Скандинавия (норв. және фин. Skandinavia, дат. және швед. Skandinavien) — Скандинавия, Ютландия түбектерін және жанындағы аралдарды алып жатқан солтүстік Еуропадағы тарихи-мәдени аймақ. Дәстүрлі түрде Скандинавияның бөліктері Швеция, Норвегия және Дания болып саналады. Сонымен қатар, Скандинавия терминіне Скандинавия елдерімен тарихи байланысы тығыз болғандықтан Исландияны, Финляндияны және Фарер аралдарын жиі қосады.
Атаудың этимологиясы Өңдеу
Скандинавия атауы ортағасырлық латынның Scandinavia сөзінен шыққан. Алғаш рет Scadinauia сөзі Ұлы Плинийдің «Жаратылыстану тарихы» атты еңбегінде айтылады. Кейбір зерттеушілер бұл атау герман жерінен шыққан деп санайды және протогерман тілінен skadinaujo «Скади (құдау ана) аралы» дегенді білдіреді. Басқаша нұсқа бойынша мифологияда Скади құдайы жер құдайы ретінде кейіннен пайда болған ал оның есімі Scadinauia атауынан пайда болған. «Жаратылыстану тарихын» құрастырғаннан кейін жүз жылдан соң Птолемейдің «География» атты еңбегінде Скандинавия атауын таба алмайсың, оның орнына Скандия аралы туралы айтылады. Гот тарихшысы Иордан «Гетика» еңбегінде отанын солтүстікте үлкен теңіздің аржағында орналасқан Скандза аралын айтады. Бұлай айтудың себебі де бар, қазіргі Швецияның оңтүстігінде тарихи аймақ Сконе немесе Скания (лат. Scania, швед. Skåne) деп аталады. Сконе атауы көне исланд тілінде Skaney деп айтылады, -ey жалғауы арал деген мағынаны береді. Соңғы мың жылда Балтық теңізінің жағалауы үлкен өзгеріске ұшыраған деген болжам бар, яғни Скандинавия түбегінің оңтүстік бөлігі арал болуы мүмкін. Атына сәйкес сол жер ал кейіннен барлық территория Скандинавия деп айтылып кеткен. Скандинавия түбегін ұзақ уақыт бойы арал деп санап келген. Алғаш рет мұны жоққа шығарған Адам Бремен (XI ғ.) болды, ол Скандинавиядан Византияға дейін тек құрлық арқылы жүріп өткен.
Тарихы Өңдеу
Скандинавия аймағының оңтүстік бөлігінде (Ютландия түбегі және соған қарасты аралдар) біздің э.б. XIV ғасырда ежелгі германдықтар өмір сүрген. Скандинавия готтар мен шығыс герман халықтарының отаны болып саналады кейіннен олар Балтықтың оңтүстік жағына көше бастайды. Бұл жерге және Исландияға теңіз жорықтарына байланысты викингтер б.э. 1-ші мыңжылдықтың аяғында орныға бастаған.
Скандинавия мемлекеттері саяси одақ ретінде бірнеше рет біріккен, солардың ішіндегі ең үлкені Кальмар униясы (1397—1523). Бұл одақ барлық скандинав елдерін (Дания мен Норвегия), оған тәуелді — Швеция, Финляндия, Исландия және Гренландия территорияларын бір тақтың астында біріктірген.
Қазіргі Скандинавия терминің қолдана бастауы XIX ғасырдың ортасында болған Шлезвиг үшін Дат-пруссия соғысы және Дания мен Норвегияның бірігіп біртұтас мемлекет құру үшін ұлттық-саяси қозғалыстың пайда болуына байланысты.
Тілдері Өңдеу
Швед, дат және норвег тілдері солтүстік тармағындағы герман тілдері тобына кіретін ежелгі скандинав тіліне жатады. Норвег, дат тілдерінің көптеген диалектері бір-біріне түсінікті.
Солтүстігінде (Швеция және Норвегия) фин тілі мен саам тілдерін қолданушылар өмір сүреді.
Географиясы Өңдеу
Скандинавияның географиясы әркелкі. Мұнда естен кетпейтін норвегтік фьордтар, Скандинавия таулары, Дания аймағында жазықтар мен ойпаттар және Швеция мен Норвегияның архипелагтарын айтуға болады. Швецияда көлдер мен Мұз дәуірінен қалған мореналар көп кездеседі.
Климат солтүстіктен оңтүстікке және батыстан шығысқа қарай өзгереді. Дания, Швецияның оңтүстік бөлігі, Норвегияның батыс жағалау жағында Батыс Еуропаның теңіз климатына тән жауын-шашын жиі болып тұрады, Норвегияның кейбір аймақтарында жаңбырдың мөлшері 5 000 мм дейін жетеді. Орталық бөлігі — Ослодан Стокгольмға дейін дымқыл құрлықтық климат басымдау болып келеді. Солтүстікке қарай субарктикалық, батыс жағалаулары суық теңіз климаттарына ауысады. Солтүстік жағалау бойымен Норд Каптың шығысында жазы салқын тундра климаты орналасқан. Скандинавия таулары оңтүстік-батыстан келетін жұмсақ әрі дымқыл ауаны ұстап қалады, соның әсерінен Швецияның солтүстік бөлігі мен Норвегияның Финнмарксвида үстіртіне жаңбыр аз жауып, қысы суық болады.
Скандинавияда бақылаған ең жоғарғы температура Малиллада (Швеция) болды: +38,0 °C, ал ең төменгі температура −52,5 °C Вуоггачольмеде (Швеция) тіркелді.
Скандинавия елдері мен олардың астаналары Өңдеу
- Дания — Копенгаген
- Норвегия — Осло
- Швеция — Стокгольм
- Исландия — Рейкьявик
- Фарер аралдары — Торшгавн
- Финляндия — Хельсинки
- Гренландия — Нуук
- Аланд аралдары — Мариехамн
Халқы Өңдеу
Скандинавияның жалпы тұрғындарының саны (Дания, Норвегия және Швеция) шамамен 21 миллион адамды құрайды. (2017). Скандинавияда халықтың тығыздығы едәуір төмен, олардың басым бөлігі оңтүстікте және жағалауда шоғырланған. Ірі қалалары - Стокгольм (939 238 адам, 2017), Осло (634 463 адам, 2016), Копенгаген (569 557 адам, 2014), Гётеборг (544 285 адам, 2015) және Мальмё (322 574 адам, 2015).
Скандинавияның байырғы халқы шведтер, норвегтер мен даттықтар, сондай-ақ финдер мен саамдар (солтүстігінде). XVI—XVII ғасырларда Скандинавияға финдер, немістердің көпестері (Ганзалық одақты қараңыз) және Валлониядан шыққан қолөнершілер мен ұсталар қоныстанды. 18-19 ғасырларда суретшілер, философтар, ғалымдар, сәулетшілер Франциядан (Рене Декартты қоса алғанда), Италиядан және еврейлерден Скандинавияға қоныстану басталды. Финляндияның Швецияға қоныс аударуы бірнеше толқындарда өтті және Швеция мен Финляндия арасындағы тығыз тарихи және мәдени байланыстарды көрсетеді.
Скандинавиядан байырғы халықтың көші—қон ағындары VIII-IX ғасырлардағы викингтер дәуіріне қайта оралады. IX ғасырда скандинавиялық теңізшілер, көпестер мен әскери отрядтар Солтүстік Атлантиканы зерттеп, жағалаудағы қалаларға рейдтер жүргізіп, Византияға апаратын сауда жолдарын игерді. Бұл кезеңге Фарер аралдарын, Исландияны, Аланд аралдарын отарлаудың басталуы, Солтүстік Англияда Дат құқығы аймағын құру және варангиялықтарды Ресейге шақыру жатады. X ғасырда Гренландияда және Солтүстік Америка жағалауындағы басқа аралдарда Викинг қоныстары пайда болды.
XIII ғасырда даниялар Қазіргі Эстонияның солтүстігіндегі жерлерді басып алды, олар кейіннен Ливон орденінің құрамына кірді. XVII-XIX ғасырдың бірінші жартысына дейін Данияда Үндістан мен Африкада бірқатар шағын отарлық иеліктер болды.
Дереккөздер Өңдеу
- Knut Helle. The Cambridge History of Scandinavia: Prehistory to 1520. Cambridge University Press, 2003. ISBN 978-0-521-47299-9. Pages 8, 52-55.
- Högsta uppmätta temperatur i Sverige 26 тамыздың 2010 жылы.
Сыртқы сілтемелер Өңдеу
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Scandinavia |
- Gudbrandsdalen 14 қарашаның 2016 жылы.
- Скандинавиялық ақпараттық орталық