Славяндар (укр. слов'яни, болг. славяни, пол. Słowianie) — тайпалар тобы, қазіргі Солтүстік-шығыс, Орталық және Оңтүстік-шығыс Еуропа халықтарының арғы тегі.
Славяндардың шығу тегі, қалыптасуы туралы тарихи деректер археол. қазба ескерткіштер мен Грекия, Рим, Византия авторларының (Үлкен Плиний, Тацит, Птоломей, Иордан, Прокопий Кесарийский, т.б.) және араб авторларының орта ғасырдағы жазбаларына сүйеніп жазылған. Славяндар туралы ежелгі тарихи деректер б.з. 1 — 2 ғ-ларына жатады, ол Балтық түбегі мен Карпат аралығын мекендеген венедтердің есімімен байланысты. Птолемейдің дерегі бойынша 2 ғ-да Венед тайпасының ішінде Суавен дегендер болған. Біраз зерттеушілердің пікіріне қарағанда, бұл тайпа бүкіл славяндар атауы ретінде Оңтүстік Еуропаға тараған. Ал батыс көршілері ұзақ уақыт “венедтер” деген атпен аталған. 7 ғ-дағы араб деректерінде (Әбу Мәлік әл-Ахтал) Славяндар (сакалиба) тұңғыш рет ұшырасады. Славяндардың шығыстағы көршісі скифтер, сарматтар, оңтүстіктете фракийлер мен иллирийлер, батыста кельттер болды. Ежелгі Славяндар отаны мәселесі толық шешімін тапқан жоқ. Польшалық ғалымдар (Т.Лер-Сплавинский, М.Рудницкий) Славяндар Одер мен Висла аралығын, ал басқа зерттеушілер (К.Мошинский, Г.Улашин, Ф.Филин, т.б.) Висланың батыс жағын мекендеген деп көрсетеді. Орыс, поляк, чехословак археологтарының басым көпшілігі славяндар германдар мен балтық халықтары сияқты мал өсіріп, егін еккен тайпалар деген қорытындыға келді. Бұлар б.з.б. 3 — 2-мыңжылдықтарда Қара теңіздің солт. жағалауы, Карпат етегіндегі Орталық, Солтүстік-Шығыс Еуропаны мекен етті. Сол заманнан бастап олар осы өңірлердегі барлық этн. топтардың қалыптасуына ықпал етті. Б.з. 2 — 4 ғ-ларында герман тайпаларының (готтар, гепидтер) оңт-ке қоныс аударуына байланысты Славяндар жері тұтастығынан айырылып, 5 ғ-дың ақырына қарай анттар, склавиндер болып екі топқа бөлінді. 7 — 8 ғ-ларда Балқанға өткен Славяндар бірлестігіндегі драгувиттер, сагудаттар, верзиттер, северлер, т.б. тайпалар Балқан түбегіне қоныс аударды. Славяндар орналасуына қарай батыс (поляк, чех, словак, т.б. халықтардың арғы аталары), шығыс (орыс, украин, белорус), оңт. (болгар, серб, словен, т.б.) болып 3 топқа бөлінді. Олар көрші халықтармен (германдар, балтық халықтары, түркілер, фин-угор тайпалары, т.б.) тұтас мәдени байланыстар орнатты.
Балтық және славяндық археологиялық мәдениет картасы III—IV ғғ.
III—IV ғғ. Батыс және оңтүстік славян тайпаларының жері Днепр өзенінің орта ағысы, Припятьтің оңтүстігі, Орталық Еуропа, солтүстік Карпат таулары, Висла, Одер, Нейсе өзендерінің бойы және Балтық теңізінің жағалауы, Балқан түбегін алып жатты. Шығыс славян тайпаларының жері Припять өңірінен Десна, Рос өзендеріне дейін, жоғарғы Ока өзені, Днепр мен Еділ өзенінің аралығы, Ильмен көлі мен Волхов өзені аймағын қамтыды.
Шаруашылығы
Батыс және Оңтүстік славян тайпаларының негізгі шаруашылығы егіншілік болған. Славян тайпалары бидай, арпа, күздік бидай (қара бидай), сұлы еккен. Жерді темір ұшты ағаш соқаға өгіз жегіп жыртқан. Алған өнімдерін қоймаларда сақтаған. Егінді қол орақпен орып, бидайды қол диірменге тартып, ұнға айналдырған. Славяндар мал шаруашылығымен де айналысқан. Жылқы, сиыр, қой, ешкі және шошқа өсірген. Құс та ұстаған. Ата-бабаларынан келе жатқан аң аулау кәсібімен айналысқан. Славян тайпалары қолөнермен айналысып, темірден, ағаштан және қыштан ыдыстар жасаған. Өздеріне қажетті балта, қол орақ, шалғы, пышақ, семсер, қылыш, қалқан т.б. жасаған. Сонымен катар өзен жағасында өмір сүрген тайпалар ағаштан қайықтар жасап пайдаланған.
