Жүйе

Жүйе (лат. systēma, гр. σύστημα– бөліктерден құралған тұтастық, қосылыс) – бір-бірімен қарым-қатынаста және байланыста болатын, сөйтіп белгілі бір тұтастық, бірлестік құратын көптеген құрамдас бөліктер жиынтығы; агрегаттар мен машиналардың территориялық принциппен емес, жұмыс істегенде атқаратын міндетіне негізделіп біріктірілген құрылымдар жиынтығы.

Түрлері

• Материалдық жүйе;
• Абстрактілік жүйе.

Материалдық жүйе

Материалдық жүйенің өзі органикалық емес табиғат жүйесі және органикалық (тірі) табиғат жүйесі болып бөлінеді. Органикалық емес табиғат жүйелеріне физикалық, геологиялық (қ. Геохронология), химиялық, т.б. жүйелер жатады. Органикалық жүйеге, яғни тірі жүйелерге қарапайым биолигиялық жүйелер, организмдер, популяциялар, түрлер (қ. жүйеленім), экожүйелер жатады. Органикалық жүйелердің ерекше түрі – әлеуметтік жүйе. Оған қоғамдағы қарапайым әлеуметтік бірлестіктерден бастап, сол қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымына дейін енеді (қ. Әлеумет, Әлеуметтік байланыс).

Абстрактілік жүйе

Абстрактілік жүйелерге жүйе туралы ұғымдар, гипотезалар, теориялар, ғылыми білімдер, лингвистикалық (тілдік) жүйелер, формалды жүйелер, логикалық жүйелер т.б. жатады.

Тұрғылықты жүйе

Кейбір зерттеушілер жүйелерді басқаша да жіктейді. Мысалы, тұрғылықты (статикалық) жүйе және қозғалмалы (динамикалық) жүйе.

Тұрғылықты жүйелер өзгерістерге төзімді, тұрақты әрі орнықты болып келеді. Олардың төзімділігі мен орнықтылығы өте ұзақ уақыт бойы өзінің бастапқы қалпын сақтай алуынан байқалады.

Қозғалмалы жүйе

Қозғалмалы жүйелерде оның құрамдас бөліктерінің, тіпті, құрылымының өзгерістері ұдайы болып тұрады.

Жабық жүйе

Тағы бір зерттеушілер жүйелерді жабық жүйе және ашық жүйе деп бөледі.

Жабық жүйелер сыртқы ортадан мейлінше оқшауланған. Барлық тұрғылықты жүйелер жабық жүйе болып саналады. Бірақ бұл жағдай олардың ішінде қандай да бір өзгеру процестерінің болуын жоққа шығармайды.

Ашық жүйе

Ашық жүйелер басқа жүйелермен және сыртқы ортамен ұдайы өзара әрекеттестікте болуымен ерекшеленеді. Олардың арасында зат, энергия және ақпарат алмасу процесі жүреді. Барлық ашық жүйелер қозғалмалы жүйелер болып табылады.

Механикалық жүйе

Олар, сондай-ақ, өздігінен тұрақтанатындығымен және реттелетіндігімен сипатталады. Жіктеудің тағы бір үлгісі бойынша, жүйелер механикалық жүйе, органикалық жүйе және гармониялық жүйе болып бөлінеді.

Механикалық жүйе құрамдас бөліктердің қарапайым жиыны емес, алайда олардың төмендегідей ерекшеліктері болады:

• а) бөліктерден құралады;
• ә) оның құрамдас бөліктерін жеке де, сондай-ақ тобымен де басқа құрамдас бөліктермен ауыстыруға болады. Механикалық жүйелер, әдетте, тұрғылықты және жабық болады.

