География (гр. γεωγραφία, «жерді сипаттау» деген мағына береді: гр. γαία — «Жер» және гр. γράφειν — «сипаттап жазу», «суреттеу») — жер беті табиғаты туралы, халықтар мен олардың шаруашылық іс-әрекеттерін зерттейтін ғылым:
- Жердің географиялық қабығын зерттейтін ғылымдар кешені. Географиялық ғылымдардың зерттеу нысандары: геосфера (биосфера, атмосфера, литосфера, гидросфера және жер қабаты) және геожүйелерді (ландшафтты, табиғи аймақтарды, биогеоценозды т.б.)
- Белгілі бір территорияның аймақтың, нысанның, құбылыстың немесе процестің уақыт пен кеңістікке байланысты ерекшеліктері туралы білім жиынтығы (мысалы, мұхиттар мен құрлықтар географиясы, Қазақстан географиясы, дала географиясы, әлеуметтік география, тарихи география).
Географияның зерттеу нысаны - әр түрлі дәрежедегі географиялық орта компоненттерінің орналасуы мен өзара әрекеттесу заңдары мен заңдылықтары болып табылады. Зертеу нысанының күрделілігіне және кеңдігіне байланысты география пәні ортақ географиялық ғылымдар жүйесін құрайтын бірнеше мамандандырылған (салалық) ғылым түрлеріне бөлінеді. Олардың ішінде ерекше аталатындар: жаратылыстану география ғылымдары (физикалық география, жердің географикалық қабықтарын тану ғылымы, тoпырақтану, климатология, гляциология, гидрология, океанология, палеография) және қоғамдық географиялық ғылымдар (әлеуметтік-экономикалық география, тарихи география). Кейде географиялық картографияны да жеке ғылым ретінде бөліп айтады.
Географиялық зерттеулердің басты міндеті — табиғат ресурстары мен жағдайларын жан-жақты зерттеу, оларды тиімді пайдаланудың, өндіргіш күштерді орналастыру мен дамытудың, табиғатты қорғаудың және қалпына келтірудің ғылыми негіздерін жасау.
География ғылымының даму тарихы
Ежелгі замандардағы қалыптасуы
География — өте ежелгі ілім. Сонау тас дәуірінің адамдары өздерін қоршаған орта элементтерінің екінші бір жермен ұқсамайтындығын, ондағы табиғи құбылыстардың әр түрлі екендігін байқап отырған. Көрген-білген жерлерін, көкжиектің өзі басып көрмеген арғы жағын ой өрісімен жалғастыра білген. Өз ортасын зерттеп, танып-біліп, салыстырып, тасқа, ағаштың қабығына, жерге сызып белгі салып отырған.
Географиялық алғашқы мағлұматтар Шығыстың жазба деректерінде кездеседі. Теңізде жүзу мен сауданың дамуы құрлық беті мен теңіз жағалауын сипаттап жазуды керек етті.
Б.з.б. 6 ғасырда географияда екі бағыт:
- жалпы жертану (негізін Аристотель қалады) және
- елтану (Геродот) айқындала бастады.
Содан бері География өзінің дамуында бірнеше сатыдан өтті.
Географияның эллиндік дәуірдегі дамуы
Эллиндік дәуірінде Эратосфен өзінің «География» атты еңбегінде табиғатты зерттеулердің барлық бағыттарын біріктірмек болды. Б.з.б. 1—2 ғасырдағы күрделі географиялық еңбектерге Страбонның «Географиясы» (ел тануы), Птолемейдің «География жөніндегі нұсқауы» (географиялық координаттары көрсетілген елді мекендер тізімі) жатады.
Орта ғасырларда география Қытайда, Парсыда, Орталық Азияда және Араб елдерінде жақсы дамиды.
Ұлы географиялық ашылулар
ХVI ғасырдан бастап география аса маңызды ғылымға айналып, жеке салаларға бөліне бастады. Осы кезеңдерге географияның ерекше ғылыми тілі картография қалыптасты. Ұлы географиялық ашылулардың ғылыми қорытындылары голланд ғалымы Бернхардус Варениустың “«Жалпы география»” атты еңбегінде (1650 ж.) жинақталды.
Экспедициялар кезеңі
XVII — XVIII ғасырларда түрлі елдердің табиғат жағдайларын зерттеуге және оларда өтіп жатқан табиғи процестерді түсіндіруге қызығушылық арта түсті (Г. Лейбниц, Ж. Бюффон, М. В. Ломоносов). Ресейде экономикалық географияның қалыптасуына И. К. Кирилов, В. Н. Татищев, М. В. Ломоносов зор үлес қосты. Жаратылыстану ғылымының XVIII — XIX ғасырлардың I жартысындағы аса көрнекті жетістіктері бұрынғы натурфилософиялық жорамалдардан бас тартуға, "табиғаттағы процестердің бәрінің өзіне тән себептері бар" деген ғылыми тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Бұл кезеңде география жөнінде екі түрлі пікір туды: XIX ғасырда неміс саяхатшысы А. Гумбольдт өзінің “Космос” (1845—1862) атты еңбегінде "Физикалық географияның міндеті — табиғат құбылыстарының жалпы заңдарын және олардың ішкі өзара байланыстарын зерттеу", — десе, неміс географы Карл Риттер өзінің “«Dіe Erdkunde іm Verhalt-nіs zur Natus und zur Geoschhіchte des Menschen»” (1822 — 1859) еңбегінде "Географияның басты міндеті — табиғаттың адамға тигізер әсерін зерттеу ғана", — деп түсіндірді.
XIX ғасырдың соңы - XX ғасырдың басындағы ғылыми экспедициялар мен теориялық ашылулар
XIX ғасырдың аяғында Ресейде B.В. Докучаев комплексті физгеографиялық зерттеулердің негізін қалап, бұл зерттеулердің міндетін халық шаруашылығы мәселелерін шешумен байланыстырды. География өзара байланыстылықты тануға А. И. Воейков зор үлес қосты. XX ғасырдың басында Л. С. Бергтің, А. А. Борзовтың т. б. еңбектерінде ландшафт туралы ұғым қалыптастырылды. Географиялық ғылыми зерттеулердің дамуына Орыс географиялық қоғамы (1845) үлкен еңбек сіңірді. 19 ғасырдағы және 20 ғасырдың басындағы экспедициялар Азияның бұрыннан беймәлім ішкі аймақтарын (П. П. Семенов-Тян- Шанский, Н. М. Пржевальский, Г. Н. Потанин), Жаңа Гвинеяны (Н. Н. Миклухо-Маклай) зерттеді, Антарктиданы (Ф. Ф. Беллинсгаузен, М. П. Лазарев) ашты.
География өзінің одан әрі даму сатысында (XVIII ғ.) геологияға, XIX ғасырдың I жартысында экономикалық (алғашында “статистикалық”) және физикалық географияларға жіктелді. Географияның зерттеу объектілері мен тәсілдері күрделене түсіп, XX ғасырдың басында география ғылымдарының жүйесін қалыптастырды.
Бүгінгі таңда Жер шарында ашылмаған жер жоқ деуге де болады, бірақ онымен географиялық ашулар тоқтады деген ұғым тумау керек. Жаңа географиялық зерттеулерде ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері: ғарыштық және аэро кескіндеулер, геофизикалық зерттеулер, ақпаратты компьютерлік өңдеу және т.б.пайдаланылады. Қазіргі заманғы география ғылымы табиғи ортаны қорғау мен табиғат қорларын тиімді пайдалану, мұхит табиғатын жаңа құралдар мен әдістер көмегімен танып-білу, адамзат пен табиғат арасындағы байланыс, табиғат апаттарын болжау және оларды болдырмау бағытында зерттеулер жүргізуде.
Географияның зерттеу объектілері
География жер бетін құрастыратын күрделі территориялық жүйелерді зерттейді. Бұл жүйелер: табиғи, әлеуметтік және табиғи-қоғамдық болып бөлінеді. География ғылыми байланыстардың екі сферасының (табиғи және қоғамдық) арасында орналасқан, сол себепті оның зерттеу обьектілері алуан геожүйелер мен оның компоненттері саналады.
Дегенмен, ғылым дамуының барысында географияның зерттеу обьектілері сан рет өзгерді. Жалпы қалыптасқан ұғым бойынша көптеген ғалымдар география ғылымының негізгі обьектісі ретінде жер бетін қарастырады. Бұған байланысты Карл Риттер географияның зерттеу объектісі ретінде Жер бетін, Э.Мартонн - Жер бетіндегі адамзат қызметіне байланысты физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстармен олардың таралу себептерін, О.Пешель - Жер табиғатын қарастырады.
Көптеген физик-географтар П.И.Броунов ұсынған «географиялық қабық» обьектісімен келіседі. Географияның зерттеу обьектісі ретінде бірнеше терминдер ұсынылды: географиялық қабық, ландшафт қабығы, геосфера, ландшафтық сфера, биогеосфера, эпигеосфера тағы басқа. Ең дұрыс дел қабылданғаны: «географиялық қабық». Бұл бірнеше бірімен-бірі байланысты жер сфералары мен олардың элементтерінен литосферадан, гидросферадан, атмосферадан, биосферадан тұратын күрделі құрылым - географиялық қабық болып табылады. Географиялық қабықтың компоненттеріне ауа, су, тау жыныстары, тірі заттар жатады. Сондықтан географиялық қабықтың барлық компоненттері бір-бірімен тығыз байланысты. Географиялық қабықтың біртұтастығы - оның ең маңызды қасиеті.
Географияның зерттеу әдістері
Тарихи қағида бойынша дәстүрлі әдістер (суреттеу, картографиялық әдістер) географияда XX ғ. 30-50 жылдары бастап пайдаланып келе жатыр. XX ғ. 60-80 жж. ғылыми-техникалық прогрестің дамуына байланысты көптеген жаңа мүмкіншіліктер пайда болды: ғарыштық, математикалық, модельдеу, геоақпараттық және т.б. Географиялық ақпараттық жүйе пайда болды.
Қазіргі географиялық ғылыми-зерттеу әдістері:
- жалпы ғылыми тұрғылар мен әдістерді (тарихи, экологиялық, модельдеу, математикалық, жүйелік, тағы да басқалары);
- нақты ғылыми тұрғылар мен әдістерді (физикалық географияда — геохимиялық, геофизикалық, палеогеографиялық және тағы да басқалары әдістер; әлеуметтік-экономикалық географияда — экономикалық-статистикалық, техникалык-экономикалық, социологиялық және тағы да басқалары);
- ақпарат алудың жұмыс тәсілдері мен операцияларын (баланстық әдістер, дистанциялық әдістер; зертханалық әдістер, мысалы, споралық-шаңдық талдау, радиокөміртекті әдіс, сауалдама жүргізу, іріктеме әдіс, тағы да басқалары);
- ақпаратты тәжірибелік және теориялық қорытудың әдістерін (индикациялық, бағалау, ұқсастық, жіктеу, тағы да басқалары);
- алынған ақпаратты өңдеу әдістері мен техникалық тәсілдерін (перфокарталардың, электрондық есептеу техникасы арқылы, тағы да басқалары) қамтитын жүйе.
География бөлімдері
География ғылымы көптеген салаллық бөлімдерден құралған. Дегенмен олардың бәрін физикалық география және әлеуметтік-экономикалық география деп шартты түрде екі бағытқа бөлуге болады.
Физикалық география
Физикалық география жалпы Жердің сыртқы қабатын, оның табиғи кешендері мен компоненттерін зерттейді.
Физикалық географияның салалық бөлімшелері:
Географиялық қабық
Географиялық қабық (қабат) — бұл литосфераның үстіңгі бөлік, атмосфераның төменгі бөлігі, гидросфера мен биосфера өзара жанасып, біріне-бірі еніп жататын әрі өзара әрекеттесетін қабық. Олар бір мезгілде қалыптасқан және әрқашан өзара тығыз байланыста болатын қабықтар.