Қоғамдық құрылымы
Батыс славян тайпаларында VIII-IX ғасырларда өндіргіш күш жедел дамыды. Ол қоғамдық құрылымның дамуына әсер етіп, IX ғасырда Чехия және Словакия жерінде ежелгі феодалдық мемлекеттің құрылуына әкелді. 833-836 жылдары кінәз Моймир Морав жеріндегі неміс феодалдарын жеңіп, орталық Еуропада тұңғыш Батыс славян мемлекетін құрды. Ол мемлекет Ұлы Морав деп аталды. Бұл мемлекеттің құрамына Моравия және Батыс Словакия,Чехия, Силезия, Краков жерлері кірді. Ұлы Морав мемлекеті 862 жылы Константинополь шіркеуінен христиан дінін қабылдады. Сөйтіп Ұлы Моравия өз тәуелсіздігін сақтап қалды. Кирилл мен Мефодий IX ғасырда Ұлы Морав шіркеуінде славян әліппесінің ұлы үлгісін жасады. Бұл әліппе славян елдерінің арасындағы мәдени байланыстың дамуына зор ықпал жасады. Ұлы Моравия мемлекеті Орталық Еуропада неміс феодалдарының жаулап алу саясатына қарсы тұрып, Батыс славян мемлекеттілігін сақтап қалды. X ғасырда Ұлы Моравия мемлекетінің орнына Чех мемлекеті құрылды. Алғашқы кінәзі Пшемыслав түкымынан шыққан I Болеслав (935-967) болды. Бұл мемлекет ежелгі феодалдық монархия негізінде құрылды. Мемлекетті Ұлы кінәз және оның әскери көмекшілері басқарды.
Балтық және славяндық археологиялық мәдениет картасы V—VI ғғ.
Польша жерінде IX ғасырдың орта кезінде полян тайпаларының ірі кінәздік бірлігі құрылды. X ғасырда батыста Одер өзеніне дейін, шығыста Батыс Буг, Карпат тауынан Балтық теңізіне дейінгі жерде Кіші және Ұлы Польша тайпалары бірігіп, Польша мемлекеті құрылады. Мемлекетті алғашқы Польшаның Ұлы кінәзі Мешко (960-992) басқарды. I Мешко билік еткен кезде Польшада феодалдық қатынастар дамып, күшті мемлекетке айналды. Польша мемлекетінің алғашқы астанасы Гнезно қаласы болды. 966 жылы I Мешко Рим шіркеуінен христиан дінін қабылдады. Латын үлгісіндегі христиан дінін қабылдау Польша мемлекетінің Батыс Еуропа елдерімен байланысын күшейтті. Католик шіркеуі елдің саяси дамуына көп әсер етті. Польша мемлекетінің басқару жүйееі феодалдық монархия болды. Ұлы кінәз шетел шапқыншылығынан қорғану үшін көптеген әскер ұстады. Польшаға Х-ХІІ ғасырларда неміс феодалдары үздіксіз шабуыл жасап отырды. I Болеслав Храбрый (992-1025) кезінде Польша мемлекеті бір орталыққа бағындырылған күшті мемлекетке айналды. I Болеслав Храбрый кезінде Киев Русі мемлекетімен достық қатынас орнады. 1025 жылы I Болеслав король деген атакка ие болды. VI-VIII ғасырлар аралығында славяндарда алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, феодалдық таптық қоғам орнады. Өндіргіш күштер жедел дамып, құрал-саймандар жетілдіріле түсті. Шаруашылықта жеке меншіктік қатынастар орнығып, мүлік теңсіздігі күшейе түсті. Сонымен қатар славяндар қоғамында көршілік, қауымдық меншік те дамыған. Жайылымдар, орман және өзен жағалаулары қауым болып пайдаланылды. Славяндар көрші Шығыс Рим империясымен соғыстарда қолға түскен тұтқындарды айырбастап немесе сатып отырған. Сол кезде өмір сүрген Псевдо-Маврикий: «VI ғасырда славяндар тұтқындарды көптеп сатқан» дейді. Славяндар қоғамы тайпалық одақ болған. Тайпалық одақты әскери көсем басқарған. Оның қол астындағы бірнеше мың тұрақты әскері көрші елдерге жорықтар жасап, олжа түсіріп отырған. VII-IX ғасырлар аралығында Батыс жөне Оңтүстік славян тайпаларында таптық қоғам жетіліп, мемлекеттер құрылды. 681 жылы Балқан түбегінде Аспарух хан Болгар мемлекетін құрды. VII ғасырдың басында Еділ бойында түрік тайпаларының Болгар хандығы болған. Аспарух - осы болгар тайпалық одағын басқарған Кубрат ханның баласы. VII ғасырдың ортасында Хазарлардың қысымымен ығысқан болгар тайпаларының бір бөлігі Византияға қарайтын Дунайдың оңтүстік жағалауына өтіп кетеді. Осында Аспарух хан Болгар мемлекетінің негізін қалады. VI ғасырда Орталық Еуропадағы славян тайпаларына аварлар шабуыл жасап, казіргі Венгрия жеріндегі тайпаларды бағындырады. 623 жылы Само бастаған славян тайпалары аварларды жеңіп, Батыс славян тайпасының Само кінәздігі аталған алғашқы мемлекетін кұрды. Славян тайпалары V-VI ғасырларда Шығыс Рим империясына шабуыл жасап, Балқан түбегін жаулап алады. Константинополь қаласы құлап, Шығыс Рим империясы күйрейді. Сөйтіп, славяндар ерте құлдық құрылыстың жойылуына, феодалдық қатынастардың қалыптасып, дамуына өз үлесін қосты.
Славяндар мекендейтін қазіргі мемлекеттер
Пайдаланылған cілтемелер
- Машулин А.В., Древние славяне в отрывках греко-римских и византийских писателей по 7 в.н.э. // “Вестник древней историй”, 1941, ғ1; Славяне накануне образования Киевской Руси, М., 1963.
- Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
- D. Kirk. Europe’s Population in the Interwar Years
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |