттар) – 8,8 % Үнділер және азиялықтар – 2,6%
ОАР-да бірінші халық санағы 1911 жылы болған. Сол кезде ақтар – 22% құраса, 1980 жылы ақтар 18%-ға дейін түсті.
15 жастан асқан тұрғындардың сауаттылығы 2003 жыл: Ерлер – 87% Әйелдер – 85,7%
Тілдері мен елдің әртүрлі тілдердегі ресми атаулары
Ресми тілдер саны бойынша ОАР Боливия (33 тіл) мен Үндістаннан (21 тіл) кейін 3-і орын алып жатыр. ОАР-да 11 ресми тілдер бар, олар:
Republic of South Africa (ағылшын)
Republiek van Suid-Afrika (африкаанс)
Riphabuḽiki ya Afurika Tshipembe (венда)
IRiphabliki yaseNingizimu Afrika (зулу)
IRiphabliki yaseMzantsi Afrika (коса)
IRiphabliki yeSewula Afrika (оңтүстік ндебеле)
IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika (свази)
Rephaboliki ya Afrika Borwa (сесото)
Rephaboliki ya Afrika-Borwa (солтүстік сото)
Rephaboliki ya Aforika Borwa (тсвана)
Riphabliki ra Afrika Dzonga (тсонга)
Кейбір оңтүстікафрикандықтар (көбініесе қара нәсілшілдер) елді Азания деп атайды.
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
ОАР – біртұтас мемлекет. Елдің аумағы 9 провинцияларға бөлінген:
| № | Провинция | Әкімшілік орталығы | Жер аумағы | Халық саны, 2011 жыл | Халық тығыздығы |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Батыс Кап | Кейптаун | 129 462 км² (4-і) | 5 822 734 (4-і) | 44,98 адам/км² (4-і) |
| 2 | Солтүстік Кап | Кимберли | 372 889 км² (1-і) | 1 145 861 (9-ы) | 3,07 адам/км² (9-ы) |
| 3 | Шығыс Кап | Бишо | 168 966 км² (2-і) | 6 562 053 адам (3-і) | 38,84 адам/км² (6-ы) |
| 4 | Квазулу-Натал | Питермарицбург | 94 361 км² (7-і) | 10 267 300 (2-і) | 108,81 адам/км² (2-і) |
| 5 | Фри-Стейт | Блумфонтейн | 129 825 км² (3-і) | 2 745 590 (8-і) | 21 адам/км² (8-і) |
| 6 | Солтүстік-Батыс | Мафикенг | 104 882 км² (6-ы) | 3 509 953 (7-і) | 33,47 адам/км² (7-і) |
| 7 | Гаутенг | Йоханнесбург | 18 178 км² (9-ы) | 12 272 263 (1-і) | 675,12 адам/км² (1-і) |
| 8 | Мпумаланга | Мбомбела | 76 495 км² (8-ы) | 4 039 939 (6-ы) | 52,81 адам/км² (3-і) |
| 9 | Лимполо | Полокване | 125 754 км² (5-і) | 5 404 868 (5-і) | 43 адам/км² (5-і) |
1994 жылға дейін ОАР-да федерация болатын және ол 4-ке бөлінді: Кап провинциясы, Қызғылт сары бос мемлекеті, Наталь провинциясы және Трансвааль провинциясы.
Астаналары
ОАР-да үш астана бар, соның біреуі Претория қаласы. Претория ОАР-дың негізгі астанасы болып саналады, өйткені бұл қалада елдің үкіметі орналасқан. Ал парламент болса, елдің басқа астанасында орналасқан: Кейптаун. Үшінші астана Блумфонтейнде – Жоғарғы Сот орналасқан. Себебі, ОАР басында конфедеративті мемлекет болған және оның атауы Оңтүстік Африка Одағы болған. Одақта үш мемлекет болған, әрқайсысында үш астана болған: британ иеліктерінде – Кейптаун, Қызғылт сары бос мемлекетінде – Блумфонтейн және Оңтүстікафрикандық республикада – Претория.
Экономикасы
ОАР – Африка континентіндегі ең дамыған ел және континентте Үшінші әлемге қосатын жалғыз ел. Елдің ЖІӨ-і 2012 жылда 576 млрд. АҚШ доллары болатын (26-ы орын). Сол жылы ЖІӨ өсімі – 5 %, ал 2008 жылы – 3% болатын. Елдің нарығы белсенді кеңейтіліп жатыр, бірақ оған қарамастан ел әлі де әлемнің ең дамығын елдерге жатпайды. Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша әлемде 78-і орынға ие (МВФ мәліметтері бойынша), Дүниежізілік банк бойынша 65-і орын, ал ЦРУ бойынша 85-і орын. Елдің табиғи қоры өте мол. Телебайланысы, элект қуаты және қарсы сферасы кеңінең дамыған.
Валютасы: Оңтүстікафрикандық рэнд, 100 центке тең. 1, 2, 5, 10, 20, 50 цент және 1, 2, 5 рэнд тиындары, 10, 20, 50, 100 және 200 рэнд банкноттары бар.
Импорттары: мұнай, азық-түлік, химикалық тауарлар; экспорттары: алмас, алтын, ақ алтын, көліктер, автокөліктер және жабдықтар. Импорт (91 млн. АҚШ доллары 2008 жылы) экспорттан (86 млн. АҚШ доллары) асады.
Бизнесті жүргізу ыңғайлығы бойынша әлемде 39-ы орын алады (Forbes журналының мәліметтері бойынша).
АКТ елдері халықаралық ұйымына кіреді.
Жұмыс
ОАР-да 49 млн. адамның тек 18 млн. адамы ғана жұмыс істейді. 23% – жұмыссыз адамдар.
Жұмыс істейтіндердің 65%-ы қызмет сферасында, 26%-ы өнеркәсіп саласында, ал қалған 9%-ы ауыл шаруашылығында жұмысбасты.
Дереккөздер
- Mid-year population estimates (23 шілде 2018).
- ↑ South Africa. International Monetary Fund. Тексерілді, 21 наурыз 2019.
- 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |