Шведтер

Шведтер (өзд. атауы — svenskar) — ұлт, Швецияның негізгі халқы. АҚШ, Канада, Финляндия, Дания, Норвегия, т.б. елдерде де тұрады. Жалпы саны 9,5 млн. адам (2005).

Шведтер
Бүкіл халықтың саны
15 000 000
Ең көп таралған аймақтар
Швеция	8 000 000
АҚШ	4 155 000
Канада	341 845 (2011)[1]
Финляндия	290 000
Тілдері
швед тілі
Діні
католиктер, лютерандар, баптистер

Тілі

Антропологиялық жағынан үлкен еуропа пішіндес нәсілдің атлант-балтық тобының балтық типіне жатады. Герман тілдерінің солтүстік тобындағы швед тілінде сөйлейді. Швед тілінің жазуы V ғасырдан бастау алады, ең көне ескерткіштер негізінен металға, тасқа немесе ағашқа ойып жазылған руникалық жазулар (рундар) болып табылады. Олар ерекше сүйірленіп сызылған кескіндер түрінде кездеседі. Содан кейін жазу латын әліпбиінің негізінде жасалды, оған үш ерекше әріп қосылды. Швед тілінде алты диалект тобы бар (свей, ет, норланд, шығыс швед, гутни сөйленісі, оңтүстік швед). Финляндия аумағында кең таралған швед диалектілері шығыс швед деп аталады. Швед әдеби тілінің жазбаша түрі, ең алдымен, Упсала, Стокгольм және Седерманланд қалаларының орталық диалектілеріне негізделген.

Діні

Христиан дінінің лютеран, католик бағыттарын тұтынады.

Тарихы

Шведтердің арғы ата-бабалары б.з. 1-мыңжылдығында Швеция аймағын мекендеген свей, ет, гот және басқа да герман тайпалары болып саналады. Олар 11 — 12 ғ-ларда ерте феодалдық мемлекет құрып, шведтердің этникалық бірігуіне алғы шарт жасады. Викингтер дәуірі (9 — 11 ғ-лар) мен ерте орта ғасырларда Швеция, Финляндия, Русь жерлеріне, Византияға шапқыншылық жасады. Ежелгі Русьте оларды варягтар деп атады. Осы уақыттарда швеция этногенезіне финн және саам тайпалары да өзіндік үлесін қосты. Кейінгі орта ғасырлардағы неміс, дат халықтарымен болған соғыстар, лютерандық реформа, ұлттық рыноктың қалыптасуы шведтердің этникалық қауым ретінде шоғырлана түсуін күшейтті. Соңынан олар 17 — 18 ғ-ларда ұлт ретінде таныла бастады.

Кәсібі

Шведтердің дәстүрлі кәсіптері негізінен мал шаруашылығы, егіншілік және балық аулау. Тері өңдеу, жіп иіру, қолөнер бұйымдарын жасау ісімен де шұғылданады. Шаруашылығы мен тұрмысы дат, фарер, т.б. осы аймақтардағы халықтарға өте ұқсас.

Шведтер хутор секілді мекендерде, шағын қоныстарда өмір сүрген. Солтүстік және орталық аудандарда үш бөлмелі қима баспаналар кең тарады, аулада екі қабатты шаруашылық құрылыстар салынды. Оңтүстік аудандарда баспаналар каркастан тұрғызылды. Оның адамдар тұратын бөлмелері ортасында, ал шаруашылық жайлары жанында орналасты. Бөлмелеріне пеш, камин салынды.

Мәдениеті

Ерлер — кестелі көйлек, екі қатарлы түймелері бар қой жүнінен тоқылған күртеше, тері жилет, тізеге дейін түсетін шалбар, жүннен тоқылған байпақ, тоқылған бас киім; әйелдер — ұзын жең көйлек, блузка, ұзын юбка, мата алжапқыш, т.б. ою-өрнектер түсірілген киімдер киеді. Ұлттық киім үлгілері 20 ғасырдың ортасына дейін сақталып келді.

Дәстүрлі тағамдары дәнді дақылдардан жасалынды. Мейрам күндері мейіз қосылған ботқа, алма торты, тәтті сыра, күлше түрлері дайындалады. Отбасылары шағын. Туыстық қатынастары ағылшындарға ұқсас. Ұлттық діни мейрамдарынан басқа Люция күні (13 желтоқсан), масленица сынды мерекелер жылма-жыл тойланып тұрады.

Қазақстандағы шведтер

1999 жылға дейін халық санағы бойынша шведтердің Қазақстанда тұруы тіркелмеген. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда осы этностың 24 өкілі тұрады. Соңғы санақпен атап өтілген шведтер 1940 жылы Мурманск облысынан және Карел-Фин КСР-ден қоныс аударған «шетелдік азаматтардың» (финдер,латыштар, эстондар, шведтер, литвалықтар, норвегиялықтар және т.б.) ұрпақтары болуы мүмкін. Осы болжамды растау үшін шведтердің Қазақстан облыстары бойынша қоныс аудару фактісін келтіруге болады: Атырау – 1 адам, Шығыс Қазақстан – 5 адам, Қарағанды – 2 адам, Павлодар – 2 адам, Солтүстік Қазақстан – 7 адам, Түркістан – 4 адам, Алматы қаласы – 3 адам тіркелген.

Дереккөздер

1. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 204-бет.
2. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том.