Литосфера
Литосфера — мантияның жоғарғы қабаты мен жер қыртысынан тұрады. Жер қыртысының қалыңдығы мұхиттардын астында 5-10 км-ге, жазықтардың астында 35- 45 км-ге, тау сілемдерінің астында 70 км дейін тереңдікке кетеді.
Минералдар — тау жыныстарын құрайтын заттар. Тау жыныстары: гранит, құм, тұз, көмір, мұнай. Жер бетінде 3000 шамасында түрлі минералдар, 7000 түрлі тау жыныстары бар. Тау жыныстарының тегіне қарай 3 категориясы бар: магмалық, шөгінді және метаморфты тау жыныстары. Метаморфты жыныстар — жоғары температураның және қысымның әсерінен пайда болған жыныстар. Олар магмалық ошақтың жақын орналасуына байланысты қызады немесе жердің ішкі қабығының қозғалысынан қысылуы мүмкін. Бұл жағдайда кейбір жыныстар қатты күйге, кейбірі жұмсақ қабатқа айналады. Магмалық жыныстар жер астындағы магма суып, қатты күйге айналғанда түзіледі. Егер бұл үрдіс жер астында болса, түзілген жыныстар интрузивті магмалық жыныстар аталады. Магма жанартау арқылы жер бетіне шығып қатса, пайда болған жыныстар эффузивті магмалық жыныстар деп аталады.
Литосфераның барлық ой-қырларының жиынтығын жер бедері (рельеф) деп атайды. Ол ішкі және сыртқы құбылыстардың өзара әсерінен қалыптасады. Жер қыртысы бір-біріне тығыз жатқан өте үлкен литосфералық тақталар деп аталатын блоктардан тұрады. Тақталардың өлшемдері әртүрлі болады және олардың шекараларымен сәйкес келмейді. Олар мантия затының беткі қабатымен бірге жылына 2-5 см ығысады. Ең ірі 13 тақта бар. Үнді-Аустралиялық, Африка Американдық, Тынық мұхиттық, Атлантикалық мұхит ортасы жоталары - жер қыртысының мұхит астындағы жарық ажыратқан бөліктері.
Платформа — жер қыртысының (литосфераның) негізгі құрылымдық элементінің бірі. Ол жер қыртысы қалыңдығының біршама тұрақтылығы (35—45 км), алып жатқан аумағының орасан үлкендігі (ауданы млн-даған км2), сейсмикалық және вулкандық әрекеттердің өте баяулығы, рельефтің шамалы мүшеленгендігі және біркелкілігімен сипатталады. «Платформа» термині Эдуард Зюсстің «Жер кейпі» аталатын (неміс тілінде) еңбегінің француз тіліне аударылуына байланысты пайда болды. Платформалар көрші геосинклинальдардың шеткі тігістерімен немесе мұхит ойыстарымен шектеледі және олардың созылым бағытымен сәйкес келеді. Көне геосинклинальдық жүйелердің дамуынан, жер қыртысының қимылды бөліктерінің тектоникалық жағынан бекінуінен пайда болады. Платформалар екі құрылымдық қатардан тұрады. Төменгі құрылымдық қатар (фундаменті) Платформаның қалыптасуына дейін орын алған, аса терең жарылыстармен тілініп, пәрменді метаморфизмге шалынған, қатпарлықтарға жиырылып, гранит интрузияларымен қиылған, шөгінді — вулканогендік және граниттенген жыныстардан құралады. Платформаның тысы деп аталатын жоғарғы құрылымдық қатар төмендегі фундаменттің мүжілген бетінде шалыс, горизонталь күйде орналасқан, метаморфизмге баяу шалынған не шалынбаған шөгінді және метаморфтық жыныстардан тұрады.
Іргетастың жасына байланысты Платформалар ежелгі және жас деп бөлінеді.
- Ежелгі - Шығыс Еуропа, Сібір, Арабия, Солтүстік Америка, Аустралия.
- Жас - Батыс Еуропа, Батыс Сібір, Тұран
Жанартау — төбесінде шұңқырға ұқсас кратері не ойысы бар, көбінесе конус немесе күмбез тәріздес болып келетін геологиялық түзілім. Ол терендік магмалық ошақтардан жер бетіне лавалар, ыстық газдар мен булар, сондай-ақ тау жыныстарының сынықтарын атқылап тұратын жер қыртысындағы каналдар мен жарықтардың үстінде пайда болады.
- Сөнген жанартаулар - ешбір мағлұмат қалмаған жанартауды атайды. Мысалы, Кавказдағы Эльбрус, Қазбек шыңы.
- Сөнбеген жанартаулар - ұдайы атқылап жататын жанартауды атайды. Мысалы, Камчаткадағы Ключевская Шоқысы.
Жанартаулардың көпшілігі Тынық мұхитының жағалауында орналасқан. Оны Тынық мұхит жанартаулық белдеуі деп атайды.
Сөнген және сөнбеген жанартаулардың аудандарында ыстық бұлақтар жиі кездеседі. Ыстық су мен буды ауық-ауық атқылап тұратын бұлақтарды гейзерлер деп атайды. Гейзерлер Тынық мұхит отты белдеуінде, яғни Камчаткада, Жапонияда, Жаңа Зеландияда, Солтүстік Америка жағалауында, сонымен бірге Исландия аралында таралған.
Атмосфера
Жердің ең сыртқы қабығы - атмосфера. Ауа - әр түрлі газдардың қосындысы. Жер қабықтарының біртұтас болып жермен бірге қозғалатын ауа қабығы атмосфера деп аталады. Атмосфераның қалыңдығы шамамен 3000 км. Ол төмендегідей қабаттардан тұрады: 7 - 18 км - тропосфера; 50 км - стратосфера; 85 км - мезосфера; 300 км термосфера; 600 - 1000 км - экзосфера, 50 км биіктікте - озоносфера қабаты.
- Атмосфералық фронт - тропосферадағы ені бірнеше ондаған километрге жететін әр түрлі физикалық қасиеттері бар ауа массаларының жіңішке өтпелі зоналары. Олар жылы және салқын ауалардың кездесулерінде пайда болады. Осы жағдайда олардың аралығында еңкішті фронтальдық беткей қалыптасады. Егер де жылы ағыс басым болса, атмосфералық фронт жылы, егер де салқын ағыс басым болса, салқын атмосфералық фронт болады. Жылы ауадан атмосфералық фронтта - фронттық циклон, ал салқыннан - антициклондар түзіледі. Циклонның орталығында - ең төмен қысым, антициклонның орталығында - ең жоғары кысым болады. Құрлықтар мен сулардың біркелкі жылы буларынан жағалауларда бағыттарын өзгертіп отыратын желдер, бриздер пайда болады. Күндіз - теңізден, түнде - құрлықтан соғады.
- Жел - жер бетінде ауаның көлбеу бағытта атмосфералық қысымдардың біркелкі таралмауынан пайда болатын ауа массасының қозғалулары. Желдің жылдамдығы м/с Бофорт шкаласымен өлшенеді.
- Муссондар - ауа ағындарының маусым бойынша бағыттарын өзгертулері нәтижесінде пайда болатын маусымдық желдер. Жыл бойында ылғалдылық күрт өзгеріп отырады: жаз ылғал және жауын-шашынды, қыс құрғақ болып келеді.
- Пассаттар - тропиктік және экваторлық ендіктердегі тұрақты ауа ағыстары. Олар солтүстік жартышарда солтүстік-шығыстан экваторға қарай соғады. Пассаттағы ауалар басым қозғалыста болады. Жер бетіндегі желдер бүкіл жыл бойында жоғары қысым белдеулерінен экваторға қарай соғады.
Гидросфера
Гидросфера — жер бетіндегі және жер қыртысының тереңінде сұйық, қатты, газ тәрізді жағдайда болатын мұхиттар мен теңіздер (96%), жер асты суы (2% мөлшерде), мұздық тар мен қар сулары (2 % мөлшерде), өзендер, көлдер, батпақтар (0,02%) барлық сулар түрін косатын жер қабығының су қабығы.
Дүниежүзілік мұхит құрлықтағы су көлемін қоспағанда жердің 70,8 %-ын алып жатыр.Судың барлық көлемі - 1370 млн км3.
Биосфера
Биосфера — тіршілік қабығы. Биосфера — литосфераның жоғарғы бөлігі, атмосфераның төменгі бөлігінде және бүкіл гидросферадағы алуан түрлі тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасы. Жер бетінде тірі ағзалардың географиялық таралу заңдылығын биогеография ғылымы зерттейді. Биосфера терминін "гидросфера", "литосфера" ұғымдарымен бірге ХIХ-ғасырдың аяғында австрия геологы Э.Зюсс ұсынды.
Материктер мен мұхиттар географиясы
Жер шарының 29,2%-ын құрлықтар алады (құрлықтардың жалпы аумағы 149,1 млн км²), яғни солтүстік жарты шардың 39%-ын, оңтүстік жарты шардың 19%-ын құрайды. Қазіргі геологиялық дәуірде ол 6 континенттен — Аустралия, Антарктида, Африка, Еуразия, Оңтүстік Америка және Солтүстік Америкадан тұрады.
Жер ғарыштан көгілдір ғаламшар болып көрінеді - оның бетінің 70% астамын су басып жатыр. Судың шамамен 97% мұхиттарда жиналған, ол Жер ауданының 360 млн км² жауып жатыр. Мұхит - гидросфераның негізгі бөлігі, құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі.
| мұхит | көлемі млн.км² | орташа тереңдігі | ең терең бөлігі |
|---|---|---|---|
| Тынық мұхит | 710,4 | 3975 | 11 022 |
| Атлант мұхиты | 329,7 | 3597 | 8 742 |
| Үнді мұхиты | 282,7 | 3711 | 7 209 |
| Солтүстік Мұзды мұхит | 18,1 | 1225 | 5 527 |
Мұхит (Әлемдік мұхит) - гидросфераның негізгі бөлігі. Жер шарында төрт мұхит бар: Тынық, Атлант, Үнді және Солтүстік мұзды. Кейбір ғалымдар Антарктида маңы суларын бесінші Оңтүстік мұхиты деп жеке бөледі. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн км2, көлемі 1340,74 млн км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхиттың белгілі бір бөліктерін алып жатқан зор көлемді суды - су массалары деп атайды. Су массалары: экваторлық, тропиктік, қоңыржай, полярлық болып бөлінеді. Мұхит пен материк арасындағы жылу мен ылғал айналасында беткі ағыстар пайда болады. Мұхиттық ағыстар: Солтүстік пассат ағысы, Гольфстрим, Солтүстік атлант ағысы, Канар суық ағысы, Бразилия ағысы, Батыс Желдер ағысы, Бенгал ағысы.
Географиялық белдеулер мен зоналар
Географиялық белдеулер — географиялық қабықтағы ең ірі зоналық бөлімшелер. Жылу мен ылғал, ауа массаларының айналымы, биохимиялық және геоморфологиялық процестердің өзіндік көрсеткіштері мен ырғақтылығының ортақ ерекшеліктерімен сипатталады. 4 негізгі белдеулер: экваторлық, тропиктік, қоңыржай және полярлық белдеу.
Белгілі климат зерттеуші ғалым Б.П. Алисов Жер шарында бір-бірінен температуралық жағдайлары және ауа массаларының қасиеттері мен әсер ету аймақтары арқылы айырмашылық жасайтын 13 климаттық белдеуді ажыратқан. Негізгі географиялық белдеулердің аралықтарын өтпелі белдеулер бөліп жатады. Өтпелі белдеулерге суб (латынша - «кіші, таяу») деген сөз қосылып айтылады. Олар: субэкваторлық экваторлық және тропиктік белдеулердің, субтропиктік, тропиктік және қоңыржай белдеулердің, субполярлық (субарктикалық, субантарктикалық) қоңыржай және полярлық белдеулердің аралығын бөледі.
Экватордың екі жағын бойлап, созылып жатады. Белдеудің климат жағдайлары жыл маусымдарына бөлінбей, температура бүкіл жыл бойы біркелкі таралуымен ерекшеленеді. Мұнда жыл бойы ыстық және ылғалды. Қаңтар айының орташа температурасы +24°С, жылдық жауын-шашын 2000-3000 мм. Жылу мен ылғалдың молдығы өсімдіктердің қаулап өсуіне, сан алуан жануарлардың мекендеуіне қолайлы. Экваторлық орманда ең биік ағаштар 50-60 м-ге дейін барады. Ағаш діңінің аралықтарында аз ғана саңылауда шырмалып, өрмелеп лианалар өседі, кейбір лианалардың ұзындығы 300 м-ге дейін барады. Өсімдіктер сияқты жануарлары да биіктік қабаттарға бөлініп таралған. Ағаштарда көптеген бунақ денелілер, ағаш бақалары, жыландар, құстар молынан кездеседі.
Солтүстік және оңтүстік жарты шарлардың 20-30° ендіктер аралығын тропиктік белдеу алып жатыр. Материктердің ішкі және батыс бөліктерінде бұл белдеудің шегінде тропиктік шөл зонасы қалыптасқан. Африкадагы Сахара шөлі осы зонаға кіреді.
Қоңыржай белдеу шөл, орманды дала және дала зоналарынан тұрады. Олардың аралықтарын шөлейт пен орманды дала өтпелі зоналары бөледі. Шөл Азияда, Солтүстік және Оңтүстік Америкада таралған. Әсіресе, Азияның орталық бөлігінде көп жерді қамтиды. Шөлдің табиғат жағдайлары барынша қатал. Жазғы ыстық кейде +50°С-қа дейін, шөлдің беті +80°С-қа дейін қызады. Шөлдің тіршілікке ең қолайсыз жағы - ылғалының тапшылығы. Жылдық жауын-шашын 200 мм-ден кем, ал кей жерлерде 100 мм-ге жетпейді.
Солтүстік полюс төңірегі арктикалық, оңтүстік полюс төңірегі антарктикалык (грекше анти «қарсы») белдеу деп аталады. Екеуін де жаппай мұз басып жатыр. Климат жағдайлары өте қатаң. Арктикалық белдеудің 2-3 аптаға ғана созылатын жаз маусымы кезінде ауаның температурасы 0°С-тан сәл ғана асады, қыста ол 30-40°С-тан түспей, қақаған аяз болып тұрады. Антарктиданың климаты одан да қатаң. Онда Жер шарындағы ең төмен температура (-88,3°С) байқалған. Арктикалық және антарктикалық белдеулер мұзды шөл зонасына жатады. Жануарлардың тіршілігі тек теңізбен байланысқан. Солтүстік Мұзды мұхитта морж бен ақ аю жүреді. Антарктикалық белдеуде пингвиннің тіршілігі материк жағалауындағы сулармен байланысты.
Жер шарындағы климаттық белдеулер
| Климаттық белдеулер | Ерекшеліктері | |
|---|---|---|
| Негізгі | Экваторлық белдеу | Төменгі қысым, экваторлық ауа массалары, жыл бойы ауа температурасы жоғары болады, жауын-шашынның мол түсуі, ауа-райы ыстық, құрғақ. |
| Негізгі | Тропиктік белдеу | Тропиктік ауа массаларының ықпалы, жоғары қысым, ауа массалары өте құрғақ, жауын-шашын аз түседі. |
| Негізгі | Қоңыржай белдеу | Қоңыржай ауа массалары мен батыс желдері басым, температура салқын, жауын-шашын біршама мол, бірақ белдеу ішінде әркелкі таралады. |
| Негізгі | Арктикалық белдеу | Жыл бойы суық, құрғақ, тұрақты солтүстік-шығыс желдер әсерінде болады. Мардымсыз жауын- шашын қар күйінде түседі. |
| Өтпелі | Субэкваторлық | Жазы экваторлық белдеуге, қысы тропиктік белдеуге ұқсас |
| Өтпелі | Субтропиктік | Жазы тропиктік белдеуге, қысы қоңыржай белдеуге ұқсас. |
| Өтпелі | Субарктикалық белдеу | Қыста арктикалық, жазда қоңыржай белдеуге ұқсас |
Әлеуметтік-экономикалық география
Әлеуметтік-экономикалық география қоғамның аумақтық бөлінуін зерттейді. Өз кезегінде Экономикалық және әлеуметтік географиясы салаларға бөлінеді.
Экономикалық және әлеуметтік географиясының салалы бөлінуі:
Дүние жүзінің саяси картасы
Дүние жүзінің саяси картасы - Жер шарының мемлекет шекаралары, астаналары, ірі қалалары мен жол қатынастары көрсетілген географиялық картасы. Дүние жүзінің саяси картасында елдің әлемдегі орны, саяси – әкімшілік құрылымы бейнеледі. Сонымен қатар саяси картада басты саяси – географиялық өзгерістер : жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, елдердің саяси мәртебесінің ауысуы, шекаралары мен аумағының, ел атауы мен астанасының өзгеруі және т.б. көрініс табады. Дүние жүзінің саяси картасындағы заңдылықтар мен өзгерістерді географияның саяси география деп аталатын саласы зерттейді.
Дүние жүзінің саяси картасы әлемнің барлық елдері төмендегі белгілері бойынша ажыратылады:
| Географиялық орны | Аумақтық көлемі | Халық саны мен ұлттық құрамы | Басқару түрі | Мемлекеттік құрлысы | Әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі |
|---|---|---|---|---|---|
| • Теңіз жағалауындағы (негізгі елдер тобы) • Аралдық: Индонезия, Куба, Жапония • Материктік: Аустралия • Түбектердегі:Испания • Теңізге шыға алатын:Норвегия, Венесуэла және т.б. • Теңізге шыға алмайтын: Қазақстан, Моңғолия, Чад (шамамен 40-қа таяу) • Архипелагтағы:Индонезия | • Алып аумақты (3 млн км2 асатын): Ресей, Канада, Қытай • Ірі территориялы (1-3 млн км2): Қазақстан, Аргентина • Орташа (100 мың - 1 млн км2): Польша, Франция, Испания • Кіші (100 мың км2-қа дейін): Венгрия, Испания, Латвия, Литва • Микромемлекеттер: Ватикан, Андорра, Монако, Сан-Марино, Люксембург, Лихтенштейн, Бруней | • Ең ірі мемлекеттер (100 млн адамнан астам) • Ірі мемлекеттер (50-100 млн адам) • Орта мемлекеттер (1-50 млн адам) • Кіші мемлекеттер (1 млн-ға дейін ) | — Монархиялы: • Конституциялық —Ұлыбритания, Жапония, Норвегия, Швеция | • Федерациялық — АҚШ, Бразилия, Үндістан • Унитарлы —Қазақстан, Франция, Венгрия • Конфедерациялық — Швейцария | • экономикасы дамыған елдер —Жапония, Германия, АҚШ, Франция, Батыс Еуропа • дамушы елдер —Үндістан, Мексика, Шығыс Еуропа • өтпелі экономикалық елдер — ТМД елдері, Орталық Шығыс Еуропа елері, Куба |
Дүние жүзінің саяси қалыптасу кезеңдері
- Ежелгі кезең (V ғ. дейін) — алғашқы мемлекеттер Ежелгі Мысыр, Карфагеннің, Грекия, Ежелгі Римнің дамуы мен күйреуі.
- Орта ғасырлық кезең (V -ХV ғ.) — ұлан ғайыр құрлық жерлерді әр түрлі мемлекеттер өзара бөліседі: Киев Русі, Византия, Мәскеу (Орыс), мемлекеті, “Қасиетті Рим империясы”, Португалия, Англия, Германия.
- Ұлы географиялық ашылулар кезеңі — Америка, Африка, Үндістан, Оңтүстік Шығыс Азия, Аустралияның зерттелуі.
- Жаңа кезең (ХV - ХVІ ғ) — Англия мен Францияның көтерілуі, отаршылдықты жүргізе бастауы. Дүние жүзі державаларының бөліске салынуы, Африка жерлерін отарлау.
- Әлемнің I және II дүние жүзілік соғыстан кейінгі өзгерісі — Ірі Осман империясының әлсіреуі, Босния мен Герцоговина, Аустрия,Венгрия қосылды. Чехословакия мен Польша пайда болды. Батыс Украина, Батыс Белоруссия, Балтық жағалауы, Оңүстік Сахалин КСРО-ға қосылды.
- Дүниежүзілік социалистік жүйенің кұрылуы мен күйреуі — Колониализмнің ыдырауы.
Әлем халқы
Демография адам популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Адамзат тарихының басым бөлігінде әлем халқы баяу өсті, әлем халқы алғашқы миллиардқа тек 1800-1804 ж. жеткен. Ал XX ғасырдың аяғына қарай 6 млрд-тан асты. Жер бетіндегі халық саны үнемі артып отырды.
1900 жылы 1,5 млрд, 1960 жылы 3 млрд, 2000 жылы 6 млрд-қа жетті. Демографиялық күрт өрлеу процесінің ең жоғары қарқыны (20% жуық) 60-жылдары болды. Ал 80-ші жылдары бұл көрсеткіш 17% төмендеді. Бұл демографиялық өтпелі кезең деп аталады. Елдердің әлеуметтік-экономикалық жағдайына байланысты табиғи өсімнің өзгерістері:
- туудың көптігі, өлімнің көптігі (Африка елдері);
- туудың көптігі, өлімнің азаюы (Азия мен Латын Америкасы );
- туудың аздығы, өлімнің аздығы (Жапония , Шығыс Еуропа, Ресей, ҚХР).
Демографиялық саясат — әр мемлекеттің халқының табиғи өсімін және халық санына байланысты мәселелерді шешу үшін жүргізілетін шаралар. Әр мемлекетте демографиялық саясат бағыты әр түрлі жүргізіледі. Көптеген дамушы, әсіресе, халық саны көп елдерде қазіргі адамдардың өмір сүру деңгейі одан әрі құлдырап кетпеуі үшін адамның табиғи өсімін шектеуі, ал, дамыған елдерде керісінше, бала тууға ынталандыру шаралары жүзеге асырылады.
Жер шары халқының этностық (ұлттық) құрамы – ұзақ тарихи процестің нәтижесі. Қазіргі уақытта дүние жүзінде этностық қауымдастықтардың әр алуан түрлері: жекелеген тайпалар, рулас тайпалар топтары, ұлыстар, ұлттар бар. Нәсілдік құрам - тұқым қуалау арқылы берілетін ұқсас сыртқы (дене) пішіндері (терісінің түсі, шашы мен көзі, мұрны мен еріндерінің пішіні, бойы мен дене пропорциясы, сондай-ақ кейбір "жасырын" белгілері) бар адамдардың тарихи қалыптасқан топтарының саны мен үлесі. Әр түрлі нысандардың таралу ареалдары сәйкес келмейді, сондықтан нәсілдік шекаралар анық емес және шартты болып келеді. жер бетінде негізгі үш нәсіл бар:
- Еуропоидтік
- Моңғолоидтік
- Экваторлық нәсіл (негроидтер, австралоидтер, негравстралоидтер),
Сонымен қатар аралық және аралас нәсілдік топтар (эфиоптар, малагасийліктер, полинезиялық, меланезиялықтар және т.б.) бар.
Этностық құрам
Жер шарында түрлі тайпалар, рулас тайпалар, ұлыстар, ұлттар бар. Этностық қауымдардың негізгі белгілеріне тіл, аумақ, мәдениет жатады. Жер бетін 4 мыңдай түрлі халықтар мекендейді. Бірақ мемлекеттік және этностық шекаралар өзара сәйкестендіріле орналаспаған. Жер бетіндегі мемлекеттердің жартысына жуығы бір ұлтты (Дания, Швеция, Жапония) болып келеді және көп ұлтты (Ресей мен АҚШ) мемлекеттер бар. Дүние жүзінде көп таралған тілдер: қытай тілі (1 млрд-тан астам адам), ағылшын тілі (400 млн), хинди (300 млн), испан (280 млн), араб (230 млн), орыс тілі (220 млн).
Діни құрам
Дүние жүзінде негізгі үш дін бар:
- христиандық: католиктік, православие, протестанттық (Еуропа, Америка, Аустралия елдері);
- мұсылмандық: сүннеттер мен шииттер (Азия мен Африка - Сауд Арабиясы, Түркия, Иран, Ирак, Ауғанстан, Пәкістан, Марокко, Индонезия, Үндістан, Қазақстан, Кавказдың кейбір елдері);
- буддалық: Непалдықтар, Бирмалықтар, Үндіқытай, Үндістан, Шри-Ланка, Қытай, Моңғолия.
Сонымен қатар индуизм, конфуциишілдік, ситоизм, иудаизм ұлттық діндері бар.
Жалпы 1945 жылдардың соңынан бастап дүние жүзі мен оның жеке аймақтары тұрғын халқының есебін БҰҰ- ның экономикалық және әлеуметтік кеңесіне қарасты Халықтың орналасуын зерттеу комиссиясы жүргізді. 1949 жылдан бастап, бұл Комиссия жыл сайын «Демографиялық жылнама» басып шығарып отырды. Жер бетінде халық әр түрлі таралған Шығыс Жарты шарда Батыс Жартышарға қарағанда халық көбірек шоғырланған, солтүстік Жартышарда оңтүстік Жартышардан тығыз шоғырланған. Жердегі халықтың орташа тығыздығы бір шаршы шақырымға 30 адамнан артығырақ келеді. Еуропа мен Азияда бір шаршы шақырымға 100 адамнан, ал Солтүстік және Оңтүстік Америкада бұдан екі есе, Аустралия мен мұхиттық аралдарда 10 есе аз. Халықтың ең көп шоғырланған аумақтары:
- Шығыс Азия: Қытай, Жапония, КХДР, Корея Республикасы 1 млрд-тан астам адам бар;
- Оңтүстік Азия: Үндістан, Бангладеш, Шри-Ланка, Пәкістан - 1 млрд адам;
- Оңтүстік-Шығыс Азия: Индонезия, Тайланд, Филиппиндер, Малайзия - 300 млн-нан астам халық;
- Еуропа;
- Атлантикалық аймақ: АҚШ-тың солтүстік шығыс бөлігі.
Дамыған елдерде қалатұрғындары 75-80%, ал дамушы елдерде 40-50%. Қазір жер шарының жартысынан көбінде қала халқы тұрады. Урбандалу дегеніміз - қалалар мен қала халқының көбеюі, қалалардың ролінің артуы Бір-біріне жақын орналасқан ірі қалалардың қосылуын агломерациялар деп атайды. Мысалы, Мәскеу агломерациясында 12 млн адам тұрады. Урбанизацияның ең жоғарғы буыны мегаполюстер агломерациялардың қосылуы. Мысалы, Бостон-Вашингтон (40 млн-ға жуық адам), Нью-Йорк, Филадельфия және т.б. Қалалардағы адамдардың қала маңына шоғырлануы субурбанизация деп аталады. Қала халқының үлес салмағы индустрияландырудың көрсеткіші. Дамушы елдерде урбанизация деңгейі төмен, қала халқының үлесі 30-41%. Мысалы, Латын Америкасы, Азия елдері. Ауыл-село халқы жер бетінде шамамен 18-20 млн
Халқының саны басқа елден көшіп келушілердің есебінен өзгеруін - механикалық қозғалыс деп атайды. Адамдардың бір елден басқа елге қоныс аударуы - миграция деп аталады. Адамдардың өзге елдерге тұрақты тұруға кетуі - эмиграция, ал басқа елден келіп тұрақтануын иммиграция деп атайды.
Алғашқы көші-қон қарқыны Еуропа елдерінен Солтүстік Америкаға, Оңтүстік Америкаға, Африкаға, Аустралия мен Жаңа Зеландияға және т.б. жерлерге тарады. Мысалы, АҚШ халқының көп ұлтты болуы миграцияға байланысты
Қазіргі негізгі сыртқы көші-қоң бағыттарының жоғары аймақтары: Солтүстік Америкадан (Куба, Мексикадан Еуропаға, Оңтүстік Америкадан Солтүстік Америкаға, Оңтүстік Шығыс Азиядан Парсы шығанағы елдеріне дейін).
Ішкі миграцияның негізгі бағыттары Шығыс Еуропадан Ресейге, Азиядан Еуропаға, Солтүстік Африкадан Еуропаға, Үндістаннан Еуропаға, Бразилия, Парагвайдан Аргентинаға дейінгі аймақтар.
Әлемнің табиғат ресурстары
Табиғи ресурстар - бұл табиғи заттар немесе адам мен қоғамның өмір сүруі мен дамуы үшін шаруашылықта қолданылатын энергия көздерінің түрлері .
Табиғи ресурстардың жіктелуі:
- Түрлі геосфераларда кездесуіне байланысты: литосфера, гидросфера, биосфера, климат ресурстар.
- Түрлі шаруашылық салаларында қолданылуына байланысты: энергетикалық, металлургиялық, химиялық.
- Қолдану мүмкіндігінің ұзақтығы мен қарқынына байланысты:сарқылатын, сарқылмайтын
Минералдық ресурстар — жер қойнауынан алынған пайдалы қазбалар. Пайдалы қазбалар - халық шаруашылығында өңделген және табиғи күйде қолданылатын табиғи минералдық заттар. Минералдық ресурстардың қолданылу ауқымы үнемі артып келеді. Мысалы: 1950 жылмен салыстырғанда пайдалы қазбаларды өндіру үш есеге артқан. Жыл сайын жер қойнауынан 100 млрд тоннадан астам түрлі минералды шикізат пен отын өндіріледі.
Жер ресурстары - адамның өмір сүруі үшін, құрылыс және т.б. шаруашылық әрекеті үшін қажетті жерлер. Жер ресурстары туралы жалпы түсініктер, жер қоры ұғымы туралы түсінік береді. Жер қоры - шаруашылықтың түрлі салаларында қолданылатын барлық жерлер. Жер шарының жалпы жер қоры 1,5 млрд га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері - 37 %, егістіктер - 11%. Жайылымдықтар үлесі Оңтүстік Америкаға, аз өнімді сапасыз жерлер Азияға тиесілі. Өңделетін жерлердің үлесі жоғары елдер: АҚШ, Үндістан, Ресей, Қытай, Аустралия, Канаданың, жыртылған жерлер үлесінің 56-57%-ы Украина, Үндістан, Данияның үлесіне тиеді. Жер қорларымен қамтамасыз етілу жер шарының әр тұрғынына 2,1 га-дан келеді. Жер қорының құрылымы сұранысқа байланысты, жерлердің тозуына, сапасының төмендеуіне байланысты үнемі өзгеріп отырады.
Су ресурстары - халық шаруашылығында қолданылатын өзен, көл, су қоймалары, мұздықтар және жер асты сулары, тұщы су - барлық су ресурстарының жалпы қоры - 2,5%. Негізгі көздері: өзен сулары, мұздықтар, жер асты сулары. Жердегі судың басым бөлігі дүние жүзілік мұхиттарда. Тұщы судың жалпы көлемі гидросфераның 3%-ін алады. Жер бетінде тұщы су қорлары әркелкі таралған. Мысалы: Африкада халықтың шамамен 10%-ы, Еуропада 95%-ы тұщы сумен қамтамасыз етіледі. Тұщы судың негізгі көздері болып табылатын өзен ағыстарының дүние жүзілік көлемі жылына 47 мың км3, бірақ қолданылу мүмкіндігі тек 50%. Тұщы судың тапшылығын жеңу жолдары: тұщы су көздерінің ластануының өсуіне жол бермеу. Тұрмыстық мақсатта жұмсалуын үнемдеу жэне теңіз суын тұщыландыру, жаңбыр суы мен қар суын жер асты қоймаларына жинау. Өзен сулары энергия көздері ретінде қолданылады. Жалпы дүние жүзілік гидроэнергиялық потенциал 10 трлн. кВт/сағ деп бағаланады. Гидроэнергетикалық потенциалы жоғары елдер Қытай, Ресей, Заир, Канада және Бразилия.
Орман ресурстары - қалпына келетін ресурстарға жататын биосфераның негізгі ресурстарының бірі. Орман ресурстарының судың ластануына жол бермеуде, климатты қалыптастыруда, эрозияға қарсы және адамдар денсаулығына әсер етуде маңызы зор. Ормандар құрлықтың 30%-на жуығын алып жатыр. Негізгі орман алқаптары Азияда, Аустралияда, Оңтүстік Америкада орналасқан.
Дүниежүзілік орман ресурстарының басты көрсеткіштері:
- Орман аудандарының көлемі бойынша (4,1 млрд га немесе құрлық аудандарының 27%-ы).
- Ағашының (сүрегінің) қорымен (350 млрд м ) бұл көрсеткіш шаруашылықта қолданудың өсуінің нәтижесінде жыл сайын 5,5 млрд м3-қа өсіп отыр. Ағаш сүрегін өндіруде Азия, Оңтүстік және Солтүстік Америка бірінші дәрежелі маңызға ие. Ал, орман ресурстарына тапшы елдер қатарына Бахрейн, Катар, Ливия т.б. жатады.
- Ормандардың біршама үлкен қоры Еуразияда сақталған. Бұл шамамен дүниежүзілік орман қорының 40%-ын, жалпы ағаш сүрегінің 42%-ын, соның ішінде бағалы ағаш түрлерінің 2/3 бөлігін құрайды. Орманда ағаш, бұта, шөптесін өсімдіктер, мүк, қына, т.б. өседі.
Дүниежүзілік орман ресурстарын шаруашылықта қолданудың артуына байланысты жыл сайын оған қауіп көбейіп барады. 200 жылда орман алқабы кем дегенде 2 есеге азаяды, жыл сайын 125 мың км2 алқапты орман құртылады. Орман ресурстарының сарқылуына әсер ететін негізгі факторлар: адамның шаруашылық әрекеті, табиғи және антропогендік апаттар.
Әлем шаруашылығы
Халықаралық еңбек бөлінісі жеке елдердің өнімінің белгілі бір түрлерін өндіруге белгілі бір қызмет көрсетуге оларды айырбастауға мамандануынан көрінеді. Халықаралық еңбек бөлінісінің жоғарғы түрі - елдер арасындағы өнім түрлерін өндіруге мамандану. Ал географиялық еңбек бөлінісі аумақтардың мамандануы, олардың арасындағы өнімдер мен қызмет көрсету түрлерінің алмасуы. Мысалы, Жапония дүние жүзінде автомобиль, электроника жасауға маманданған. Өнеркәсібі дамыған елдер халықаралық еңбек бөлінісіне қарқынды қатысады. Ал өнеркәсібі нашар дамыған елдер (Азия, Африка, Латын Америкасы елдері) шикізат пен жабдықтауға маманданады.
Өзара байланысқан ұлттық шаруашылықты дүниежүзілік шаруашылық деп атайды. Оған халықаралық еңбек бөлінісі экономикалық және саяси қатынастар жатады. Дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымын көптеген ұлттық шаруашылықтар мен мемлекетаралық шаруашылық бірлестіктері құрайды..
Өндіргіш күштердің орналасуына әсер ететін факторлар:
- Ресурстық факторлар - минералдық шикізат көздерінің орналасуы. Мысалы, Орал, Кузбасс- Ресейде индустрияланудың алғашқы базасы болды.
- Ғылым мен білім орталықтарына қарай орналасуы. Мысалы, Жапонияда арнаулы технополистер - ғылым қалалары құрылған.
- Жұмыс күші - еңбек ресурстары, жаңа техниканы басқаратын білікті мамандар, арзан жұмыс күшін пайдалану.
Электр энергиясын өндіру. Су электр станциясы (СЭС), жылу электр станциясы (ЖЭС), атом электр стансасы(АЭС).
- Дүниежүзілік электр энергиясын өндіру 62%-ын ЖЭС құрайды. ЖЭС-да электр энергиясын өндіру көмегімен жетекші орын алатын елдер: АҚШ, Қытай, Ресей, Жапония, Германия.
- СЭС энергия өндірудің 20% құрайды. АҚШ, Канада, Бразилия, Ресей, Қытай.
- АЭС электр энергия өндірудің 17% қамтамасыз етеді. АҚШ, Франция, Жапония, Германия, Ресей, Канада.
- Дәстүрлі емес энергия көзін 1% өндіруді (күн, жел энергиясы т.б.) құрайды.
1. Қара металлургия:
- Болат өндірісі жылына 800 м.т. Жапония, АҚШ, Ресей, Украина, КХР, Германия.
- Темір - Бразилия, Үндістан, Либерия, Аустралия, ОАР.
2. Түсті металлургия жылына 40 млн.т.
- Алюминий (17 млн.т.). -АҚШ, Жапония, Ресей, Канада.
- Боксит - Аустралия, Гвинея, Ямайка, Ресей.
- Мыс - Чили, АҚШ, Замбия, Қазақстан.
Құрылымы жағынан машина жасау - дүние жүзілік өнеркәсіптің ең күрделі, көп тармақты ежелгі салалардың бірі: машина жасау экспорты АҚШ, Германия, 1/2. Жапонияда 2/3 құрап отыр. Экспортқа Азияның Корея, Жапония, Гавай жаңа индустриялды елдерінде шығарылатын бүкіл тұрмыстық электроника жіберіледі. 250 автомобиль компаниялары автомобиль шығарады, бірақ әлемдік өндірістегі 95%-ы әуелгі 20 фирманың үлесіне тиеді. 57,5% “Дженерал Моторс” (АҚШ), 16,2 “Форд” (АҚШ), 12,9% “Тойота”(Жапония), 9,4% “Фольксваген” (Германия), 7,9% “Даймлер-Крайслер” (Германия/АҚШ), 7,4% “Фиат” (Италия), 5,2% “Ниссан” (Жапония) т.б. Яғни, алдыңғы қатарлы 10 автомобиль компаниялары (5 елдегі) дүние жүзілік автомобиль өндірісінің 80%-ын құрап отыр. Кеме жасау өндірісіндегі жетекші орында Жапония, Корея Республикасы, Еуропа елдері, Қытай. Авиа зымыран - космосты өндірістегі басты жетекшілері - Ресей, АҚШ, Еуропалық Одақ. Электротехникалық өндірістің ішінен электронды индустрия бөлініп жеке сала болып отыр. (АҚШ, Жапония, Батыс Еуропа, Оңтүстік Азия елдері).
- Дамушы елдер органикалық синтез - полимер материалы өнімін өндіреді.
- Дамыған елдер (АҚШ , Батыс Еуропа , Жапония ) ғылымды көп қажет ететін, күрделі өнімдерді өндіреді.
Әлемнің химия өнеркәсібінің ірі аудандары мен орталықтарының барлығына тән: бұлардың арасында АҚШ-тағы Техас пен Питтсбургті, Ресейде Еділ бойы, Украинада Донбасты, Германияда Рур мен Лейпциг- Галлені, Румынияда Карпат өңірін және т.б. атауға болады.
| 1990 ж. ортасындагы химиялық талшық өндіру көлемі бойынша дүние жүзінің бірінші он елі | |
| Елдер | Өндіру, мың. т |
| АҚШ | 3550 |
| Қытай | 2700 |
| Қытай Республикасы | 2450 |
| Корея Республикасы | 1700 |
| Жапония | 1650 |
| Германия | 1100 |
| Үндістан | 1000 |
| Индонезия | 825 |
| Италия | 580 |
| Тайланд | 530 |
Өсімдік шаруашылығы
Дүние жүзінде өңделетін жер көлемінің 1/2-ін дәнді дақылдар алып жатыр. Бидай өндіруші елдер - АҚШ, Канада, Австралия, Қытай, Франция, Ресей, Қазақстан. Күріштің Отаны - Қытай, Азияның 9/10 түсімінің дүниежүзілік үлесін күріш алады. Басты сорттары Индонезия, Жапония, Қытай, Филиппинде өңделеді. Жүгерінің отаны - Мексика. Негізгі өндірушілері - АҚШ, Қытай, Бразилия. Майлы дақылдар - соя жинаудан АҚШ, жер жаңғағы - Үндістан, зәйтүннен - Италия алады. Түйнекті көкөніс дақылы - картоп. Отаны - Оңтүстік Америка, Қытай, Ресей, АҚШ, Польша. Қантты дақылдар өндірушілер - Ресей, Украина, Шетелдік Еуропа, Солтүстік Америка елдері. Мақта өсіру үлесін Азия елдері, Америка, Африка елдері алады. Зығыр өсіру - Ресей, Беларуссия. Джут өндіру - Бангладеш. Шай- Қытай, Үндістан, Шри-Ланка. Кофе, какао - Африка, Латын Америкасы, әсіресе Бразилия, Колумбия. Табиғи каучук - 85% Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде, әсіресе Малайзия, Индонезия, Тайланд.
Мал шаруашылығы
Б.з.д. 6—5-мыңжылдықта Месопотамия жерінде мал шаруашылығы болғандығы бүгінде дәлелденген.
Мал шаруашылығынан алынатын өнімнің негізгі бөлігін қоңыржай белдеудің елдері береді. Мал басының саны 4,5 млрд.
- Ірі қара мал (1,4 млрд бас) - интенсивті сүтті, етті мал шаруашылығы. АҚШ, Канада, Аргентина, Аустралия аудандарында көп шоғырланған.
- Шошқа шаруашылығы - саны 1 млрд астам ет өнімінің 2/5 бөлігін кұрайды. (Қытай, Азия елдерінде).
- Қой шаруашылығы - саны 1 млрд ба: (Австралия, Қытай).
Ет өнімін көп өндіретін басты елдер - Қытай АҚШ, Бразилия, Франция, Германия, Ресей.
Көлік географиясы
Дүние жүзілік көлік жүйесі - қатынас жолдар, көлік кәсіпорындарымен көлік құралдары. Дүниежүзілік көлікте 100 млн-нан аса адам жұмыс істейді. Көлік желісінің ұзындығы 35 млн км. Жыл сайын 100 млрд т. жүк, 1 трлн. адам тасымалданады.
- Құрлық көлігі
- Автомобиль көлігі. Автомобиль жолдарының ұзындығы 24 млн км. АҚШ, Үндістан, Жапония, Қытай оның жартысын құрап отыр.
- Темір жол - жүк және жолаушы тасымалының 1/10 келеді. Жалпы темір жолдың ұзындығы - 1,3 млн.км. Темір жол 140 елде бар. (АҚШ, Ресей, Канада, Үндістан, Қытай, Аустралия, Аргентина).
- Құбыр тасымалы. Дүние жүзілік құбырдың ұзындығы 2 млн км. Кейде ұзындығы 4-5 мың км-ге жететін құбырлар ТМД елдерінде, Канада, АҚШ, Таяу Шығыс елдерінде.
- Су көлігі
- Теңіз көлігі - бүкіл халықаралық сауданың 4/5-ін құрайды. Теңіз порттарының жалпы саны 2,5- мың, ең ірі порт - Роттердам. Кеме қатынасы мен жүк тасымалдауда 1-ші орында Атлант мұхиты, 2-ші орынды Тынық мұхит, 3-ші орынды Үнді мұхиты алады.
- Ішкі су көлігі - көліктің ежелгі түрі. Ішкі су жолдарының жүк айналымы жөнінен дүние жүзінен ерекшеленетіндер: АҚШ, Ресей, Канада, Германия, Қытай. Ішкі су жолдарының 1/10-і жасанды жолдар (шлюзді [[өзендер мен құбырлар) кұрып отыр. Ірілері - АҚШ, Қытай, Ресей, Шетелдік Еуропа. Дүние жүзілік көлдегі кеме қатынасындағы басты аудандар - АҚШ пен Канададағы ірі көлдер болып отыр. Онда континенттің ішіне қарай 4 мың км-ге кіруге мүмкіндік береді.
- Әуе көлігі.
2000 жылы дүние жүзінде 1800 млн-ға жуық жолаушы тасымалданған. Әуе жолының желісі 10 млн км. Әуе көлігімен жүк тасымалдауда: бірінші орында Солтүстік Америка, екінші орында Еуропа, одан кейін Ұлыбритания, Жапония, Ресей, Франция келеді. Дүниежүзіндегі жолаушылардың жартысына жуығы АҚШ-та тасымалданады. Дүниежүзіндегі ірі әуежайлар: АҚШ, Ұлыбритания, Жапонияда.
Халықаралық экономикалық қатынастар
1) ХЭҚ-ға тәуелді елдер - экономикасы ашық елдер. Мұндай ашықтық дәреже бойынша елдің жалпы ішкі өнімін жасаудағы - экспорттық квота анықталынады.
2) Ашық экономиканың жарқын көрінісі - еркін экономикалық аймақ кұру (ЕЭА). ЕЭА - бұл экономикалық-географиялық жағдайы қолайлы аудан немесе қала. ЕЭА шетелдік капитал және жаңа технологияны тарту, валюталық кірісті көбейтіп, ішкі рыноктағы бәсекелестік қабілеті жоғары таулар және қызмет көрсетуге бағытталған.
Халықаралық сауда
Дүниежүзілік сауда: тауар саудасы, қызмет көрсету саудасы. Даяр өнімдер ішіндегі сауда бірінші орында электроника, электротехника, автомобильдер, ал шикізат өнімдерінен - мұнай және мұнай өнімдері алып отыр.
Дүниежүзілік сауда географиясында:
- 1 орында Батыстың экономикалық дамыған елдері.
- 2 орында - Оңтүстік алабы, Ұлттық интеграциялық елдер,
- 3 орында - өтпелі экономикалық елдер, соның ішінде Қытай, Ресей кіреді.
Картография - негізгі географиялық зерттеу әдісі
Картография — географиялық карталар, оларды жасау және пайдалану туралы ғылым. Картография табиғат пен қоғам құбылыстарының үйлесуі мен өзара байланысуын, олардың кеңістікте орналасуын және уақыт бойынша өзгеруін, т.б. картогафиялық кескіндеудің (бейнелеудің) көмегімен зерттейтін ғылым. Картографиялық ұғымдарға аспан денелері мен жұлдызды аспанның карталары, глобустар мен жер бедері карталары, картографиялық белгілермен белгіленген кеңістік модельдері (үлгілері) жатады. Картографияның негізгі әдістемесі – картатану.
- Математикалық картография картаның математикалық негіздерін зерттейді. Ол картографиялық проекциялар теоремасын әзірлейді, картографиялық тор құрудың әдістерін жасайды, олардағы бұрмалануды талдайды.
- Картаны безендендіру және картографиялық синоптика картаның тілін, картографиялық белгілер жүйесін құру әдісі мен теориясын, картаны көркемдеу, түрлі-түсті безендірумен айналысады. Картографиялық синоптика шеңберінде белгілер жүйесін құру және оларды пайдалану тәртібін зерттейді .
- Картаны басып шығару – картаны, атласты, т.б. картографиялық өнімдерді технологиялық әзірлеу, көбейту картаны полиграфиялық безендіруден тұратын технологиялық пән.
- Картографиялық өндірісті ұ й ы м д а с т ы р у ж ә н е экономикасы — салалық экономикалық пән. Ол карта жасау өндірісін жоспарлау және ұйымдастыру мәселелерімен айналысады.
- Картаны пайдалану - картографиялық өнімдерді пайдаланудың теориясы мен әдісін әзірлейді.
- Картография тарихы картографиялы өндірістің дамуын, көне картографиялық өнімдердің тарихын зерттейді.
- Картографиялық топонимика — географиялық атаулардың мағыналық мәнін зерттейтін пән.
Картографиялық ғылымның келешекте дамуын қарастырғанда оны зерттеудің негізгі екі мақсатын ескеру керек:
- жаңа картография өнімдерін жасау және оны келешекте жетілдіру;
- оларды білім көзі тұрғысынан толық пайдаланудың және осыған байланысты картографиялық зерттеу әдістерін пайдалану.
Одан басқа, ғарыштық техниканың дамуы картографияның жаңа келешегі Күн жүйесінің басқа ғаламшарларды картографиялау мүмкіндігі ашылды. Қазірдің өзінде Айдың және Күн жүйесінің басқа ғаламшарлардың әр түрлі масштабтағы карталары (селенографиялық) жасалды. Жер туралы ғылымдардың негізі бола отырып, картография өзі де күннен күнге жетілуде: картаның жаңа типтері жасалды, оларды тиімді пайдаланудың жолдары табылды
Географиялық карталар
Карта – белгілі бір топографиялық проекциялар көмегімен Жер бетінің үлкен өлшем бірліктерінде анықталатын аудандардың нақты жазықтықта кішірейтілен кескіні. Географиялық обьектілер онда шартты белгілер арқылы көрсетіледі. Бұлайша бейнелегенде, әуелі картаның қандай мақсатқа арналатыны ескеріледі, табиғат және қоғамдық құбылыстардың орны, олардың бір-бірімен ұштасуы, байланыстары осы тұрғыдан іріктеліп алынады. Географиялық картаны жер бетінің чертежі ғана деп есептеу жеткіліксіз, өйткені ол алуан түрлі табиғат және әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды да бейнелейді. Географиялық карталарды жасаудың ерекше математикалық заңы болады..
Географиялық картаның ерекшеліктері
- Географиялық карта картографиялық проекциялардың көмегімен карта жасау жер бетіндегі объектілердің орны, пландағы мөлшері және пішіні туралы дәл деректер алуға мүмкіндік береді.
- Картографиялық белгілерді картаның ерекше тілі ретінде пайдалану:
- Географиялық картада көрсетілетін құбылыстарды іріктеудің және қорытындылаудың, яғни картографиялық генерализацлялаудың зор маңызы бар. Географиялық карта адамның тіршілік әрекетінің барлық саласынпа пайдаланылады. Ол — жол көрсеткіш, өнеркәсіп, энергетика,транспорт құрылыстарын барлау-іздеу, жобалау және инженерлік жобаны нақты іске асырудың негізі. Ауыл шаруашылығын жерге орналастыру, мелиорация және барлық жер қорын есепке алып, оны тиімді пайдалану ісіне керек. Халыққа білім беруде, дүние туралы білімді таратуда, жалпы мәдениетті көрсетуде өте маңызды көрнекі құрал. Территорияның картографиялық жағынан зерттелуі әскери іс үшін де маңызды. Халық шаруашылығының- көптеген міндеттерін шешу — географиялық жағдайларды дұрыс бағалау, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, қалпына келтіру және табиғатты өзгертудің жоспарларын жасау, өндіргіш күштерді дұрыс орналастыру, экономикалық аудандарды комплексті дамыту т. б.— Географиялық картаның өте сапалы болуын керек етеді. Географиялық карта ғылыми-зерттеу құралы болып табылады. Мысалы, геологиялық карта белгілі бір жердің геологиялық құрылысын көрсетумен қатар, қазбалардың таралу заңдылығын анықтауға мүмкіндік береді. Ол— құбылыстардың кеңістіктегі өзара байланысы мен дамуын зерттеуде және болжауда да аса қажетті құрал.
Географиялық карта элементтері
Картаның тақырыбы мен мақсатына қарай картографиялық кескіндеу бірқатар географиялық элементтерден тұрады. Мысалы, бір жердің толық картасының (топографиялық картасының) мазмұнына: жер бедері, суы, өсімдігі, топырағы, елді мекендері, жол қатынасы, байланыс құралдары, мемлекет және әкімшілік шекаралары, орталықтары және кейбір өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, мәдени объектілері кіреді. Географиялық картаның жиегі мен бос жерінде қосымша графиктер мен жазулар: картада қолданылған картографиялық белгілер және олардың түсіндірмелері; карта бойынша қашықтықты, бұрыштарды, объектілердің ауданын, жеке нүктелердің координаталарын, еңістікті т. б. өлшеуге қажет графиктер; картаның жасалған кезін, пайдаланған материалдарын т. б. көрсететін деректер; кейде көрсетілген объектілерді түсіндіріп, толықтыратын диаграммалар, таблицалар мен мәліметтер де болады.
Географиялық карталардың жіктелуі
- Бейнеленуіне байланысты
- Жердегі болып жатқан табиғи және қоғамдық құбылыстарды бейнелейтін географиялық карталар
- аспан, оның бөліктері мен планеталарды бейнелейтін астрономиялық карталар деп ажыратылады.
- Масштабына сәйкес
- ірі масштабты 1:1000 – 1:100 000 аралығында
- орта масштабыты 1:200 000 – 1:1 000 000 аралығында
- ұсақ масштабты 1:1 000 000 деп бөлінеді.
- Территориясы бойынша
- Мақсатына қарай
- ғылыми-анықтамалық – ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізуге және толық ақпарат алуға арналған.
- оқулықтар – география, тарих, геология және т.б. зерттеуде қолданылады, мектептер мен жоғарғы оқу орындарына арналған.
- техникалық – қандай да бір техникалық есептеулерді жүргізуге арналған, объектілер мен шарттар кескіндейді.
- туристік, навигациялық, әскери және т.б.
- Мазмұны бойынша
- Жалпыгеографиялық (географиялық құбылыстарды бейнелейді, жер бетін және оның бөліктерін, гидрография, елді мекендер, шаруашылық объектілер, коммуникация, шекаралар, жер бедерін, топырақ, өсімдіктер мен жануарлар әлемін т.б. көрсетеді. Ірі масштабты жалпы географиялық карталарды – топографиялық карталар, орта масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы топографиялық карталар, ал ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды – жалпы карталар деп атайды).
- Тақырыптық (белгілі бір нақты тақырыпты ашады. Мысалы, ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің таралуы, табиғат зоналары мен жауын-шашын, т.б.).
- табиғи құбылыстар карталарының жіктелуі
- Геологиялық карталар (тектоникалық және неотектоникалық, литолого-стратиграфиялық, гидрогеологиялық, пайдалы қазбалар картасы, сейсмикалық және вулканизм, * геологиялық ортаны қорғау картасы)
- Геофизикалық карталар (гравитациялық өріс, магниттік өріс, сейсмометрлік, электрлік өріс, жылу энергиясы, физикалық өлшемдер картасы)
- Метеорологиялық және климаттық карталар (климат қалыптастырушы факторлар, термикалық режим, ылғалдану, қысым, жел режимі, атмосфералық құбылыстар, аудандардың климаты, ауа-райы және атмосфералық әрекеттер карталары).
- Жалпы физико-географиялық карталар (ландшафтық, қоршаған ортаның бұзылуы, табиғатты қорғау, физико-географиялық аудандастыру карталары)
- Гидрологиялық карталар (гидрографиялық, су режимі, қар жамылғысы, мұздану режимі және гидрологиялық құбылыстар, судың физико-химиялық сипаттамасы, судың ластануы, гидрологиялық аудандастыру карталары)
- Жер беті және мұхит түбі рельефі (гипсометриялық және батиметриялық, морфометриялық және морфографиялық, геоморфологиялық (жалпы және жеке құбылыстардың) аудандастыру карталары)
- Мұхиттық карталар (гидрографиялық, физикалық қасиеттері (гидрофизикалық), су массасының динамикасы, гидрохимиялық, теңіздер мен мұхиттардың флорасы және фаунасы, мұхит суының ластануы, мұхиттық аудандастыру карталары)
- Ботаникалық карталар (қазіргі өсімдіктер жамылғысы, қалпына келтірілген өсімдіктер жамылғысы, өсімдіктердің жеке түрлері, фенологиялық, өсімдік жамылғысының бұзылуы, геоботаникалық аудандастыру карталары)
- Зоогеографиялық карталар (жануарлардың жеке түрлері, жануарлар кешені, зоогеографиялық аудандастыру карталары)
- Топырақ картасы (топырақтың генетикалық түрлері, топырақтың физико-механикалық қасиеттері, геохимиялық, климаттық, мелиоративті, топырақтың ластануы, топырақтардың аудандастырылуы карталары)
- Медико-географиялық карталар (нозоареалдар (ареалдардың ауыруы), аурулар мен эпидемиялардың таралуы, медико-географиялық аудандастыру, аумақтарды емдеу карталары)
- қоғамдық құбылыстар қарталарының жіктелуі
- Халықтар картасы (халықтың орналасуы және қоныстануы, ұлттық құрамы мен этнографиясы, жастық құрамы, дін және сенімдер, халықтардың миграциясы, еңбек ресурстары, қоғамдық құрылыс карталары)
- Шаруашылық карталары (өнеркәсіптік, ауыл шаруашылығы, агроөнеркәсіптік кешен, орман шаруашылығы, балық шаруашылығы, энергетика, көлік және байланыс, сауда және қаржы, экономико-географиялық аудандастыру карталары)
- Саяси және саяси-әкімшілік картасы (геосаяси, әкімшілік құрылыс, саяси ұйымдар, партиялар, қозғалыстар, электораттық карталары)
- Ғылым мен білім картасы (білім, ғылым, мәдениет, мәдени ескерткіштер карталары)
- Халыққа қызмет ету және денсаулық сақтау картасы (қызмет көрсетудің жеке түрлері, денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, демалыс және туризм, карталары)
- Тарихи карта (қоғамдық-саяси формациясы, археологиялық, тарихи-экономикалық, тарихи-саяси, әскери-тарихи, тарихи-мәдени карталары)
- табиғи құбылыстар карталарының жіктелуі
Ұлы географтар
- Эратосфен б.з.б. 276 – 194 жж) - грек ғалымы, математикамен қатар астрономия, география, тарихты да жақсы білген.
- Страбон (б.з.б. 64/63 – б.з. 23/24) – ежелгі грек географы, тарихшы.
- Клавдий Птолемей (100 - 178 жыл шамасы) - грек математигі және астрономы.
- Әл-Идриси (1100, Марокко, Сеута — 1161 немесе 1165, сонда) — араб географы, саяхатшы. Мароккодағы Идриси әулетінің атақты әмірлер ұрпағынан шыққан.
- Герард Меркатор (1512–1594) — 16 ғ-да катографияның дамуына үлес қосқан фламандық картограф.
- Александр Гумбольд (1769–1859) - неміс ғалымы, Берлин FA-ның мүшесі (1800), Петербург ғылым академиясының құрметті мүшесі. 1829 ж. Қазақ даласын аралады.
- Карл Риттер (1779–1859) - неміс географы, география ғылымының негізін салушылардың бірі.
- Уильям Моррис Дейвис (1850–1934) - америкалық геологы және географы. Кембридждегі (АҚШ) Гарвард университетінің профессоры (1890). Америка геологиялық қоғамының президенті (1911). .
- Поль Видаль де ла Блаш (1845–1918) - Француз географиялық мектебінің негізін салушы, оның ішінде адам географиясына ерекше мән берді. Физикалық география және халықтар географиясы бойынша зерттеу нысандарының авторы.
- Хэлфорд Джон Маккиндер (1861–1947) - британдық географ және тарихшы, халықаралық катынастардың теоретигі, жалпы палатаның депутаты.
- Карл Отвин Зауэр (1889–1975) - америка географы, мәдениет географиясының негізін салушы.
- Вальтер Кристаллер (1893–1969) -неміс географы, Оңтүстік Германияның экономикасы мен географиясын зерттеді. Кристаллер идеялары Ұлыбритания және АҚШ-тың экономикалық географиясының дамуына үлкен ықпал етті.
- И-Фу Туан (1930-) - қытай және америкалық географ. Мәдени география, урбанистика және мәдени ландшафт жөнінде көптеген монографияларының авторы.
- Дэвид Харви (1935-) - ағылшын-американ географы. Гиллингхэмде (Кент, Англия) туған. Жұмысын тарихи-географ болып бастап, кейін гееографияның математикалық моделдерімен айналысты. «Географияға түсініктеме» кітабының авторы.[1].
- Майкл Фрэнк Гудчайлд (1944-) - белгілі британ-америкаkық географ. 19 жыл Батыс Онтарио университетінде жұмыс істеді, қазіргі кезде Калифорния, Санта-Барбара университеттерінде география профессоры. Физикадан бакалавр және философия мен географиядан 4 мәрте құрметті доктор дәрежесінің иегері.
- Дорин Мэсси (1944-) - британдық географ және қазіргі заманының әлеуметтану ғылымының зерттеушісі, Ашық университетінің профессоры.
- Эллен Черчилль Семпл (1863–1932) - америкалық географ. Э.Ч.Семпл Вассара колледжінде және Лейпциг университетінде оқыды. Кларк және Чикаго университеттерінде дәріс берді.
Ұлы географиялық ашуларын жасаған саяхаткерлер (ғалым емес)
- Руаль Амундсен (1872-1928) – норвег саяхатшы. Оңтүстік полюске алғашқы рет қадам аттаған адам.
- Жак Картье (1491— 1557) — Франция саяхатшысы. Джон Кабот және Самюэль де Шампленмен бірдей Канаданың алғаш ашушысы болып есептеледі.
- Христофор Колумб (1451 — 1506) — әйгілі жиһанкез және саудагер. Америкаларды ашқан бірінші еурoпалық деп есептелген.
- Джеймс Кук (1728 — 1779) — ХҮІІІ ғасырдағы атақты ағылшын әскери теңізшісі, зерттеуші, картограф. Әлемдік мұхитты зерттеу бойынша үш экспедиция басқарған. Ол оңтүстік материк (Австралия) жағалауын, Үнді мұхитын зерттеп, көптеген аралдар ашты.
- Эрнан Кортес (1485—1547) - Мексиканы жаулап алған және Ацтектердің мемлекеттігін жойған испан конкистадоры.
- Васко да Гама (1469—1524) — португал жиһанкезі, Үндістанға теңіз арқылы саяхат жасаған тұңғыш еуропалық ретінде тарихта қалды
- Ибн Баттута (1304 — 1377) – араб саяхатшысы. Оның Қырым мен Алтын Орда иеліктерінде болып, жазған мақалалары, Өзбек ханның сарайы туралы хабарламалары түрік халықтарының тарихы үшін өте құнды деректер.
- Фернан Магеллан (1480 —1521) — Португалияның теңіз саяхатшысы. Магеллан алғаш рет Жердің шар тәрізді екендігін, Дүниежүзілік мұхиттың біртұтастығын дәлелдеді
- Марко Поло (1254 — 1324а) — Италия саяхатшысы. Орта ғасырларда Азия туралы аса бай геогр. және тарихи мағлұматтар қалдырған.
- Чжэн Хэ (1371—1435) — қытай саяхатшысы, теңіз флоты бастығы, дипломат, жеті бірдей ірі масштабты әскери-сауда экспедициясын басқарушысы.
Географияның Қазақстанда дамуы
Қазақстан аумағында табиғатты құраушы объектілер 20 ғасырдың басына дейін жеке-жеке зерттеліп келді. Тек 1920 жылдардан бастап Қазақстанда физикалық география бойынша деректер жүйелі түрде жинала бастады. Осы жылдары (1930) табиғи құбылыстар мен процестерді зерттеу бойынша жеке салалар (климатология, гидрология, гляциология, геоморфология, топырақ географиясы, биогеография, т.б.) қалыптаса бастады. Кейіннен оларға ландшафттану, топонимика қосылды.
Қазіргі кездегі География зерттеудің ғарыштық әдістерін пайдаланбайынша дами алмайды. Географияның ерекше функциясына өзіміздің планета мен оның табиғи-тарихи дамуы; туралы, елдер, қалалар, жерлер және оларды мекендейтін халықтар туралы білімді жинау, қорыту және тарату жатады. География басқа ғылымдармен бірге отаншылдық пен интернационализмнің негізін қалыптастыратын дүниетанымдық және гуманитарлық ғылым болып табылады.
1917 жылға дейін Қазақстан мен Орта Азияда географиялық зерттеулерді Орыс географиялық қоғамы жүргізді. Іле өлкесін зерттеуде П. П. Семенов-Тян-Шанскийдің сіңірген еңбегі өте зор. 1856—58 ж. Шоқан Уәлиханов Жоңғария мен Іле өлкесіне бірнеше рет саяхат жасап, осы аймақтардың табиғаты, шаруашылығы мен халқының тұрмысы жайында көптеген деректерді алғаш рет жинады. Іле Алатауын, Ішкі Тянь-Шаньды, Арал теңізін зерттеуде Н. А. Северцовтың (1857—67), Орта Азия мен Қазақстан тауларының пайда болуына вулкан процестерінің тигізген әсерін зерттеуде И. В. Мушкетовтың (1875—80), Арал теңізін зерттеуде Л. С. Бергтің (1899—1900), Алтай, Жоңғар Алатауы жәнө Тянь-Шаньды зерттеуде В. В. Сапожниковтың еңбектері ғылымға қосылған үлкен үлес болды. 20-шы ғасырдың басында Қазақстанның едәуір бөлігінің геоботаникалық және топырақ карталары жасалды, бұл жұмысқа топырақ зерттеуші және ботаник ғалымдар С. С. Неуструев, Л. И. Прасолов, А. И. Безсонов т. б. қатысты. Қазақстанда Орыс географиялық қоғамының Түркістан және Батыс Сібір бөлімдері, Семей бөлімшесі болды.
1920 жылдарда республиканың табиғат жағдайын жан-жақты зерттеуде Орта Азия мемлекеттік университетінің, Геологиялық комитеттің, Орта Азия гидрометеорологиялық инстиутының экспедициялары зор роль атқарды; олардың жұмысына Д. В. Наливкин, С. В. Калесник, Н. Г. Кассин, И. П. Герасимов, Қ. И. Сәтбаев т. б. қатысты.
Қазақстанда Географияның дамыған салаларының бірі — гляциология. Іле Алатауының орталық бөлігінде және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде ертеден болған мұз басу және Іле Алатауындағы осы заманғы мұз басу (зерттеген Н. Н. Пальгов) зерттелді. Жоңғар Алатауындағы соңғы мұз басудың (голоцендік) ірі масштабты геоморфологиялық картасы жасалды. Мұздық түрлерін классификациялау және өзендердің қоректенуі үшін олардың атқаратын ролін зерттеу жөнінде көлемді жұмыстар істелді. Мұздықтардың гидрогеологиялық және температуралық режимін, мұздықтың құрамындағы заттар балансын және жылу балансын, фирндегі қар жамылғысын, өзендердің қоректенуі үшін мұздықтардың маңызын зерттеуде елеулі табыстарга қол жетті. Қазақстандағы мұздықтардың толық каталогы жасалды.
Республиканың, оның жеке аудандарының табиғат жағдайларына сипаттама беру үшін Қазақстанның Гидрометеорологиялық қызмет басқармасының, Геодезия қызметі басқармасының, Қаз. ССР ғылым академиясының топырақ тану, ботаника, зоология институттарының, экспедициялары көп деректер жинады. 1930 жылдардың өзінде әр түрлі климат белдеулеріндегі ауа райының түрлері туралы алғашқы жалпы ұғымдар тұжырымдалды. Қазақстан мен Орта Азиядағы атмосфераның жалпы циркуляңиясы, климатты қалыптастыратын факторларға талдау жасау, синоптикалық процестер, Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы климатының сипаттамалары т.б. туралы еңбектер жазылды.
Қазақстан өзендері мен көлдері жөнінде жазылған елеулі ғылыми еңбектердің ішінде П. С. Кузиннің Солтүстік Қазақстан мен Сарыарқаның өзендері туралы еңбектері, Н. С. Калачёв пен Л. Д. Лаврентьеваның «Қазақ КСР өзендерінің су-энергетикалық кадастры» монографиясы, Г. Г. Муравлевтың «Солтүстік Қазақстанның көлдері» кітабы назар аударарлықтай. Арал теңізі, Балқаш, Алакөл көлдері зерттелді. География секторының 1960—63 жылдардағы экспедицияларының істеген жұмысы нәтижесінде «Алакөл ойысы және оның көлдері» атты құнды еңбек жазылды. Республиканың кейбір аудандарындағы ағын суды зерттеудің нәтижесінде Қазақстан жер беті сулары ресурсының 1:250 000 масштабты картасы жасалды (П. Ф. Лаврентьев). Қазақстан ғалымдарының еңбектерінде су шаруашылығының перспективтік балансын жасау, ағын суды ұзақ мерзімге реттеуді есептеудің тәсілі секілді бірсыпыра гидрологиялық проблемалар баяндалған.
1954—55 ж. В.Д. Кисляков бастаған кешенді экспедициясы Қазақстанның солтүстік бөлігін зерттеп, оның табиғатына сипаттама берді, облыстарды табиғи аудандарға бөлді. Бетпақдаладағы, Балқаш маңы құмындағы, Арал маңы Қарақұмындағы, Қызылқұмдағы, Мойынқұмдағы жайылымдарды жан-жақты сипаттайтын еңбектер шықты. Алматы, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан облыстарының, Маңқыстаудың, Көкшетау қыратының ландшафтына толық сипаттама берілді, физгеографиялық аудандауға, ландшафтыларды классификациялауға, жүйеге келтіруге және оларды картаға түсіруге, ландшафтының жеке түрлерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Геоморфология саласындағы елеулі зерттеулерге М. Ж. Жандаевтың Іле Алатауының, Қызылқұмның геоморфологиясы, А. С. Сәрсековтың Солтүстік Балқаш маңының, Ш. 3. Құламбаевтың Қарқаралы ұсақ шоқылы өңірінің геоморфологиясы жайында жазған еңбектерін қосуға болады.
1970 жылы Қазақ КСР Географиялық қоғамы құрылды; оның жұмысы физикалық, экономикалық, медициналық географияның аса маңызды проблемаларын шешуге, табиғи ресурстарды одан әрі зерттеуге, табиғаттың қолайсыз құбылыстарымен күресу және табиғатты қорғау шараларын белгілеуге бағытталған. Қазақ КСР ҒА-сының география секторы және Қазақ КСР География қоғамы «Қазақстан географиясы мәселелері» (жыл сайын), «Қазақстанда география ғылымының дамуы» (1967 жылдан), «Қазақстанның таулы және шөлді аймақтарын игерудің географиялық проблемалары» (1965 жылдан), «Қазақстанның физикалық, экономикалық және медициналық географиясының проблемалары» (1967 жылдан), «Қазақстандағы географиялық зерттеулер» (1968 жылдан), «Қазақстандағы гляциологиялық зерттеулер» (1961 жылдан) жинақтарын шығарады.
Қазіргі заманның география ғылымының мәселелері
Географиялық ойлаудың мәні — кеңістік заңдылықтарына талдау жасай білу, геожүйелер мен олардың компоненттерінің арасындағы өзара байланыстарды қазіргі әлемнің географиялық картинасына түсінік беретін тарихи әдістемелер негізінде анықтау. Географ әр түрлі материалдарды пайдалана отырып, жер беті мен оның жеке аудандарындағы табиғат пен шаруашылықта болатын өзгерістерге болжам жасай білуі керек.
Қазіргі географтар жер бетінің күрделілігі мен қайталанбас ерекшеліктерін түсіндіретін көптеген заңдылықтарды ашты: географиялық қабықтың зоналылығы мен ырғақтылығы, геожүйелердегі зат және энергия айналымы, геожүйелердің космоспен байланысы, әр түрлі елдердегі шаруашылық дамуы тағы басқалар. Сонымен, әлем туралы географиялық білім уақыт өткен сайын кеңейіп отырады, ол табиғи процестердің динамикасы, мұхит суларының жағдайы мен циркуляциясы, шаруашылықтағы өзгерістер туралы мәліметтермен жыл сайын толығып отырады. Қазіргі уақытта жер бетіндегі экологиялық жағдайлар: ауа мен судың ластануы, шөлдің таралуы, топырақ тұздануы тағы басқа мәселелер зерттелуде. Карталарда стихиялық табиғат апаттары: жер сілкінуі, цунами, дауылдар, су тасқыны тағы басқалар Жер шары халқына, шаруашылығына зиянын тигізетін құбылыстар көрсетілуде.
Барлық географиялық ғылымдар дамушы территориялық объектілердің кеңістіктегі арақатынасын зерттейді. Ғылым дамуы барысында географиялық зерттеулердің мақсаттары түрлене түседі, өйткені, жаңа объектілер мен жаңа әдістемелер пайда болады.
Дереккөздер
- +Онлайн этимологиялық сөздік. Etymonline.com. Тексерілді, 17 сәуір 2009.
- Hayes-Bohanan, James What is Environmental Geography, Anyway?. Тексерілді, 9 қазан 2006.
- Шевчук Л. Ф. Социальная география, Учебное пособие. - М.:, 2007
- Яцунский В. К. Историческая география: История её возникновения и развития в XIV—XVIII вв.. — М.: Изд-во АН КСРО, 1955.
- Багров Лео. История картографии. — М., Центрполиграф, 2004.
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, V том
- Hughes, William. (1863). The Study of Geography. Lecture delivered at King's College, London by Sir Marc Alexander. Quoted in Baker J.N.L География тарихы — Oxford: Basil Blackwell. — P. 66. — ISBN 0-85328-022-3.
- Эратосфен географиясы — Princeton University Press. — ISBN 9780691142678.
- Левек П. Эллинистический мир. Пер. с фр. М., 1989;
- Ю. Н. Попов, Гумбольдт (Humboldt) Вильгельм — статья из Большой советской энциклопедии
- Биография В. В. Докучаева - Гуманитарный словарь
- http://www.slideshare.net/serjan82/ss-24702476
- ArcGIS.
- Пузаченко Ю.Г. Математические методы в экологических и географических исследованиях / Ю.Г.Пузаченко. – М.: Издательский центр «Академия», 2004. -407с.
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Симонов Ю.Г. Методы геоморфологических исследований. / Ю.Г.Симонов, С.И.Болысов. – М.: Аспект пресс, 2002. - 191с.
- http://web.clas.ufl.edu/users/morgans/lecture_2.prn.pdf 3 қазанның 2008 жылы.
- 1(b). Elements of Geography. Physicalgeography.net. Тексерілді, 17 сәуір 2009.
- Bonnett, Alastair What is Geography? London, Sage, 2008
- География // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона
- Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым.- Алматы: 2003. ISBN 9965-472-27-0
- Биология: Оқулық, 2-басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4
- Рычагов Г. И. Общая геоморфология. — М.: Изд-во МГУ, Наука, 2006.
- Хаин, В. Е. Геотектоника с основами геодинамики : учебник / Хаин, В. Е., Ломизе, М. Г.. — 3-е изд. — М. : КДУ, 2010.
- Вулканы — Азбука Земли
- ↑ Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9
- Атмосфера Земли — статья из Большой советской энциклопедии
- Михайлов В.Н. Гидрология: учебник для вузов / В.Н. Михайлов, А.Д. Добровольский, С.А. Добролюбов. — 2-е изд., испр. — М.: Высш. школа, 2007.
- Г.С. Оспанова, Г.Т.Бозшатаева Экология. Оқулық. -Алматы Экономика, 2002 ISBN 9965-532-69-9
- Физическая география материков и океанов / Под общей ред. А. М. Рябчикова. — М.: Высшая школа, 1988.
- http://freepapers.ru/19/dniezhzlk-mhittar/236946.1613944.list1.html
- ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ПОЯС // ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ
- Пояса физико-географические — статья из Большой советской энциклопедии
- Әлем географиясы
- Геопортал, Барлық елдер туралы ақпарат
- http://finstat.bozo.ru/islands.php
- http://otvet.mail.ru/question/39682038
- http://sprashivalka.com/otvechator/q/1988950
- http://navopros.ru/geografia/kakie-gosudarstva-ne-imeyut-vyhoda-k-moryu 17 ақпанның 2015 жылы.
- http://vse-uchebniki.com/mejdunarodnoe-pravo-besplatno/gosudarstva-arhipelagiarhipelajnyie-vodyi.html 22 наурыздың 2015 жылы.
- http://topmira.com/goroda-strany/item/39-samye-bolshie-strany-mira
- http://megarotator.com/interesnoe/421-mikrogosudarstva.html 4 қаңтардың 2012 жылы.
- http://gotoroad.ru/best/populcountrys
- http://www.bolshoyvopros.ru/questions/134717-monarhicheskie-strany-skolko-v-mire-monarhij.html
- http://otvet.mail.ru/question/29880786
- http://tinref.ru/razdel/03901polit_rejim/018.htm
- http://otvet.mail.ru/question/64011593
- http://www.ref.by/refs/21/3695/1.html
- http://bibliotekar.ru/konstitucionnoe-pravo-1/106.htm
- http://ru.science.wikia.com/wiki/
- http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=2
- http://ostranah.ru/_lists/forms_of_government.php?id=7
- http://www.proshkolu.ru/discover/go/562/10323/
- Развитые страны в мировом хозяйстве.
- Развивающиеся страны. http://www.vedomosti.ru/glossary/Развивающиеся%20страны
- http://www.grandars.ru/student/mirovaya-ekonomika/strany-s-perehodnoy-ekonomikoy.html
- http://1referat.kz/geografiya-ekonomikalyk-geografiya-geologiya-geodeziya/dunie-zhuzinin-sayasi-kartasynyn-qalyptasu-kezenderi.html 2 сәуірдің 2015 жылы.
- http://kursik.kz/kurstyq-zhumystar/geografiya-geologiya-geodeziya/uly-geografiyalyq-ashular.html 2 сәуірдің 2015 жылы.
- http://szh.kz/498167 3 сәуірдің 2015 жылы.
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- http://kaz2.docdat.com/docs/index-151156.html?page=7 20 ақпанның 2015 жылы.
- Человеческие расы, Человеческие расы ЕВРОПЕОИДНАЯ РАСА. Басты дереккөзінен мұрағатталған 18 қазан 2012. Тексерілді, 30 қыркүйек 2012.
- Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
- http://kzdocs.docdat.com/docs/index-19366.html?page=2 2 сәуірдің 2015 жылы.
- Макродинамика урбанизации Мир-Системы.
- Статья «Урбанизация» в энциклопедии Кругосвет.
- Татьяна Лопухина, Сергей Градировский. Типологии миграционных процессов.
- Счётчик мирового населения (экстраполяция). АҚШ-тың демография орталығы мәліметі бойынша.
- География, табиғи байлықтар, топырақ, климат 24 шілденің 2017 жылы.
- Запасы полезных ископаемых. Горная энциклопедия.
- На Земле начался новый ледниковый период / На сайте "Климат, лёд, вода, ландшафты" 6 мамырдың 2011 жылы.
- География. Жоғары оқу орындарына түсушілерге арналған оқулық-тест. ШЫҢ Алматы 2007 ISBN 9965-9783-7-9
- Қазақ тілі термиңдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- http://dov.kz/ekonomika-makroekonomika-mikroekonomika/xalyqaralyq-enbek-bolinisi.html 2 мамырдың 2015 жылы.
- ↑ Экономическая география // Новый энциклопедический словарь. — М.: Большая Российская энциклопедия, 2001. — С. 1389. — 1456 с. — 250 000 экз. — ISBN 5-85270-194-7
- Қазақстан тарихы: Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4
- Ә.Байжұманұлы, К.Бекболатұлы . Мал шаруашылығы сөздігі. Алматы-2011. ISBN 978-601-7254-21-6
- Водный транспорт. Энциклопедия Кольера.
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Ғылымтану. Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын Павлодар: ҒӨФ «ЭКО», 2006 жыл. - 430 б. ISBN 9965-808-78-3.
- Harley, J. B. (1989). "Deconstructing the Map". Cartographica, Vol. 26, No. 2. Pp 4.
- Robinson, A.H. (1953). Elements of Cartography. New York: John Wiley & Sons. ISBN 0-471-72805-5.
- http://znanija.com/task/10978558
- Imhof, E., “Die Anordnung der Namen in der Karte,” Annuaire International de Cartographie II, Orell-Füssli Verlag, Zürich, 93-129, 1962.
- https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&rlz
- http://o-planete.ru/plan-i-karta/kakie-bvayut-vid-geografitcheskih-kart.html 2 сәуірдің 2015 жылы.
- Chambers, James T. "Eratosthenes of Cyrene" Dictionary Of World Biography: The Ancient World, қаңтар 1998.
- Страбон. География. — М.: «Наука», 1964.
- Математика әлемі: математикалық пәндік энциклопедия. Нұрқанат Көбенқұлұлы
- Idrisi, ash-Sharif al-. (2008). In Encyclopædia Britannica. Retrieved сәуір 6, 2008, from Encyclopædia Britannica Online
- Алейнер А. З., Ларионова А. Н., Чуркин В. Г. Герард Меркатор. (Фламандский картограф. 1512—1594). — М.: Географгиз, 1962. — 80 с. (Замечательные географы и путешественники)
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- нем. Walter Christaller
- http://lomonosov-fund.ru/
- Open University Prof Doreen Massey – Profile. Тексерілді, 16 маусым 2008.
- Roald Amundsen. PBS.org. Тексерілді, 11 наурыз 2010.
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Қазақ Совет энциклопедиясы. Бас редакторы М.Қ.Қаратаев
Сыртқы сілтемелер
- http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-15845550
- Счётчик мирового населения (экстраполяция). По данным центра демографии АҚШ.
- Карта-иллюстрация плотности населения Земли (на основе данных 1994)
- Волков Г. Н. Истоки и горизонты прогресса. Социологические проблемы развития науки и техники.
- Четырёхъязычный энциклопедический словарь терминов по физической географии: Русско-англо-немецко-французский / Сост. проф. И. С. Щукин; Под ред. проф. А. И. Спиридонова. — М.: Советская энциклопедия, 1980.
- Алтай Казахстанский: Сост.: Кобозев А.Л.: Алма-Ата, Қайнар, 1986.
- Большая школьная энциклопедия: т. 1. Естеств.науки: Москва, 2003.
- Григорьева Е., Гуглина Е.: Чудеса света: Энциклопедия: Москва, Росмэн, 2000.
- География және табиғат: Ғылыми-педагогикалық журнал: 2004-2005. Қазақстан: Ұлттык Энциклопедиясы: 1-7 томдар. Алматы, 2004.
- Кузменько Б.: Прииртышье: Алма-Ата, Қайнар, 1982.
- Природа и люди: Москва, Просвещение, 1971.
- Смайлов С.: География: Оқушы анықтамасы. Павлодар, 2005.
- Энциклопедия для детей: т.З. География: Москва, «Аванта+», 2000.
- Білім беру мен тестілеудің мемлекеттік стандарттарының ұлттық орталығы. «География» тест жинағы, оку-әдістемелік құрал. Астана, 2004ж.
- Ұ.Есназарова, А.Темірбеков. Географиядан 1000 сұрақ-жауап. Алматы, 1999 ж.
Тағы қараңыз
- География саласының терминдері
- Физикалық география
- Гляциология
- Климатология
- Гидрология
- Экономикалық география
- Саяси география
- Жер құрылымы
| Бұл мақала қазақша Уикипедияның жақсы мақалалар тізіміне енеді. |