Швеция (швед. Sverige ), ресми атауы — Швеция Патшалығы (швед. Konungariket Sverige ) — Eуропада орналасқан ел. Скандинавия елдерінің бірі. Швеция Корольдігі — Солтүстік Еуропадағы Скандинавия түбегінің шығысы мен оңтүстігін алып жатқан мемлекет. Cолтүстік-батысында Норвегиямен, солтүстік-шығысында Финляндиямен шектеседі. Оңтүстік-шығысын Балтық теңізі, ал оңтүстік-батысын Эресунн бұғазы (Швецияны Даниядан бөліп тұр) мен Каттегат, Скагеррак бұғаздарының сулары шайып жатыр.
| Швеция Патшалығы швед. Konungariket Sverige | ||
| ||
| Ұран: «För Sverige i tiden» | ||
| Әнұран: «Du gamla, Du fria» (тыңдау ) | ||
| Тарихы | ||
|---|---|---|
| Құрылды | X ғасыр | |
| Тәуелсіздік күні | 6 маусым 1523 жыл (Кальмар униясынан) | |
| Мемлекеттік құрылымы | ||
| Ресми тілі | Швед тілі | |
| Елорда | Стокгольм | |
| Ірі қалалары | Стокгольм, Гётеборг, Мальмё, Уппсала | |
| Үкімет түрі | Конституциялық монархия | |
| Король Премьер-министрі | Карл XVI Густав Ульф Кристерссон | |
| Географиясы | ||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 55-ші орын 450 295 км² 8,7 | |
| Жұрты • Сарап (2019) • Тығыздығы | ▲ 10 302 984 адам (89-шы) 23 адам/км² (198-ші) | |
| Экономикасы | ||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▲ 563,882 млрд. $ (39-шы) ▲ 54,628 $ (15-ші) | |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2019) • Жан басына шаққанда | ▼ 528,929 млрд. $ (23-ші) ▼ 51,242 $ (12-ші) | |
| АДИ (2018) | ▲ 0,937 (өте жоғары) (8-ші) | |
| Валютасы | Швед кронасы (SEK) | |
| Қосымша мәліметтер | ||
| Интернет үйшігі | .se | |
| ISO коды | SE | |
| ХОК коды | SWE | |
| Телефон коды | +46 | |
| Уақыт белдеулері | +1, жазда +2 |
Швецияның иелігіне сондай-ақ Балтық теңізіндегі Готланд пен Эланд аралдары мен бірнеше ұсақ аралдар да кіреді. Аумағы 449964 км2. Халқы 10,1 млн. Швецияның ұлттық құрамы негізінен бір текті. Халқының 91%-ын шведтер құрайды. Сонымен бірге финндер (3%), саамдар, норвегтер, даттықтар (6%) тұрады. Ресми тілі — швед тілі. Дінге сенушілердің көпшілігі — лютеран шіркеуінің өкілдері (94%), католиктер (1,5%), мұсылмандар мен иудей дініндегілер де бар. Астанасы — Стокгольм қаласы. Ірі қалалары: Стокгольм, Гетеборг, Кальмар, Упсала, Мальме, Хельсингборг (қала халқының үлесі 83%-ды құрайды). Әкімшілік-аумақтық жағынан 21 ленге (губернияға) бөлінеді. Швеция тарихи-географиялық жағынан үшке: Геталанд (оңтүстігінде), Свеаланд (елдің орталық бөлігі), Норландқа (Швецияның ең үлкен аймағы, ел аумағының 60%-ын алып жатыр, солтүстік бөлігі) бөлінеді. Швеция — конституциялық монархия. Мемлекет басшысы — король (Карл XVI Густав, 1973 жылдан). Жоғарғы заң шығарушы органы — бір палаталы парламент — риксдаг. Жоғарғы атқарушы органы — үкімет. Ұлттық мейрамы — швед туының Күні, 6 маусым (1503). Ақша бірлігі — швед кронасы. БҰҰ-ның (1946), Солтүстік кеңестің (1952), Еуропа кеңесінің (1995) мүшесі.