Органикалық жүйе

Органикалық жүйелердің де өзіндік ерекшеліктері бар:

• а) олар жекелеген, алдын-ала дайын құрамдас бөліктерден құралмайды, қайсыбір бастапқы құрамдас бөліктің (жасуша мен эмбрион тәрізді) біртіндеп және қайтымсыз бөлінуі арқылы басқа құрамдас бөліктер өніп шығады;
• ә) олардың тұтастығын, құрылымын бұзбай, оған бірнәрсені енгізу, я болмаса алып тастау мүмкін емес. Барлық органикалық жүйелер қозғалмалы жүйелер болып табылады. Әдетте, олар салыстырмалы түрде ғана ашық жүйе болып саналады, ал шын мәнінде олар жабық жүйе. Ал гармониялық жүйелер нағыз ашық жүйелер болып табылады.

Табиғаттану және қоғамтануда

Табиғаттану және қоғамтану ғылымдарында соңғы жылдары мейлінше жиі қолданылып жүрген өте маңызды ұғымдардың бірі. Бұл ұғымның дәлме-дәл анықтамасын беру оңай емес, себебі ол көп орайда түрлі реңдегі түсініктердің түйіні ретінде колданылып жүр. Демек Жүйе терминінің жалпылама мағынасын бірнеше түсініктер жиынтығы шартты түрде сипаттайды.

Геологияда

Оның ішінде, өте күрделі геологиялық түсініктемелерді талқылау барысында Косыгин мен Соловьев (1969) Жүйе түсінігін үш түрге:

• статикалық (геологиялық денелерді хаттау);
• динамикалық (жағдайлар мен процестерді хаттау);
• ретроспективтік (тарихи және тектік мәселелерді анықтау) түрлеріне жіктеу керек деп есептейді.

Стратиграфияда

Жалпылама (жалпыпланеталық) стратиграфиялық шкаланың екінші дәрежелі бірлігі яки бірлестік бөлігі. Әрбір дербес Жүйе жер дамуының және ондағы тіршілік эволюциясының мейлінше ірі табиғи сатысын сипаттай отырып, уақыт тұрғысынан нақтылы геологиялық кезеңге сәйкес келеді.

Биологияда

Бүкіл организмдер әлемінің бір-бірімен филотектік байланыстары тұрғысынан ретке келтірілген тізбегі.

Физика-химияда

Физикалық қасиеттерінің өзгерістері және (немесе) сырт денелерімен (ортамен) байланысты бұрынғы түрлерінің өзгеруімен немесе мүлдем құрып кетуімен, сөйтіп жақа түрлерінің қалыптасуымен сипатталатын біркелкі дене немесе бірнеше біркелкі денелер жиынтығы.

Философияда

Философия тарихында жүйе ұғымы кейде онтологиялық мағынада, кейде гносеологиялық мағынада, ал кей уақыттарда осы екі мағынада да түсініліп келген. Француз философы П. А. Гольбах (1723 – 1789) әлем бөліктерінің ішкі өзара байланысын атап өте отырып, бұл ұғымды біртұтас әлемге қатысты қолданған. Классикалық неміс философиясының негізін қалаушы И.Кант жүйе ұғымына “бір идеямен біріктірілген, сан алуан білімдер бірлігі” деген анықтама беріп, оны гносеологиялық мағынада түсінген. Солай бола тұра ол Жүйені іштей тұтастыққа бірікпеген білімдер жиынтығына – агрегатқа қарама-қарсы қойды. Гегель болмыс пен ойлаудың тепе-теңдігі принципіне сүйеніп, жүйе ұғымын онтологиялық мағынада да, гносеологиялық мағынада да қолданады. Ол категориялар жүйесі түріндегі диалектика ілімін негіздеді.

Философтар арасында жүйе мен ұйымдастыру принципі ретіндегі жүйелілікке, негізінен, иррационалистік бағыттың өкілдері (С.Кьеркегор, Ф.Ницше, М.Хайдеггер және т.б.) қарсы шықты. Олар жүйені нағыз ақиқатты қысып-тұншықтыратын өктем қалып деп санады, сондықтан олардың кейбіреуі өз идеяларын бір-бірімен толық байланыспаған үзінділер, қанатты сөздер, т.б. түрінде баяндады. Ал орыс философы П.А. Флоренский (1882 – 1937) сынды “жүйелілікке, жүйелілік принципіне бағдарлану тек оңай қол жеткізілмейтін идеяға бағдарлану ретінде ғана орынды” деп тұжырымдады. Бірақ зерттеудің ең бастапқы, анағұрлым шығармалық кезеңдерінде ол практикалық реттеуіш ретінде өте-мөте зиянды.

20 ғасырда жүйе ұғымы философия ауқымынан шығып, ғылымда ғана емес, инженерлік салада да тарала бастады. 20 ғасырдың 20-жылдары орыс философы А.А. Богданов (Малиновский, 1873 – 1928) “жалпыға ортақ ұйымдастыру ғылымы” дегенді негіздеп, оны “тектология” деп атады. Ол жүйенің ұйымдасуы мен құрылымының жалпы теориясын түзуге талпыныс жасады, формалардың негізгі ұйымдасу тетіктерін, орнықтылығын және жинақылығын зерттеп, жүйелер мен орнықтылық формаларының жіктелімін жасады.

Богданов идеялары әуелгіде бірқатар сынға ұшырады, кейін ескерусіз қалды. Кибернетика ғылымы пайда болған соң барып, бұл ғылымның кейбір идеяларының богдановтық тектологиямен ұқсастығы анықталды. 20 ғасырдың 50-жылдарының аяғында австриялық биолог Л. фон Берталанфи (1901 – 1972) көптеген идеялары тектологияға ұқсас “жалпы жүйелер теориясы” деп аталатын теорияны негіздеді. Берталанфидің ойы бойынша, “жалпы жүйелер теориясы” нысандарды жүйелер ретінде зерттеуге мүмкіндік беретін тұжырымдамалық аппарат жасауға тиіс болатын. 20 ғасырдың 60-жылдары “жалпы жүйелер теориясының” Берталанфи тұжырымдамасынан басқа әртүрлі нұсқалары пайда болды (М.Месарович, Р.Акофф). Өзін сынаушылардың, сондай-ақ “жалпы жүйелер теориясының” жаңа нұсқаларының ықпалымен Берталанфи өз тұжырымдамасына елеулі өзгерістер енгізіп, “жалпы жүйелер теориясын” екі мағынада қарастыра бастады.

Біріншіден, ол “жалпы жүйелер теориясын” жүйелерді зерттеп, құрастыруға байланысты мәселелердің бүкіл жиынтығын қамтитын іргелі теория ретінде жалпы мағынада қарастырды. Берталанфидің пікірі бойынша, бұл тұжырымдаманың теориялық бөлігі кибернетиканы, ақпарат теориясын, ойындар мен шешімдер қабылдау теориясын, желілер мен графтар теориясын, сондай-ақ деректік талдаманы қамтиды.

Екіншіден, Берталанфидің пікірінше, тар мағынадағы “жалпы жүйелер теориясы” жүйелердің өзара әрекеттесуші құрамдас бөліктер кешені ретіндегі жалпы анықтамасынан ұйымдасқан тұтастықтарға (өзара әрекеттестік, орталықтану, межеге жету, т.б.) қатысты нақтылы ұғымдарды бөліп шығаруға ұмтылады және оларды нақты құбылыстарды талдауға қолданады. Берталанфи ойынша, “жалпы жүйелер теориясының” қолданбалы саласы жүйелер техникасын, инженерлік психологияны, т.б. қамтиды. “Жалпы жүйелер теориясы” негізінде жүйелі талдау, жүйелі әдіс, жүйелі-құрылымдық талдау, т.б. таным әдістері қалыптасты. Қазіргі заманғы ғылымда Жүйелерді әр түрлі қырынан зерттеу ісі жүйелі әдіс, Жүйе туралы әр түрлі арнаулы теориялар негізінде философияда, социологияда, кибернетикада, жүйелер техникасында, жүйелі талдауда, т.б. ғыл. салаларда жүргізіледі.

Сілтемелер

• Геохронология
• Кибернетика

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар : «ЭКО»ҒӨФ. 2007.-29 1 б. ISBN 9965-08-234-0
2. Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Қазақстанға еңбегі сіңген мұнайшы — геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Куандықов, 2000. — 328 бет.
3. Қазақ энциклопедиясы