Табиғаты
Географиялық жағдайы
Швеция Еуропаның Атлант мұхиты бойы аймағында, қоңыржай белдеудің солтүстік бөлігінде (тайга мен аралас ормандардың, елдің қиыр оңтүстік — жайпақ жапырақты ормандар белдемшелерінде) орналасқан. Жағалаулары негізінен онша биік емес, жартасты болып келеді. Ботния шығанағының солтүстік және оңтүстік-батыс шеттері аласа, аккумулятивті, құмдауытты жағалаулар. Оңтүстігінде, Сконе түбегінде абразивті жағалаулар басым. Солтүстік және батыс аудандарын альпілік рельеф, жоталар мен тауішілік ойыс телімдері қыраттармен үйлесіп келетін Скандинавия таулары (биіктігі 2123 м-ге дейін, Кебнекайсе тауы) алып жатыр. Оңтүстігінде Скандинавия тауларынан Ботния шығанағына қарай аласаратын Норланд (биіктігі 200 — 800 м) қыраты орналасқан. Қырат терең бөлшектенген, өзен және көл аңғарлары бар. Оңтүстікке қарай Орта швед ойпаты орналасқан, мұнда көлдер көп. Мұздық рельеф формалары кең таралған. Елдің оңтүстігінде жазықтардың радиалдық жүйесімен жекелеген қырқалар мен массивтерге бөлшектенген Смоланд жоталары жатыр. Швеция Шығыс Еуропа платформасының Балтық қалқанының шегінде орналасқан.
Пайдалы қазбалар
Швецияның жер қойнауы металға бай болғанымен минералдық отынға кедей. Металл кентастары кен орындары магмалық және метаморфтық жыныстардың мол қорымен байланысқан. Шөгінді жыныстардың шектеулігіне байланысты таскөмірдің, мұнай мен табиғи газдың кен орындары жоққа тән. Темір кен орындары кентас қорларының мөлшері жөнінен дүние жүзіндегі ең бай кен орындарының қатарына атады. Темір қорларының 80%-дан астамы шоғырланған негізгі аудан поляр шеңберінің арғы жағында, Лапландияда орналасқан. Түсті металдардың негізгі кен орындары Норланд үстіртінде. Бұл құрамында мыс, мырыш, қорғасын, алтын, күміс, сұр колчедан, күшәла бар кешенді сульфид кентастарының Булиден Кристинеберг аудандағы кен орны, қорғасын (Лайсвалль) мен мыс (Аитик) кен орындары.
Климаты
Климаты Гольфстримнің күшті жылылық әсеріне ұшыраған қоңыржай. Елдің солтүстік аудандарындағы климат неғұрлым қаталдау. Орталық және оңтүстік аудандарындағы климат теңіздіктен континенттікке ауыспалы (кей жерлерде — теңіздік). Оңтүстігінде қаңтардағы орташа темпетурасы 0 — 5°С, солтүстігінде –6 — 14°С болады. Жазы салқындау, оңтүстігінде шілденің орташа темпетурасы 15 — 17°С, солтүстігінде 10 — 11°С шамасында. Бүкіл Швеция аумағындағы қыс ұзаққа созылып, жазы қысқа болады. Елдің барлық аумағына қар түседі, алайда қар жамылғысы Сконеде бар-жоғы 47 күн, ал Коресуандода 170 — 190 күн бойы сақталады. Таулардағы жылдық жауын-шашын мөлшері 1500 — 1700 мм-ді (кей жерлерде 2000 мм-ге дейін), елдің оңтүстігіндегі жазықтарда 700 — 800 мм-ді, солтүстік-шығыста 300 — 600 мм-ді құрайды. Швецияда қысқа, қар, жаңбыр суларымен толығатын өзендер көп (ең ірілері Доль-Эльвен, Турне-Эльв, Клар-Эльвен, т.б.). Өзендерінің көпшілігі шығысқа қарай ағып, Ботния шығанағы мен Балтық теңізіне құяды. Олар электр қуатын өндіруге кеңінен пайдаланылады (53%), Швецияда аумағы 1 км2-ден асатын 4 мыңнан аса көл бар. Неғұрлым ірі көлдері: Венерн (аумағы 5585 км2), Веттерн, Ельмарен, Меларен, т.б. Норландтағы көптеген көлдер тектоникалық ойыстарда орналасқан.
Флорасы мен фаунасы
Ормандар ел аумағының жартысынан астамын алып жатыр. Онда негізінен қарағай мен шырша, қайың, көктерек, т.б. жапырақты ағаштар өседі. Оңтүстікте аралас ормандар, ал Сконе түбегінде емен мен шамшаттан тұратын жалпақ жапырақты ормандар өседі. Ел аумағының 14%-ын батпақтар алып жатыр (негізінен Норландта). Скандинавия тауларында 900 — 950 м биіктікке дейін және солтүстікте 350 — 400 м биіктікке дейін тау-тайгалық өсімдіктер, одан жоғарырақ қисық діңді қайыңдар, тундралық өсімдіктер өседі (15%). Ормандарда бұлан, қоңыр аю, қасқыр, сілеусін, түлкі, ақ тиін, сусар, ақ қоян, оңтүстікте борсық, еуропалық кірпі, тундрада сусар, қара түлкі, леммингтер кездеседі. Суда жүзетін құстар кең тараған. 16 ұлттық саябақ пен 850 қорық жұмыс істейді (негізгілері: Абиску, Муддус, Пельекайсе, Сарек-Шефаллет, т.б.).
Тарихы
Швеция аумағында алғашқы адамдар б.з.б. 8 — 9-мыңжылдықта пайда болған. Шамамен б.з.б. 3-мыңжылдықта бұрын аңшылық және балық аулаумен айналысқан халық мал және егін шаруашылығына көшті. Б.з.б. 2-мыңжылдықта құрлықтық Еуропадан Швеция аумағына үнді-еуропалық тіл тобындағы мал өсіретін тайпалар баса-көктеп кіріп, жергілікті тұрғындарды бағындырды. Б.з. бас кезінде онда солтүстік герман тайпалары (Тацит пен басқа да антикалық авторлардың мәліметі бойынша — свиондар (свейлер), гауттар (геттер, еттер, т.б.) өмір сүрді. Олар әскери көсем - конунгтің билігіне бағынып, Риммен және оның герман провинцияларымен, 5 ғасырдан бастап франктермен, фриздермен, славяндармен, Балтық бойындағы халықтармен сауда-саттық жүргізді. 8 — 11 ғасырларда швед викингтері сауда жүргізу мен тонау мақсатында көршілес аймақтар мен Руське, Византияға, Волга бұлғарлары мен хазарларға, Араб халифатына жорықтар жасап тұрды. Алғашқы сауда орталықтары салына бастады. 11 ғасырлардың бас кезінде елге христиан діні енді. Осы кезде свейлер корольдігі (Свитьод) құрылып, швед халқы қалыптаса бастады. Шведтердің 1240 ж. Нева шайқасында А.Невский басқарған орыс және түркі-моңғолдардың біріккен әскерінен жеңілуі олардың шығысқа қарай жылжуын тоқтатты. 1250 — 1363 ж. елде Фолькунгтер әулеті орталықтандырылған мемлекет құрды. Олар көп ұзамай Финляндияны бағындырды. 1397 жылы Кальмар униясы бойынша Швеция, Дания мен Норвегия бір монарх — Дания королінің қол астына бірікті. 1471 ж. Швеция Даниядан ішкі автономияны жеңіп алды. Дания үстемдігіне қарсы көтерілістің басшысы Густав Эриксон 1523 жылы. Швеция королі болып (І Густав Ваза) сайланды. 1610 — 12 ж. швед әскерлері Ресейге жасалған поляк интервенциясына қатысты. 17 ғасырда Швеция Еуропадағы аса қуатты мемлекеттердің біріне айналып, өз иеліктерін кеңейтті. Лифляндия, Солтүстік Германия жерлері қосылып алынып, даттар Скандинавия түбегінен қуылды. Бірақ 1700 — 1721 жылы Ресеймен болған Солтүстік соғыстың нәтижесінде Балтық жағалауындағы, Карелиядағы (Выборг қаласы) жерлерінен айрылып, ірі теңіз державасы болудан қалды. 18 ғасырлардың ортасында Финляндияның оңтүстік-шығыс бөлігі Ресейге кетіп, 1808 — 1809 жылы орыс-швед соғысынан кейін бүкіл Финляндиядан айрылуға мәжбүр болды. 1814 жылы Киль келісімі бойынша Швецияның құрамына Норвегия енді. 1834 жылы Швецияның тұрақты қарулы бейтараптығы жөніндегі декларация қабылданды. 1905 жылы Норвегиямен жасалған уния бейбіт жолмен бұзылып, Норвегия өз дербестігіне ие болды. 1-дүниежүзілік соғыста Швеция бейтараптығын сақтады. 2-дүниежүзілік соғыс кезінде Швеция бейтараптығын сақтағанымен неміс әскерлеріне өз аумағы арқылы өтуге мүмкіндік берді. Соғыстан кейін 1948 жылы “Маршалл жоспарына” қосылып, АҚШ-тан қаржылай көмек алды. Дегенмен, НАТО құрылғанда Швеция өзінің әскери одақтарға қатыспау саясатын жариялады. Швецияның қазіргі мемлекеттік құрылысы 1974 жылғы конституциямен айқындалған. 1982 жылдан бері Швециядағы үкімет билігін социал-демократтар өз қолдарында ұстап келеді.
Швецияның жасыл байлығы
Швед орман өнеркәсібі бұрыннан ағашты мұқият өңдеуімен даңққа бөленген. Ол кесілген ағаш материалдар, фанера, целлюлоза, қағаз экспортында жетекші орын алады, Ел орман өнеркәсібінің негізгі бөлігі Венерн көлі ауданында шоғырланған. Мұнда кең аумақты қылқан жапырақты және аралас ормандар өседі, толып жатқан өзендер ағаштың немесе оның өңделген өнімдерін жағалауға жеткізуге мүмкіндік береді. Өлке целлюлоза алу үшін қажет таза суға да бай.
Швед орман шаруашылығы — ағаштарды кесу, оларды қайта қалпына келтіру және қайта кесу циклді қарапайым қағидаға келтірілген. Кәдімгі орманда құрап бара жатқан ескі ағаштар жас орман өскіндерін қоректендіреді. Топырақ үздіксіз құнарланып, құрылымы жақсара түседі. Ағаш ретінде кесілетін орман алқабында іс жүзінде: ағаштың діңі, бұтақтары, тамырлары, қабықтары түгел дерлік пайдаға асырылады. Швед ормандарынан көптеген қазіргі заманғы техниканы көруге болады. Мысалы, әмбебап ауыр жүк тартушы комбайн ағаштарды кесу, тамырларды, бұтақтарды қию, діңдерді жинау мен оларды жолға сүйреп шығару жұмыстарын атқара алады. Бұл аспалы құрал-жабдықтары бар және ондаған әр түрлі жұмыстарды орындай алатын нағыз орман комбайны. Желмен толтырылатын үлкен дөңгелектердің арқасында оның топыраққа зиян келтірмейтіні маңызды. Арнайы машиналар ағаш құлатылған жердің өзінде-ақ бұтақтар мен басқа да қалдықтарды бағалы технологиялық ұнтақтарға айналдырады.
Орман шаруашылығының дамуы көптеген әлеуметтік жайттармен күрделене түседі. Швед ормандарына бытырыңқылық пен ала-құлалық тән. Орман алқаптарының жартысына жуығы помещиктер мен фермерлерге тиісті.
Олардағы телімдер шағын, сондықтан фермерлер ормандарды бірігіп пайдалану мен қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу үшін кооперативтерге бірігеді. Швеция ормандарының 1/4 бөлігі орман өнеркәсібі компанияларының иелігінде, орман массивтерінің 1/5 бөлігі мемлекет меншігінде. Ормандардың қалған бөлігі қоғамдық болып есептеледі. Оған бұғы жайылымдары, ұлттық саябақтар, шіркеулік жерлер, т. б. жатады. Мұндай заңдық және шаруашылық ала-құлалық жағдайда орман шаруашылығын дамытудың көптеген маңызды мәселелерін шешу күрделене түседі. Қатаң табиғат қорғау заңдарына, орманды пайдаланудың мызғымас ғылыми негіздеріне, мамандардың жоғары біліктілігіне қарамастан орман ісін қате, жыртқыштықпен жүргізу жайттары болып тұрады. Әсіресе орман өнеркәсібі компаниялары көптеген тәртіп бұзушылыққа жол береді.
Экономикасы
Швеция — жоғары дамыған өнеркәсіпті ел. Швецияның кедей аграрлық елден қазіргі заманғы өнеркәсіптік қоғамға айналуы темір кентастары, ағаш пен су қуатына байланысты болды. Ағаш материалдары, қағаз бен болат шығару үшін қолданылған бұл табиғи ресурстар экспортқа бейімделген өнеркәсіптің негізін қалады. "Швед социализмі" атанған бұл ұлттық экономикалық үлгі капиталистік және социалистік даму жолдарының ең озық қасиеттерін қамтыған жеке меншік үстемдігі бар аралас түрдегі нарықтық қатынастарға сүйенеді.
Швецияның негізгі өнеркәсібі
Швеция өнеркәсібі экспортқа бағытталған, сол себепті оның өнімі елдің барлық сыртқы саудасының негізін құрайды. Швеция негізінен әртүрлі құрылыс материалдарын, жиһаз, құрастырылатын үйлер шығарады. Бұған қоса металлургия (сапалы және арнаулы болаттар шығару), машина жасау, ағаш өңдеу, целлюлоза-қағаз өнеркәсібі, химия, тағам (негізінен сүт және ет өнімдерін шығару) өнеркәсібі неғұрлым жоғары дамыған. Целлюлоза-қағаз өнеркәсібі Ботния бұғазына құятын өзендердің бойына шоғырланған. Өндіріс орындарының көпшілігі Швецияның орталық ауданында орналасқан. Ең ірі “Швед болат компаниясы” концерні мемлекет меншігінде. Машина жасау саласына барлық өнеркәсіп өнімдерінің 50%-ына жуығы тиеді. Автомобиль және аэроғарыш өнеркәсібінің зауыттары оңтүстік және орталық Швецияда шоғырланған. Автомобиль өнеркәсібі “Volvo” (“Вольво”) компаниясының зауыттары Гетеборгте, ал “Saab-Scanіa” (“Сааб-Шаниа”) компаниясының зауыттары Тролльхаттенде орналасқан. Дәрі-дәрмек жасау мен биотехнология салалары — швед экономикасының ең үрдісті және болашағы зор өнеркәсіп салалары. 1994 — 1996 жылдары Швециядағы дәрі-дәрмек рыногы 15%-ға өсті. Швед компаниялары онкология, гастроэнтерология, кардиологияда қолданылатын дәрілерді шығаруға маманданған. Электр және электрондық өнеркәсіп Стокгольм мен Вестерос қалаларына шоғырланған. Сондай-ақ Стокгольм телекоммуникация және тұрмыстық электр аспаптарын шығаратын “Erіcsson” (“Эрикссон”) және “Elektrolux” (“Электролюкс”) компаниялары бүкіл дүние жүзіне белгілі. Аграрлық швецияның жетекші саласы — етті-сүтті ірі қара мал өсіру. Ірі қара мал бүкіл Швеция аумағында өсірілсе, шошқа мен үй құстары елдің оңтүстігінде ғана өсіріледі. Егін шаруашылығы үшін бүкіл ел аумағының 7%-ына жуығы пайдаланылады. Өңделетін жерлердің басым бөлігі оңтүстік аудандарда шоғырланған, мұнда бидай, сұлы, күнбағыс, картоп егіледі. Тиімді технологияның арқасында Швеция өзінің бидайға, қара бидай мен картопқа деген мұқтаждығын толық қанағаттандырады. Кеме жасау кәсіпорындары Гетеборг, Мальме, Удевалль қалаларында орналасқан. Швеция— орман өнеркәсібі өндірісінің барлық түрлерін экспортқа мол шығаратын ел (Финляндиямен бірге бүкіл дүние жүзіндегі қағаз бен целлюлозаның 10 — 15%-ын өндіреді). Ел аумағының 68%-ын ормандар алып жатыр. Елде банк жүйесі мен туризм жақсы дамыған.
Швеция және Қазақстан экономикалық қатынастары
1992 жылы 16 қаңтарда Швеция Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін таныды. 1992 жылы 7 сәуірде Қазақстан мен Швецияның арасында дипломатиялық қатынас орнатылды. 2000 жылдың 11 ақпанынан бастап Алматыда Швецияның құрметті консулдығы жұмыс істейді. 2001 жылдың шілдесінде олимпиада жеңімпазы В.Смирнов Швециядағы Қазақстан Республикасының құрметті консулы болып тағайындалды. 1994 жылы 23-25 наурызда Алматы қаласында “Қазақстандағы Швеция күндері” өткізілді. Швеция мен Қазақстан арасындағы тауар айналымы 2000 жылы 66,5 млн. АҚШ долларын құраса, бұл көрсеткіш 2002 жылы 66,1 млн-ға тең болды. Швециядағы ұлттық табысты жан басына шаққандағы жылдық көрсеткіш 24000 АҚШ долларына тең (2003). Швеция сыртқа машиналар мен құрал-жабдықтар, қағаз, химикаттар, металдар, темір кентастарын шығарады. Сырттан көліктік құрал-жабдықтар, минералдық отындар, тоқыма, киім-кешек, аяқ киім, азық-түлік өнімдерін әкеледі. Негізгі сауда серіктестері: Германия, Ұлыбритания, Норвегия, АҚШ, Дания, Франция.
Дереккөздер
- 1 шілде 2009 жылы
- финше, меянкиели, саамша, сығанша және идиш — халқы аз ұлттардың тілдері
- Population Statistics Sweden. Retrieved 18 October 2019.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2019. International Monetary Fund.
- Human Development Report 2019 (ағыл.) (PDF). United Nations Development Programme (10 December 2019). Тексерілді, 10 желтоқсан 2019.
- История Швеции, М., 1974
- Қазіргі дүние географиясы: Хрестоматия. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқу құралы. / Қ. Ахметов, Т. Увалиев, Г. Түсіпбекова. —Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-216-5
- “Малые страны” Западной Европы и страны Северной Европы в 1945 — 2000 жж., М., 2004
| Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
| Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |