www.wikidata.kk-kz.nina.az

Жер Басқа мағыналар үшін айрық деген бетті қараңыз Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар және тіршілігі табылған жа

Жер

 Басқа мағыналар үшін Жер (айрық) деген бетті қараңыз.

Жер — Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар және тіршілігі табылған жалғыз астрономиялық нысан. Радиометриялық талдау мен басқа айғақтар бойынша, Жер 4,5 миллиардтан астам жыл бұрын қалыптасты. Оның гравитациялық өрісі ғарыштағы басқа нысандармен, әсіресе Күн мен табиғи серігі Аймен әрекеттеседі. Орбита бойымен 365,25 шақты күн ішінде Күнді бір рет айналып шығады.

Жер

Басқа атаулары

жаһан, жиһан, дүние, дүниежүзі, әлем, жер-көк

Орбиталық сипаттамасы
Перигелий

147 098 290 км
0,98329134 а.б.

Афелий

152 098 232 км
1,01671388 а.б.

Үлкен жарты ось  (a)

149 598 261 км
1.00000261 а.б.

Айналудың сидерикалық кезеңі

365,256366004 күн
365 күн 6 сағ 9 мин 10 сек

Орташа аномалиясы (Mo)

357,51716°

Иілуі (i)

7,155° (күн экваторына қатысты)

Жоғарғы көтерілуші түйіннің бойлығы (Ω)

348,73936°

Перицентрдің аргументі (ω)

114,20783°

Серіктері

1 (Ай), 8300+ (жасандысерік)

Физикалық сипаттамасы
Полюстік сығылысуы

0,0033528

Экваторлық радиусы

6378,1 км

Полюстік радиус

6356,8 км

Орташа радиус

6371,0 км

Үлкен дөңгелектің шеңбері

40 075,017 км (экваторда)

Жазықтық ауданы (S)

510 072 000 км2

Көлем (V)

10,8321×1011 км3

Массасы (m)

10,8321×1011 км3

Орташа тығыздығы (ρ)

5,5153 г/см3

Экватордағы еркін түсу үдеуі  (g)

9,780327 м/с2 (0,99732 g)

Бірінші ғарыштық жылдамдық  (v1)

7,91 км/с

Екінші ғарыштық жылдамдық (v2)

11,186 км/с

Айналудың экваторлық жылдамдығы

1674,4 км/сағ (465,1 м/с)

Айналу периоды (T)

0,99726968 күн (23 сағ 56 мин 4,1 сек)

Альбедо

0,306

Температура
 
мин. орт. макс.
Цельсий
−89,2°C 14°C 56,7°C
Кельвин
184K 287,2K 329,9K
Атмосфера
Атмосфералық қысым

101,325 кПа (теңіз деңгейінде)

Құрамы:

78,08% азот (N2)
20,95% оттек (O2)
~1% су буы (климатқа қарай)
0,9340% аргон (Ar)
0,0413% көмірқышқыл газ (СO2)
0,00182% неон (Ne)
0,00052% гелий (He)
0,00019% метан (CH4)
0,00011% криптон (Kr)
0,00006% сутек (H)
Тағы көріңіз: Портал:Астрономия
Бұл мақалада орхон жазуы таңбалары бар. Құрылғыңыз оларды көрсетпеуі мүмкін.

Жердің айналу осі өз орбиталық жазықтығына қатысты алғанда көлбегендігі жыл мезгілдерін тудырады. Гравитациялық өрісінің Аймен әрекеттесуі судың толысуы мен қайтуына себеп болып табылады. Және де ол әрекеттесу Жерді өз осіне тұрақтандырып, айналуын бірте-бірте баяулатады. Жер Күн жүйесіндегі ғаламшарлардың ең тығызы және 4 Жер тәрізді ғаламшардың бірі болып саналады.

Сыртқы қабаты (литосферасы) Жер бетімен жылжып жүретін бірнеше қатты тектоникалық (литосфералық) тақтаға бөлінеді. Бетінің 29 шақты пайызы құрлықтар мен аралдардан тұрады, қалған ~71%-ын су (көбінесе мұхиттар, бірақ олармен бірге өзендер, көлдер және басқа тұщы су да) алады. Жердегі судың барлығы гидросфераны құрайды. Полюстік аймақтарының көбін мұз, соның ішінде Антарктикалық мұз қалқан мен Арктикадағы теңіз мұзы, қаптаған. Белсенді ішкі бөлігі қатты темір субъядро, Жердің магниттік өрісін тудыратын сұйық сыртқы ядро және тақта жылжытатын конвекциялы мантиядан тұрады.

Жер тарихының бірінші миллиард жылында, мұхитта қалыптасқан тіршілік Жер атмосферасы мен бетіне әсер еткендігінің нәтижесінде анаэробтық және соңыра аэробтық организмдер әр жаққа таралды. Кейбір геологиялық айғақтар бойынша, тіршілік 4,1 млрд жыл бұрын пайда болғаны ықтимал. Сол кезден бері Жер мен Күн арасындағы қашықтық, олардың физикалық қасиеттері, геологиялық тарихы және тағы неше түрлі фактор тіршілікке эволюциялау мен өркендеуге мүмкіндік берді. Жердегі тіршіліктің тарихында биоалуантүрлілік көптеген рет кеңею кезеңдері арқылы өтіп, кейде ағзалардың жаппай қырылғанынан төмендеген еді. Жерде әлдеқашан өмір сүрген түрлердің бәрі 99%-ынан астам бөлігі қазіргі кезде қырылған. Бүгінгі түрлер санын есептеулері әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ. Жерде өмір сүретін 8 миллиард шақты адам оның биосферасы мен табиғи қорларына тәуелді болып, ол арқасында өмір сүреді.

Этимологиясы

Қазақ тілінде жер сөзі қыпшақ тіліндегі yer сөзінен шыққан, оның өзі прото-түркіше *yẹr сөзінен келген. Татарша җир, шуашша ҫӗр, ескі түркіше 𐰘𐰼 (йер) мен 𐰘𐰃𐰼 (йир) және т.б. түркі тілдеріндегі сөздердің когнаты. Алтай тілдерінің гипотезасы бойынша, түркі, манчжур, моңғол және т.б. азиялық тілдер туыстас. Старостиннің этимологиялық базасында жер сөзі жалпы прото-алтайша *ńĕra түбірінен шыққан делінеді. Ол реконструкция рас болса, моңғолша ǯirig және эвенкіше yerke сөздерінің когнаты болуы мүмкін.

Басқа атаулары парсы не араб тілдерінен енген. Жаһан мен жиһан екі сөзі парсыша جهان дегеннен, дүние мен дүниежүзі араб тіліндегі دنيا сөзінен, ал әлем сөзі арабша عالم дегеннен шықты.

Сомен қатар латынша terra (tellus) мен ежелгі грекше γαῖᾰ (γῆ) деген атаулары бар. Қазақ тілінде олар жеке қолданылмайды, алайда террариум, теллурий, география сияқты сөздер ішінде кездеседі.

Хронологиясы

Қалыптасуы

Көркемдеуші елесіндегі протоғаламшарлық диск

Кей есептеуше, Күн жүйесінде табылған ең ескі материалға 4,5672±0,0006 миллиард жыл, ал Жерге болса, шамамен 4,54±0,04 миллиард. Теория бойынша, Күн тұмандығы гравитациялық коллапс арқылы молекулалық бұлттың бір көлемін өзіне бөліп алған, ал бұлт болса, айнала бастап, протоғаламшарлық дискіге жалпайып айналды, сосын ғаламшарлар сол дискінен қалыптасқан. Сондықтан Күн жүйесінің денелері Күнмен бірге қалыптасып дамыған. Жоғарыда ескертілген тұмандықты газ, түйір мұз және ғарыштық тозаң, соның ішінде примордиалды нуклидтер құраған. Небулалық теория бойынша, планетезимальдер аккреция арқылы қалыптасты, атап айтқанда Жеріміз 70-100 млн жыл ішінде пайда болды.

Айдың шамамен 4,5 млрд жыл бұрын қалыптасқандығы қазіргі кезде зерттеу тақырыбы болып жүр. Басым гипотеза бойынша, көлемі Марстікіндей Тейя деген нысан Жерді соққанынан кейін Ай аккреция арқылы қалыптасып алған. Тейяның массасы, Жердікімен салыстырғанда, оның 10 пайызындай болған; біраз бөлігі Жермен бірігіп қалған.

Геологиялық тарихы

Карбон кезеңінің тасы

Жер атмосферасы мен мұхиттары жанартау белсенділігі мен газсыздану (ағылшынша outgassing) арқылы қалыптасты. Сол көздерден шыққан су буы конденсацияланып, мұхиттарды құрады. Содан бөлек, судың кей бөлігі астероидтер, протоғаламшарлар, кометалардан, жалпы айтқанда ғарыштан келді. Жаңа қалыптасқан Күннің жарқырауы қазіргінің 70%-ындай болғанда көшетхана газдары әуелгі мұхиттарды қатып қалудан сақтап жүрген. Атмосфераны талқандағыш күн желінен қорғайтын магниттік өріс 3,5 млрд жылға таман бұрын қалыптасты.

Жердің балқыған сыртқы қабатының қатқанынан кейін тұңғыш қатты, тектоникалық тақталардан тұратын қыртысы пайда болды. Миллиондаған жыл бойы олар тектоника күші арқылы бірігіп, суперконтиненттерді құрып, қайта ыдырап жүрген еді. 750 миллионға жуық жыл бұрын алғашқы суперконтиненттердің бірі — Родиния деген суперконтинент ыдырай бастады. Сосын ыдыраған континенттер қайта бірігіп Паннотияны құрды (600–540 млн жыл бұрын), соңыра Пангея пайда болып, 180 млн жыл бұрын ыдырап қалды. Мұз дәуірлері шамамен 40 млн жыл бұрын орын ала бастады және плейстоценде (~3 млн жыл бұрын) күшейді. Сол кезден бері 21000–100000 жыл сайын биік ендіктерде орналасқан аймақтар әрдайым мұзданып еру циклдері арқылы өтіп жүр. Соңғы мұздану 11700 жыл бұрын бітті.

Тіршіліктің пайда болуы мен эволюциясы


4 млрд жыл бұрын мұхиттағы химиялық реакциялар арқасында алғашқы өзін көбейтетін молекулалар қалыптасты. Жарты миллиард жылдан соң соңғы әмбебап жалпы баба (ағылшынша Last Universal Common Ancestor, LUCA) пайда болыпты. (LUCA деген жердегі бүкіл тіршілікке баба болып табылатын биологиялық түр.) Сосын эволюция үдерісінде пайда болған фотосинтез тірі ағзаларға Күн энергиясын пайдалануға мұрша берді. Фотосинтез нәтижесінде шығатын оттек (O2) атмосферада жиналып, ультракүлгін сәулемен әрекеттесіп, қорғаныс озон (O3) қабатын құрады. Шағын жасушалардың үлкенірек жасушаларға сіңіп кеткендігінен эукариоттар деген күрделі жасушалы ағзалар қалыптасты. Солай-ақ, ультракүлгін радиациясынан қорғайтын озон қабатының көмегімен тірі ағзалар Жер жүзін қаптады. Тұңғыш тіршіліктің қазба айғақтарының кейбіреулері: Аустралиядағы 3,48 миллиард жылдық құмтас үстіндегі микробты мат қазындысы, батыс Гренландиядағы 3,7 миллиард жылдық меташөгінді жыныстар ішіндегі биогендік графит және батыс Аустралияда табылған 4,1 млрд жылдық тастардағы биотикалық материал қалдықтары.

Неопротерозойда (1000–541 млн жыл бұрын) Жердің көп бөлігін мұз басқаны мүмкін. Бұл гипотеза «Snowball Earth» (ағылшынша Кесек қар (тәрізді) Жер) атанып, ғалымдар арасында қызық туғызды, себебі ол заманнан кейін бірден кембрий жарылысы деген көпжасушалы ағзалардың күрделілену кезеңі келді. Кембрий жарылысынан (535 млн ж. б.) кейін кем дегенде бес ірі және біршама шағын қырылыс болған. Қазір болып жатқан голоцен қырылысын санамағанда соңғысы — 66 млн жыл бұрын астероид құлауы салдарынан болған қырылу ұшпайтын динозаврларлар мен басқа үлкен рептилияларды жойып, жәндіктерді, сүтқоректілерді, кесірткелерді және құстарды өркендетті. Бірнеше млн жыл бұрын бір африкалық маймыл түзу тұруды үйреніп алды. Бұл қозғалу өзгерісі сол маймылды құралдарды қолдануға және туыстастарымен барынша байланысуға мәжбүрледі. Сол себептен оған дамыған ми қажет болған. Миы дамығанымен ол бірте-бірте адамға айналды. Ауыл шаруашылығы мен өркениеттің дамуы адамзатқа Жер мен табиғатқа ықпал етуге мүмкіндік берді, алайда біз ол мүмкіндікті немқұрайлы пайдаланамыз.

Болашағы

Күн қызыл алыпқа айналғанда

Келесі 1,1 млрд жылда Күннің жарқырауы 10%-ға және кейінгі 3,5 млрд жылда 40%-ға өседі. Сондықтан Жер бетінің өсіп келе жатқан температурасы 100–900 млн жыл ішінде бейорганикалық көміртек циклін үдетіп, атмосферадағы өсімдіктерге қажет CO2 концентрациясын (C4 фотосинтезі үшін 10 ppm) леталды дәрежеге төмендетеді. Вегетацияның жоқ болуы нәтижесінде атмосферадағы оттек таусылады да, барлық жануар қырылып қалады. Көтерілген жарқырау салдарынан орташа температура 100°C-қа жетеді және 1,6−3 млрд жыл ішінде барлық мұхит 1,5 жыл ішінде суалып, ғарышқа ұшып кетеді.

5 миллиард жылдан кейін Күн эволюциялап, қызыл алыпқа айналып кетеді. Кейбір модель бойынша, ол 1 AU-ға дерлік, яғни 250 есе үлкейеді. Тіршіліктің көбін Күннің 5000 есе күшейген жарқырауы жояды. 2008 жылы өткізілген симуляцияға сай, ақыр аяғында Жер орбитасы су толысу эффектілерінің салдарынан Күн атмосферасына кіріп газға айналып қалады.

Қасиеттері

Пішіні

Толық мақаласы: Жердің пішіні мен көлемі
Чимборасо шыңы

Жер пішіні сфераға ұқсас. Айналуы нәтижесінде полюстері кішкене жалпиған, ал экваторы кеңейген. Экваторлық диаметрі полюстік диаметрінен 43 км кеңірек, әйткенмен бұл ауытқу орташа радиустың 1%-ын да құрамайды.

Жер массасының центрінен ең қашық нүкте Эквадордағы Чимборасо жанартауында (6384,4 км) орналасқан. Орташа диаметрі 12742 км, бірақ жергілікті топографиясы кішкене ауытқиды (демек, әр жері сәл басқаша). Дегенмен, жаһандық масштабта бұл ауытқу елеусіз: ең үлкені Мариана шұңғымасындағы 0,17% (теңіз деңгейінен 10925 м төмен), ал Эверест тауындағы болса, 0,14% (теңіз деңгейінен 8848 м жоғары).

Химиялық құрамы

Толық мақаласы: Жер химиясы
Қыртыстың химиялық құрамы
Қосылыс Формула Құрам
Континенттік Мұхиттық
кремний диоксиді SiO2 60,6% 48,6%
алюминий оксиді Al2O3 15,9% 16,5%
кальций оксиді CaO 6,41% 12,3%
магний оксиді MgO 4,66% 6,8%
темір оксидтері FeOT 6,71% 6,2%
натрий оксиді Na2O 3,07% 2,6%
калий оксиді K2O 1,81% 0,4%
титан диоксиді TiO2 0,72% 1,4%
фосфор пентоксиді P2O5 0,13% 0,3%
марганец оксиді MnO 0,10% 1,4%
Жалпы 100,1% 99,9%

Жердің массасы 5,97×1024 шақты кг. Құрамының үлкен бөлігі темірден (32,1%), оттектен (30,1%), кремнийден (15,1%), магнийден (13,9%), күкірттен (2,9%), никельден (1,8%), кальцийден (1,5%) және алюминийден (1,4%) тұрады, қалғанын 1,2%-ын іздік элементтер құрайды. Масса сегрегациясынан ядроның басым бөлігі темірден (88,8%), кішкене бөлігі никельден (5,8%), күкірттен (4,5%) және 1-ден кем пайызы іздік элементтерден тұрады.

Сыртқы қабатын құраушы жыныстардың бәрі дерлік оксид. Қыртыстың 99%-ынан астам бөлігін 11 басым оксид құрайды: кремний диоксиді, алюминий оксиді, темір оксидтері, кальций оксиді, магний оксиді, калий оксиді және натрий оксиді.

Ішкі құрылымы

Толық мақаласы: Жер құрылымы
Жердің геологиялық қабаттары

Жердің қабаттары (масштабы жалған)
Тереңдік
км 		Қабат Тығыздық
г/см3
0–60 Литосфера —
0–35 Қыртыс 2,2–2,9
35–660 Жоғарғы мантия 3,4–4,4
  660-2890 Төменгі мантия 3,4–5,6
100–700 Астеносфера —
2890–5100 Сыртқы ядро 9,9–12,2
5100–6378 Ішкі ядро 12,8–13,1

Жер тобының кез келген ғаламшары (Жер тәрізді ғаламшар) химиялық я физикалық (реологиялық) қасиеттері бойынша бірнеше қабатқа бөлінеді. Сыртқы қабаты силикатты және химиялық жағынан оқшау, оның астында аса тұтқыр, қатты мантия орналасқан. Қыртыс пен мантияны бір-бірінен Мохоровичич шекарасы айырады. Қалыңдығы мұхит астындағы 6 км-ден құрлықтағы 30–50 км-ге дейін вариацияланады. Қыртыс пен жоғарғы мантияның суық, қатты үстіңгі бөлігі литосфераны құрайды.

Литосфераның астында аса тұтқыр емес, үстімен тектоникалық тақта жылжитын астеносфера қабаты орналасқан. Астындағы 410 мен 660 км арасында қос мантияның өтпелі аймағы тұр. Бұл аймақ кристалдық құрылымдары әртүрлі жоғарғы мен төменгі мантиялардың шекарасы болып табылады. Мантиядан кейін тұтқырлығы орасан төмен сыртқы ядро мен дәл центрінде ішкі ядро жатыр. Жер ішкі ядросының бұрыштық жылдамдығы қалған бөлігінен гөрі сәл жоғары болғандығынан ол жыл сайын 0,1–0,5°-қа жылжып кетеді. Ішкі ядро радиусы Жердің жалпы радиусының 1/5 шақты бөлігін құрайды.

Жылуы

Жердің ішкі жылуы ғаламшарлық аккрециядан қалған жылу (20%) мен радиобелсенді ыдыраудан шыққан жылудан (80%) пайда болады. Ішіндегі жылу шығарушы басым изотоптар: калий-40, уран-238 және торий-232. Центрінде температурасы 6000°-қа және қысымы 360 ГПа-ге жетеді. Жылудың басым бөлігін радиобелсенді ыдырау қамтамасыз еткендігінен ежелде, жартылай ыдырау периоды қысқа изотоптар әлі бітпеген кезде, Жердің жылу деңгейі әлдеқайда жоғары болған. Жоғары жылу деңгейі конвекция мен тақталар тектоникасы деңгейін көтерген және коматиит сияқты қазіргі кезде сирек кездесетін магмалық жыныстарға қалыптасуға мұрша берген.

Жылу шығаратын изотоптар
Изотоп Жылу шығару
W/кг изотоп 		Жартылай ыдырау

периоды
жыл

Мантиядағы

концентрациясы
кг изотоп/кг мантия

Жылу шығару
W/кг мантия
238U 94,6×10−6 4,47×109 30,8×10−9 2,91×10−12
235U 569×10−6 0,704×109 0,22×10−9 0.125×10−12
232Th 26,4×10−6 14,0×109 124×10−9 3,27×10−12
40K 29,2×10−6 1,25×109 36,9×10−9 1,08×10−12

Тектоникалық тақталары

Толық мақаласы: Литосфералық тақталар
Жердің ірі тақталары
Тақта атауы Аймақ
106 км2
     Тынық мұхит тақтасы 103,3
     Африка тақтасы 78,0
     Солтүстік Америка тақтасы 75,9
     Еуразия тақтасы 67,8
     Антарктика тақтасы 60,9
     Үнді-Аустралия тақтасы 47,2
     Оңтүстік тақта 43,6

Жердің литосфера деген қатты сыртқы қабаты бірнеше тектоникалық тақтаға бөлінеді. Ол тақталар өзара үш жолмен жылжығандығынан үш шекара түрі бар: конвергенттік шекарада екі тақта жақындаса жылжиды; дивергенттік шекарада екі тақта алшақтанады және трансформдық шекарада тақталар параллельді жылжиды. Сол шекараларда жанартау белсенділігі, зілзалалар, тау құрылуы, шұңғыма қалыптасуы орын алады. Тақталар астеносфера деген жоғарғы мантияның қатты, бірақ сонша тұтқыр емес бөлігінің үстімен қозғалады.

Конвергенттік шекарада мұхиттық тақта субдукция нәтижесінде континенттік тақтаның астына кіргенде кей бөлігі мантияға оралады, ал дивергенттік шекарада екі тақта арасына мантия заты жоғары көтеріліп, шұңғыма құрайды. Осы екі процестің алмасуы нәтижесінде мұхиттық қыртыс әрдайым жаңарады. Мұхит түбінің үлкен бөлігінің жасы 100 млн жылдан аспайды. Ең ескі жері Тынық мұхиттың батысында орналасқан, жасы шамамен 200 млн жыл. Континенттік қыртыс болса, мұхиттағыдан едәуір ескі. Ең ескі бөлігіне 4030 млн жыл, әйткенмен эоархей кезеңінің шөгінді тастарында табылған цирконныңға 4400 млн жыл, демек Жер қыртысы ол кезде де қалыптасып біткені мүмкін.

Ең дәу жеті тақта қатарына Тынық мұхит, Солтүстік Америка, Еуразия, Африка, Антарктика, Үнді-Аустралия және Оңтүстік Америка тақталары кіреді. Кішірек тақталарға Аравия, Кариб, Оңтүстік Америка батысында орналасқан Наска, Атлант мұхитының оңтүстігіндегі Скотия тақталары жатады. Кейбір тақталар бір-бірімен бірлеседі, мысалы Аустралия тақтасы Үнді тақтасымен шамамен 50–55 млн жыл бұрын бірлесіп қалған. Ең тез жылжитын тақталар - мұхиттық тақталар, мәселен Кокос тақтасы 75 мм/жыл жылдамдығымен үдейе жүреді, ал Тынық мұхит тақтасы 52–69 мм/жыл жылдамдығымен қозғалады. Ең баяу жылжитын Оңтүстік Америка тақтасы жыл сайын тек 10,6 мм ғана жүреді.

Беті

Толық мақаласы: Жер қыртысы
Сусыз Жердің 3D моделі (масштабы жалған)

Жер бетінің толық ауданы шамасында 510 млн км2. Оның 70,8%-ы (361,13 млн км2) теңіз деңгейінің астында жатыр, демек оны мұхит суы қаптаған. Судың астында континенттік қайраңдар, таулар, жанартаулар, мұхиттық шұңғымалар, суасты шатқалдары, мұхиттық үстірттердің көбі орналасқан. Қалған, су баспаған 29,2% (148,94 млн км2) жер әртүрлі бедерлерден тұрады: тау, шөл, жазық, үстірт және т.б. Тектоника мен эрозия, жанартау атқылауы, су басуы, үгілу, мұздану, маржан рифтері мен метеорит құлауы Жер бетінің пішініне әрдайым әсер етеді.

Континенттік қыртыс гранит пен андезит сияқты тығыздығы төменірек магмалық тау жыныстарынан тұрады. Базальт деген тығыз жанартаулық жыныс пен мұхит түбін негізгі құраушы сирегірек кездеседі. Шөгінді тау жыныстары деген бір жерге жиналған шөгіндінің нығызданғандығынан қалыптасатын жыныстар. Континенттер бетінің шамамен 75%-ын шөгінді тау жыныстары қаптаған, әйткенмен олар бүкіл қыртыстың тек 5%-ын құрайды. Үшінші түрі — әуелгі жыныстардың жоғары қысым немесе/және жоғары температура арқылы трансформациялау нәтижесінде шығатын метаморфтық тау жыныстары. Силикатты минералдардан ең кең таралғандары: кварц, дала шпаты, амфибол, слюда, пироксен мен оливин. Карбонатты минералдардың кейбіреулері: кальцит (әктастың құрамында бар) пен доломит.

Құрлықтық жердің ең төменгі нүктесі Өлі теңіз түбінде (−418 м), ал ең жоғарғы болса, Эверест шыңында (8848 м) орналасқан. Теңіз деңгейінен жоғары тұрған жердің орташа биіктігі 797 м.

Топырақтан тұратын және оны қалыптастыратын континент бетінің сыртқы қабаты педосфера аталады. Егістік жердің барлығы Жер бетінің 10,9%-ын құрайды, оның ішінде тек 1,3%-ы әрдайым қолданылатын егістік жер болып табылады. Жердің 40%-ына жуық территориясы ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланады: 16,7 млн км2-і егінжай ретінде және 33,5 млн км2-і мал жаю үшін.

Гравитациялық өрісі

Жердің гравитациялық аномалиялары

Жер гравитациясы - оның ішіндегі массаның үлестірімінен пайда болатын және нысандарға әсер ететін үдеу. Жер бетінің қасындағы гравитациялық үдеу шамамен 9,8 м/сек2. Жергілікті топография, геология және тектоникалық құрылымға қарай кей аймақтың гравитациялық өрісі басқа түрлі болады, бұл нәрсе гравитациялық аномалия деп аталады.

Магниттік өрісі

Жердің магниттік өрісінің негізгі бөлігі ядро ішінде пайда болады. Ол жақта конвекцияның кинетикалық энергиясын электрлік пен магниттік өріс энергияларына айналдыру үдерістері өтеді. Өріс Жер ішінен сыртқа шығып, дипольді құрайды. Дипольдің полюстері Жер географиялық полюстерінің қасында орналасқан. Магниттік өріс экваторында кернеулігі 3,05×10−5 T, магниттік моменті 7,79×1022 А⋅м2 (J2000.0, ғасыр сайын 6%-ға төмендейді) құрайды. Ядродағы конвекциялық қозғалыстардың бәрі кездейсоқ, сондықтан магниттік полюстер ығысып, кейде орындарын ауыстырады. Бұл негізгі өрістің секулярлық вариациясын және тұрақсыз интервалды бұрылуын тудырады (орташа есеппен әр миллион жыл сайын бірнеше рет болады). Соңғысы 700 мың жыл бұрын болған.

Магнитосфера

Толық мақаласы: Магнитосфера
Магнитосфера нобайы

Жердің магниттік өрісінің ғарышқы бөлігін магнитосфера деп атайды. Ол Күн желінің иондары мен электрондарын тойтарады; Күн желінің қысымы магнитосфераның күндізгі жағын Жердің 10 радиусындай ұзындыққа нығыздайды, ал түнгі жағын созып, ұзын құйрық қылады. Ван Аллен радиациялық белдеулерін кездейсоқ қозғалатын жоғары энергиялы бөлшектер құрайды.

Магниттік дауыл мен субдауыл кезінде магнитосфера, әсіресе магнитоқұйрық, зарядталған бөлшектерді тойтарғанда олар өріс сызықтарымен қозғалып, ионосфераға түсуі мүмкін. Түскенде олар қоздырылып, ионданып, полюстік шұғыланы тудырады.

Гидросферасы

Толық мақаласы: Гидросфера
Су айналымы (ағылшынша)

Жердегі судың барлығы гидросфераны құрайды. Оның ішіне мұхиттар, теңіздер, көлдер, өзендер, жерасты суы және т.б. кіреді. Барлық мұхиттың шамаланған массасы 1.35×1018 тонна, демек олар Жердің жалпы массасынын 1/4400 бөлігін құрайды. Мұхиттардың жалпы ауданы 361 млн км2, ал орташа тереңдігі 3682 м, яғни шамалап есептелген көлемі 1332 млрд км3. Жер қыртысы толығымен тегіс (ешбір бұдыры не шұңқыры жоқ; барлық жері бір деңгейде) болса, дүниежүзі мұхитының тереңдігі 2,7-2,8 км болар еді. Судың барлығының 97,5-ке жуық пайызы ащы (тұзды), қалған 2,5%-ы тұщы болып табылады. Тұщы судың дәу бөлігі (~68,7%) мұз қалпақтары мен мұздықтардан тұрады.

Мұхиттағы әр 1 килограмм судың ішінде 35 гр тұз табылады, яғни теңіз суының орташа ащылығы 3,5%. Ол тұздың көбі жанартау белсенділігінен не суыған магмалық жыныстардан шыққан. Тұздан бөлек, мұхитта көптеген тірі ағзаға қажет атмосфералық газ бар. Судың жылу сыйымдылығы жоғары болғандығынан ол Күннен келген жылу энергиясын жинап, дүниежүзі климатын теңгереді.

Атмосферасы

Толық мақалалары: Атмосфера және Жер атмосферасы
NASA серігінен түсірілген Жер мен оның бұлттарының суреті

Жер атмосферасының теңіз деңгейіндегі қысымы шамамен 101325 кПа, ал биіктігі 8,5 шақты км. Құрғақ (су буы есепке алынбаған) атмосфераны 78,084% азот, 20,946% оттек, 0,934% аргон және көміртек диоксиді мен басқа газ молекулаларының іздік мөлшерлері құрайды. Су буының мөлшері климатқа қарай 0,01% мен 4% арасында болуы мүмкін, бірақ шамаланған мөлшері 1%. Тропосфера биіктігі географиялық ендік және ауа райы мен жыл мезгіліне қарай өзгереді; қос полюстегі биіктігі 8 км, ал экватордағы 17 км.

Биосфера қалыптасқанынан бері Жер беті қатты өзгерді. Фотосинтездің 2,7 млрд жыл бұрын пайда болғанынан кейін атмосферада оттек жинала бастады. Бұл аэробтық ағзалар таралуына және O2-нің озоносфераны құрушы O3-ке айналуына мүмкіндік туғызды. (Озоносфера, яки озон қабаты, дегеніміз Күннің ультракүлгін сәулесінен қалқан болып, тіршіліктің бәрін қорғайтын қабат.) Сомен қатар, атмосфераның тірі организмдер үшін басқа маңызды функцияларының ішіне су буын тасымалдау, пайдалы газдармен қамтамасыз ету, шағын метеорларды өртеп жіберу және температураны теңгеру кіреді. Сонғысы көшетхана эффектісі деп аталады, оның нәтижесінде атмосферадағы іздік молекулалар жерден шыққан жылу энергиясын ұстап, орташа температураны көтереді. Су буы, көмірқышқыл газ, метан, азот оксиді мен озон негізгі көшетхана газдары болып табылады. Бұл құбылыссыз Жер бетінің орташа температурасы –18°C болатын еді (қазіргісі +15°C), яғни тіршілік қазіргі түріне қарағанда мүлдем басқа болатын еді.

Ауа райы мен климат

Толық мақалалары: Ауа райы және Климат

Жер атмосферасының нақты бір шегі жоқ, себебі оның кейбір бөлігі әрқашан ғарышқа ұшып кетеді. Массасының 3/4 бөлігі бірінші 11 км-інде сақталады. Бұл 11 километрлік қабат тропосфера деп аталады. Күннен келген сәулелер Жердің сыртқы қабаты мен тропосферасын жылытады, сол себептен ауа тығыздығы төмендейді. Тығыздығы төменірек ауа ұшып кетеді, ал оның орнына тығыздығы жоғарырақ, салқын ауа түседі. Бұл ауа райы мен климатты қалыптастыратын құбылыс атмосфера циркуляциясы (айналымы) деп аталады.

Феликс дауылы, 2007 қыркүйегі
Мохаве шөліндегі ірі бұлт, 2016 ақпаны

Жер бетіне жететін Күн энергиясының мөлшері ендік жоғарылауымен азаяды. Жоғарғы ендіктерде Күн сәулелері Жерге кішірек бұрыштар астында түседі және атмосфераның қалыңырақ қабаттары арқылы өтуге мәжбүр, сондықтан теңіз деңгейіндегі орташа жылдық ауа температурасы ендік градусы экватордан әрі көтерілген сайын 0,4°C-қа төмендейді. Жер жүзін климатқа қарай бірнеше ендік белдеуге бөлуге болады. Экватордан полюстерге қарай тропиктік (я экваторлық), субтропиктік, қоңыржай және полюстік белдеулер орналасқан.

Одан бөлек, жергілікті климатқа әсер ететін факторлар: мұхит қасында орналасу, мұхиттық пен атмосфералық циркуляция және топология. Мұхит жанындағы жердегі жаз әдетте салқынырақ, ал қыс жылырақ болады, себебі мұхит Күн жарығынан алынған жылудың үлкен мөлшерін сақтай алады. Жел мұхиттың суығын немесе жылуын жерге апарады. Атмосфералық циркуляция да маңызды рөл атқарады, мәселен Лондон мен Астана жақын ендіктерде орналасқан, алайда Лондон жағалау қасында тұрғандығынан оның климаты Астанадан гөрі әлдеқайда біркелкі әрі жылы. Сондай-ақ, температура биіктік жоғарылаған сайын төмендейді, сол себептен таулы жерлер әдетте салқын.

Буға айналып, әуеге көтерілген су атмосферадағы циркуляциялық жолдармен жүреді. Жылы, ылғалы ауа жоғары көтерілгенде, су конденсацияланып, жауын-шашын ретінде жерге түседі. Түскеннен кейін судың көбі өзендер арқылы мұхитқа оралады немесе жиналып, көл құрайды. Осы су айналымы тіршілік сақталуының және жер бетінің эрозиялануының негізгі факторы болып табылады. Жауын-шашын мөлшерлері қатты вариацияланады. Мысалы, Атакама шөліндегі орташа жыл сайынғы жауын-шашын тек 15 мм құрайды, ал Үндістандағы Черапунджи ауылында болса, жыл сайын 11777 мм су жауады. Жауын-шашынның мөлшеріне атмосфералық циркуляция, топография мен температура ерекшеліктері және т. б. факторлар әсер етеді.

Жиі қолданылатын Көппен климат классификациясы (ағылшынша Köppen climate classification) бойынша, климат бес ірі топқа бөлінеді: ылғалы тропиктік, құрғақ, ылғалы субтропиктік, континенттік және суық полюстік. Олар әрі қарай шағынырақ топтарға бөлінеді. Көппен жүйесі аймақтарды температура мен жауын-шашынға қарай ажыратады. Жер жүзіндегі ауа температурасы Өлім аңғары секілді ыстық шөлдерде 55°C-қа дейін көтерілуі және Антарктика сияқты суық жерлерде −89°C-қа түсуі мүмкін.

Жоғарғы атмосфера

Тропосферадан жоғары орналасқан атмосфера әдетте стратосфера, мезосфера және термосфера болып бөлінеді. Әр қабаттың температура градиенті әртүрлі, яғни әртүрлі қабаттарда биіктік жоғарылаған сайын температура да әртүрлі өзгереді. Ең жоғарыда, Күн желімен әрекеттесетін магнитосфераның астында экзосфера орналасқан. Стратосфераның ішінде ультракүлгін сәуледен қорғайтын озон қабаты орналасқан. Жер бетінен 100 км жоғары атмосфера мен ғарыш кеңістігі арасындағы шекара болып табылатын Карман сызығы тұр.

Жердегі тіршілік

Тіршілік патшалықтарының бірі — саңырауқұлақтар
Микроскоп астындағы протистілер

Жердегі тірі ағзалардың бәрі экожүйелерді құрайды, ал барлық экожүйе болса, биосфераны құрайды. Биосфера көптеген биомға, яғни белгілі бір қоршаған орта мен оны мекендейтін жануарлар мен өсімдіктер жиынтықтарына бөлінеді. Жердегі биомдар негізінен ендігі, теңіз деңгейінен санағанда биіктігі не тереңдігі және ылғалдығына қарай бөлінеді. Полюстік шеңберлер ішінде және аса құрғақ аймақтарда аз жануар мен өсімдік тіршілік етеді, ал экватордағы ылғал ойпаттарда биоалуантүрлілік керісінше шыңына дейін жетеді. Қазіргі түрлер санын есептеулер әртүрлі; түрлердің көбі тіпті сипатталған да жоқ.

Тіршілік мекендей алатын ғаламшар, бір де бір тірі ағзасы жоқ болса да, тіршілікке жарамды (ағылшынша habitable) деп аталады. Су организмдерді қоршаған орта мен метаболизм атқаруға жеткілікті энергиямен қамтамасыз етеді. Суда күрделі органикалық молекулалар қалыптасып, өзара әрекеттесе алады. Өсімдіктер қоректік заттарды атмосфера, топырақ не судан алады. Ол қоректік заттар әрдайым қоректік тізбектер не желілер арқылы түрлер арасында тасымалданады. Жер мен Күн арасындағы қашықтық, орбиталық эксцентриситет, айналу осінің көлбеуі, геологиялық тарих, атмосфера және магниттік өріс — бұның бәрі Жер бетіндегі климаттық жағдаятқа әсер ететін факторлар.

Тропиктік циклон сияқты экстремалды ауа райы Жер жүзінің үлкен бөлігінде кездеседі және ол аймақтардағы тіршілікке қатты ықпал етеді. 1980-нен 2000-ға дейін климаттық апаттардан қаза тапқан жыл сайынғы адам саны 11800 шақты болып есептеледі. Көптеген жер зілзалаға, жылжымаға, цунамиге, жанартау атқылауына, торнадоға, боранға, су тасқынына, қуаңшылыққа, орман өртіне және басқа да апаттарға ұшырайды. Адам әсері де болмашы емес: су мен ауа ластануы, қышқылды жаңбыр, вегетацияның жоғалуы (малды шектен тыс жаю, ормансыздану, шөлдену), популяциялар азаюы, түрлердің қырылуы, топырақ деградациясы, құнарсыздануы және эрозиясы адам іс-әрекетінің салдарынан болады. Одан бөлек, адам атмосфераға көшетжай газдарын шығарып, жаһандық жылынуды жүргізуде. Бұл жылынудың салдарынан мұздықтар ериді, жаһандық масштабтағы орташа теңіз деңгейі көтеріледі және ауа райы мен климат орасан жылдам әрі қатты өзгереді.

Антропогеография

Толық мақаласы: Антропогеография
Жердің жеті құрлығы:
к · т · ө

Жердегі барлық адам популяциясы 2010-ыншы жылдардың басында жеті миллиардтан асқан. Болжам бойынша, ол XXI ғасырдың ортасына тамам 10 миллиардқа дейін өседі. Өсімнің басым бөлігі субсахаралық Африкада күтілуде. Болжауша, 2050 жылға дейін дүниежүзі популяциясының 68%-ы қалалық өңірлерде, қалғаны ауылдарда тұратын болады. Құрлықтардың 68%-ы солтүстік жарты шарда орналасқан және адамдардың бәрінің 90%-ы да сол жарты шарда өмір сүреді.

Есептеулерге сәйкес, Жер бетінің 1/8 бөлігі тұруға жарамды, 3/4 бөлігін мұхиттар құрайды, қалған ширегін жер алады. Сол жердің жартысы шөлдерден (14%), биік таулардан (27%) және басқа тұруға жарамсыз аймақтардан тұрады. Антарктиканың кей бөлігі мен кейбір иесіз жерден басқа, Жердің барлық территориясында мемлекеттер орналасқан. Жерде ешқашан дүниежүзі үкіметі болған жоқ, алайда Біріккен Ұлттар Ұйымы озық үкіметаралық ұйым болып саналады.

1961 жылы сәуірдің 12-сінде Жер орбитасына алғашқы рет шыққан адам Юрий Гагарин болған. 2018 жылдың қарашасына дейін 550 адам ғарыштық кеңістікке шығып, орбитаға жеткен, 12-сі Айда болған. Қазіргі кезде ғарышта жүрген адамдардың бәрі әдетте Халықаралық ғарыш станциясында жұмыс істейді. Станцияның алты адамнан тұратын экипажы әдетте 6 ай сайын ауысады. Жерден адам жеткен ең үлкен қашықтық 400171 км (1970 жылы Аполлон 13 миссиясында).

Табиғи қорлар мен жердің пайдаланылуы

Толық мақалалары: Табиғи қорлар және Жерді пайдалану
2015 жылғы мұз баспаған жердің пайдаланылуы
Жер пайдаланылуы Пайыз
Егістік жер 12 – 14%
Жайылым жер 30 – 47%
Адам пайдаланатын ормандар 16 – 27%
Инфрақұрылым 1%
Пайдаланылмаған жер 24 – 31%

Жердің адам пайдаланатын көптеген табиғи қоры бар. Қазба отын сияқты қалпына келмейтін қорлар тек геологиялық масштабта, яғни өте ұзақ уақыт өткеннен кейін ғана, жаңадан пайда болады. Көмір, мұнай немесе табиғи газдан тұратын қазба отынның ірі кенорындары Жер қыртысының астынан алынады. Ол қорларды адам энергия өндіру не химиялық өндірісте пайдалану үшін қазады. Минералдық кенорындары да қыртыс ішінде магматизм, эрозия не тақта тектоникасы нәтижесінде болатын кенжаралу үдерісі арқылы қалыптасқан. Металдар мен басқа элементтер қоршаған орта мен адам саулығына зиян ететін кен өндіру (қазып шығару) процесі арқылы алынады.

Жер биосферасы адамды тамақ, ағаш, дәрілік зат, оттек секілді көптеген пайдалы затпен қамтамасыз етеді және де органикалық қалдықтарды қайта өңдейді. Жердегі экожүйелер топырақ пен тұщы суға және мұхиттағы экожүйелер жерден келген қоректік заттарға тәуелді. 2019 жылы Жердің 39 млн км2 ауданын ормандар мен ағашты жерлер алған, 12 км2-ін шалғындар мен бұталы жерлер алған, 40 млн км2-і жем өсіру мен мал жаю үшін қолданылған, 11 млн км2-і егістік жер ретінде пайдаланылған. Мұз баспаған жердің 12–14%-ы егінжай ретінде қолданылады, 2015 жылы 2%-ы суарылған.

Мәдениет пен тарихта

Гея — ежелгі грек мифологиясындағы жер құдайы

Адам мәдениеттерінде Жердің көптеген бейнесі бар. Жер мен оның төрт жағын белгілейтін астрономиялық таңба — шеңбер ішіндегі кірес, . Жерді кейде құдай қылып кейіптейді. Көптеген мәдениетте ол ана құдай немесе құнарлылық құдайының рөлін атқарады. Көп діннің әлем жаралу мифтерінде Жерді бір немесе бірнеше табиғаттан тыс құдай жаратқан делінеді.

Ғылыми зерттеулер нәтижесінде адамның Жер туралы мәдени түсінігі көптеген рет өзгерді. Әуелгі тегіс Жерге сенім сфералық Жер идеясымен ауысты. Сфералық Жер идеясы алғашқы рет Пифагор немесе Парменид грек философтарының еңбектерінде кездеседі. Жер XVI ғасырға дейін ғаламның ортасы болып есептелген, сосын ғана оның басқа ғаламшарларға қатысты алғанда қозғалғандығы анықталды.

Жер жасы кем дегенде бірнеше миллиард жыл құрайтындығы тек XIX ғасырда айқындалды. 1864 жылы Лорд Келвин термодинамикаға сүйеніп, Жерге 20–400 млн жыл деп жасын есептеген. Нақты жасы тек XX ғасырдың басында радиобелсенді даталау арқылы есептеліп анықталды.

Тағы көріңіз

Дереккөздер

  1. Orbital Ephemerides of the Sun, Moon, and Planets (PDF). International Astronomical Union Commission 4: (Ephemerides). Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 қазан 2012. Тексерілді, 3 сәуір 2010. See table 8.10.2. Calculation based upon 1 AU = 149,597,870,700(3) m.
  2. US Space Command Reentry Assessment - US Space Command Fact Sheet. SpaceRef Interactive (наурыз 1, 2001). Басты дереккөзінен мұрағатталған 19 қаңтар 2013. Тексерілді, 7 мамыр 2011.
  3. Codex Cumanicus  (орыс.).
  4. Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — түркі этимологиясы.
  5. Алтай тілдерінің этимологиялық сөздігі — алтай этимологиясы.
  6. Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (September 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience 3 (9): 637–641. Bibcode 2010NatGe...3..637B. doi:10.1038/ngeo941. 
  7. See:
  8. Righter, K.; Schonbachler, M. (May 7, 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal-Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets 2084: 4034. Bibcode 2018LPICo2084.4034R. https://ntrs.nasa.gov/citations/20180002991. Retrieved October 25, 2020. 
  9. Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F. et al. (2019). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples" (in en). Space Science Reviews 215 (8): 54. Bibcode 2019SSRv..215...54T. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672. https://doi.org/10.1007/s11214-019-0622-x. 
  10. Controversial Moon Origin Theory Rewrites History (22 October 2009). Тексерілді 30 қаңтардың 2010.
  11. Canup, R.; Asphaug, E. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature 412 (6848): 708–12. Bibcode 2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. 
  12. Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (August 4, 2014). "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact". Icarus 242: 5. arXiv:1410.3819. Bibcode 2014Icar..242..316M. doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003. https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1410/1410.3819.pdf. Retrieved October 25, 2020. 
  13. Earth's Early Atmosphere and Oceans. Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association.
  14. Morbidelli, A. et al. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science 35 (6): 1309–20. Bibcode 2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x. 
  15. (2002) "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan, San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. 
  16. Staff. Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere, Physorg.news (4 March 2010). Тексерілді 27 наурыздың 2010.
  17. Bradley, D.C. (2011). "Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle". Earth-Science Reviews 108 (1–2): 16–33. Bibcode 2011ESRv..108...16B. doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003. http://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/download?doi=10.1.1.715.6618&rep=rep1&type=pdf. 
  18. Kinzler, Ro. When and how did the ice age end? Could another one start?, American Museum of Natural History.
  19. Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P. et al. (12 December 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition". Proc Natl Acad Sci U S A 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. https://www.pnas.org/content/pnas/114/50/13114.full.pdf. Retrieved 28 June 2019. 
  20. Staff Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates. Page Paleontology Science Center. Басты дереккөзінен 4 наурыз 2007. Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  21. Turner, Chris S.M. (2010). "The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)". Quaternary Science Reviews (Elsevier) 29 (27–28): 3677-3682. Bibcode 2010QSRv...29.3677T. doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277379110003197. Retrieved November 3, 2020. 
  22. Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (February 2000). . Scientific American 282 (6): 90–95. Bibcode 2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. Archived from the original on 15 July 2011. . 
  23. ↑ Zimmer, Carl. Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted, The New York Times (3 October 2013). Тексерілді 3 қазанның 2013.
  24. Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences 22 (3): 225–61. Bibcode 1965JAtS...22..225B. doi:[[doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2|10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2]]. 
  25. Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land. NASA (29 November 2002). Тексерілді, 5 наурыз 2007.
  26. Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology 13 (12): 1103–24. Bibcode 2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812. 
  27. Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi et al. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience 7 (1): 25–28. Bibcode 2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. 
  28. Borenstein, Seth. Hints of life on what was thought to be desolate early Earth, Excite, Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network (19 October 2015). Тексерілді 20 қазанның 2015.
  29. Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark et al. (19 October 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–21. Bibcode 2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. http://www.pnas.org/content/early/2015/10/14/1517557112.full.pdf. Retrieved 20 October 2015.  Early edition, published online before print.
  30. Climate Change and the Course of Global History — Cambridge University Press. — P. 42. — ISBN 9780521871648.
  31. Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion — Elsevier Science. — P. 56. — ISBN 9780128143124.
  32. Raup, D. M.; Sepkoski Jr, J. J. (1982). "Mass Extinctions in the Marine Fossil Record". Science 215 (4539): 1501–03. Bibcode 1982Sci...215.1501R. doi:10.1126/science.215.4539.1501. PMID 17788674. 
  33. Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 113 (42): E6325–E6334. Bibcode 2016PNAS..113E6325S. doi:10.1073/pnas.1613094113. PMC 5081622. PMID 27698119. 
  34. Gould, Stephan J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American 271 (4): 84–91. Bibcode 1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. http://brembs.net/gould.html. Retrieved 5 March 2007. 
  35. Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America 119 (1–2): 140–56. Bibcode 2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1. 
  36. ↑ Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal 418: 457–68. Bibcode 1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407. 
  37. Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got? (25 February 2000). Басты дереккөзінен 5 маусым 2009.
  38. Li, King-Fai; Pahlevan, Kaveh; Kirschvink, Joseph L.; Yung, Yuk L. (2009). "Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere". Proceedings of the National Academy of Sciences 106 (24): 9576–79. Bibcode 2009PNAS..106.9576L. doi:10.1073/pnas.0809436106. PMC 2701016. PMID 19487662. http://www.gps.caltech.edu/~kfl/paper/Li_PNAS2009.pdf. Retrieved 19 July 2009. 
  39. The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World — New York: Times Books, Henry Holt and Company. — ISBN 978-0-8050-6781-1.
  40. Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). "The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?" (in en). International Journal of Astrobiology 19 (1): 25–42. Bibcode 2020IJAsB..19...25D. doi:10.1017/S1473550419000120. ISSN 1473-5504. https://www.cambridge.org/core/journals/international-journal-of-astrobiology/article/end-of-life-on-earth-is-not-the-end-of-the-world-converging-to-an-estimate-of-life-span-of-the-biosphere/AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302. 
  41. Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 (1): 155–63. arXiv:0801.4031. Bibcode 2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x. 
    See also Palmer, Jason. Hope dims that Earth will survive Sun's death, NewScientist.com news service (22 February 2008). Тексерілді 24 наурыздың 2008.
  42. Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model. National Geodetic Survey, NOAA. Тексерілді, 7 наурыз 2007.
  43. ↑ Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data. NOAA/NGDC (7 July 2006). Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  44. Senne, Joseph H. (2000). "Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain". Professional Surveyor 20 (5): 16–21. http://archives.profsurv.com/magazine/article.aspx?i=589. 
  45. Sharp, David (5 March 2005). "Chimborazo and the old kilogram". The Lancet 365 (9462): 831–32. doi:10.1016/S0140-6736(05)71021-7. PMID 15752514. 
  46. The 'Highest' Spot on Earth. NPR (7 April 2007). Тексерілді, 31 шілде 2012.
  47. Stewart, Heather A.; Jamieson, Alan J. (2019). "The five deeps: The location and depth of the deepest place in each of the world's oceans" (in en). Earth-Science Reviews 197: 102896. Bibcode 2019ESRv..19702896S. doi:10.1016/j.earscirev.2019.102896. ISSN 0012-8252. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001282521830429X. 
  48. Back-of-the-Envelope Calculations: Scale of the Himalayas. Carleton University. Тексерілді, 19 қазан 2020.
  49. Composition of the Continental Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2003. — Vol. 3. — P. 1–64. — ISBN 978-0-08-043751-4.
  50. Composition of the Oceanic Crust // Treatise on Geochemistry — New York: Elsevier Science, 2014. — Vol. 4. — P. 457–496. — ISBN 978-0-08-098300-4.
  51. ↑ Morgan, J. W.; Anders, E. (1980). "Chemical composition of Earth, Venus, and Mercury". Proceedings of the National Academy of Sciences 77 (12): 6973–77. Bibcode 1980PNAS...77.6973M. doi:10.1073/pnas.77.12.6973. PMC 350422. PMID 16592930. 
  52. The Inaccessible Earth — 2nd. — Taylor & Francis. — P. 166. — ISBN 978-0-04-550028-4. Note: After Ronov and Yaroshevsky (1969).
  53. Jordan, T. H. (1979). "Structural geology of the Earth's interior". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 76 (9): 4192–4200. Bibcode 1979PNAS...76.4192J. doi:10.1073/pnas.76.9.4192. PMC 411539. PMID 16592703. 
  54. The Interior of the Earth. USGS (26 July 2001). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  55. Lithosphere. National Geographic (May 20, 2015). Тексерілді, 13 қазан 2020.
  56. Crustal Structure of the Earth // Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants / Thomas J. Ahrens — Washington, DC: American Geophysical Union. — ISBN 978-0-87590-851-9.
  57. Deuss, A. (2014). "Heterogeneity and Anisotropy of Earth's Inner Core". Annu. Rev. Earth Planet. Sci. 42 (1): 103–126. Bibcode 2014AREPS..42..103D. doi:10.1146/annurev-earth-060313-054658. http://www.geo.uu.nl/~seismain/pdf/Annu_Rev_Earth_Planet.Sci.2014Deuss.pdf. 
  58. Radioactive potassium may be major heat source in Earth's core, UC Berkeley News (10 December 2003). Тексерілді 28 ақпанның 2007.
  59. The Earth's Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought (25 April 2013). Басты дереккөзінен 28 маусым 2013. Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  60. Alfè, D.; Gillan, M. J.; Vocadlo, L.; Brodholt, J.; Price, G. D. (2002). "The ab initio simulation of the Earth's core". Philosophical Transactions of the Royal Society 360 (1795): 1227–44. Bibcode 2002RSPTA.360.1227A. doi:10.1098/rsta.2002.0992. PMID 12804276. http://chianti.geol.ucl.ac.uk/~dario/pubblicazioni/PTRSA2002.pdf. Retrieved 28 February 2007. 
  61. ↑ 4 // Geodynamics — 2. — Cambridge, England, UK: Cambridge University Press. — P. 137. — ISBN 978-0-521-66624-4.
  62. Vlaar, N; Vankeken, P.; Vandenberg, A. (1994). . Earth and Planetary Science Letters 121 (1–2): 1–18. Bibcode 1994E&PSL.121....1V. doi:10.1016/0012-821X(94)90028-0. Archived from the original on 19 March 2012. . 
  63. SFT and the Earth's Tectonic Plates. Los Alamos National Laboratory (2005). Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  64. Understanding plate motions. USGS (5 May 1999). Тексерілді, 2 наурыз 2007.
  65. The Structure of the Terrestrial Planets. Online Astronomy eText Table of Contents. cseligman.com (2008). Тексерілді, 28 ақпан 2008.
  66. Pacific Plate Motion. University of Hawaii (12 August 1999). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  67. Age of the Ocean Floor Poster. NOAA (7 March 2007). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  68. Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S. (1999). "Priscoan (4.00–4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada". Contributions to Mineralogy and Petrology 134 (1): 3–16. Bibcode 1999CoMP..134....3B. doi:10.1007/s004100050465. 
  69. Harrison, T. et al. (December 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science 310 (5756): 1947–50. Bibcode 2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721. 
  70. Plate Tectonic Evolution of the Cocos-Nazca Spreading Center. Proceedings of the Ocean Drilling Program. Texas A&M University (20 November 2000). Тексерілді, 2 сәуір 2007.
  71. Argus, D.F.; Gordon, R.G.; DeMets, C. (2011). "Geologically current motion of 56 plates relative to the no‐net‐rotation reference frame". Geochemistry, Geophysics, Geosystems 12 (11): n/a. Bibcode 2011GGG....1211001A. doi:10.1029/2011GC003751. 
  72. ↑ Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1). University of British Columbia, Okanagan (2 February 2006). Тексерілді, 26 қараша 2007.
  73. World Factbook. Cia.gov. Тексерілді, 2 қараша 2012.
  74. Staff Layers of the Earth. Volcano World. Oregon State University. Басты дереккөзінен 11 ақпан 2013. Тексерілді, 11 наурыз 2007.
  75. Weathering and Sedimentary Rocks. Cal Poly Pomona. Басты дереккөзінен 3 шілде 2007. Тексерілді, 20 наурыз 2007.
  76. Planetary Sciences — 2nd. — Cambridge University Press. — P. 154. — ISBN 978-0-521-85371-2.
  77. Minerals: their constitution and origin — Cambridge University Press. — P. 359. — ISBN 978-0-521-52958-7.
  78. Center, National Geophysical Data Hypsographic Curve of Earth's Surface from ETOPO1.
  79. World Bank arable land. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015.
  80. World Bank permanent cropland. World Bank. Тексерілді, 19 қазан 2015.
  81. Hooke, Roger LeB.; Martín-Duque, José F.; Pedraza, Javier (December 2012). "Land transformation by humans: A review". GSA Today 22 (12): 4–10. doi:10.1130/GSAT151A.1. https://www.geosociety.org/gsatoday/archive/22/12/pdf/gt1212.pdf. 
  82. Watts, A. B.; Daly, S. F. (May 1981). "Long wavelength gravity and topography anomalies". Annual Review of Earth and Planetary Sciences 9: 415–18. Bibcode 1981AREPS...9..415W. doi:10.1146/annurev.ea.09.050181.002215. 
  83. Olson, Peter; Amit, Hagay (2006), "Changes in earth's dipole", Naturwissenschaften 93 (11): 519–542, doi:10.1007/s00114-006-0138-6, PMID 16915369, https://pages.jh.edu/~polson1/pdfs/ChangesinEarthsDipole.pdf 
  84. MHD dynamo theory. NASA WMAP (16 February 2006). Тексерілді, 27 ақпан 2007.
  85. Introduction to Geomagnetic Fields — New York: Cambridge University Press. — P. 57. — ISBN 978-0-521-82206-0.
  86. Ganushkina, N. Yu; Liemohn, M. W.; Dubyagin, S. (2018). "Current Systems in the Earth's Magnetosphere" (in en). Reviews of Geophysics 56 (2): 309–332. Bibcode 2018RvGeo..56..309G. doi:10.1002/2017RG000590. ISSN 1944-9208. https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2017RG000590. 
  87. McElroy, Michael B. (2012). "Ionosphere and magnetosphere". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc.. https://www.britannica.com/science/ionosphere-and-magnetosphere/Magnetosphere. 
  88. Van Allen James Alfred Origins of Magnetospheric Physics — University of Iowa Press. — ISBN 978-0-87745-921-7.
  89. Exploration of the Earth's Magnetosphere. NASA (8 July 2005). Тексерілді, 21 наурыз 2007.
  90. Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). . Oceanography 23 (2): 112–14. doi:10.5670/oceanog.2010.51. Archived from the original on 2 November 2013. . Retrieved 6 June 2013. 
  91. Third rock from the Sun – restless Earth. NASA's Cosmos. Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  92. The World's Water. USGS Water-Science School (17 March 2014). Тексерілді, 12 сәуір 2015.
  93. Practical handbook of marine science — 3rd. — CRC Press. — P. 35. — ISBN 978-0-8493-2391-1.
  94. Salt of the Early Earth. NASA Astrobiology Magazine (11 June 2002). Басты дереккөзінен 30 маусым 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  95. Oceanic Processes. NASA Astrobiology Magazine. Басты дереккөзінен 15 сәуір 2009. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  96. Earth's Big heat Bucket. NASA Earth Observatory (24 April 2006). Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  97. Sea Surface Temperature. NASA (21 June 2005). Басты дереккөзінен 27 сәуір 2013. Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  98. ↑ Meteorology: An Educator's Resource for Inquiry-Based Learning for Grades 5-9 — NASA/Langley Research Center. — P. 6. — ISBN NP-2006-08-97-LaRC.
  99. Williams, David R. Earth Fact Sheet. NASA/Goddard Space Flight Center (16 March 2017). Тексерілді, 26 шілде 2018.
  100. The height of the tropopause. Resources in Atmospheric Sciences. University of Wyoming (November 1997). Тексерілді, 10 тамыз 2006.
  101. Causes and Environmental Implications of Increased UV-B Radiation — Royal Society of Chemistry. — ISBN 978-0-85404-265-4.
  102. ↑ Staff Earth's Atmosphere. NASA (8 October 2003). Тексерілді, 21 наурыз 2007.
  103. Fundamentals of Physical Geography (2nd Edition). University of British Columbia, Okanagan (2006). Тексерілді, 19 наурыз 2007.
  104. Gaan Narottam Climate Change and International Politics — Kalpaz Publications, 2008. — P. 40. — ISBN 978-81-7835-641-9.
  105. ↑ Weather. World Book Online Reference Center. NASA/World Book, Inc (2005). Басты дереккөзінен 13 желтоқсан 2010. Тексерілді, 17 наурыз 2007.
  106. Life, the Science of Biology — 8th. — MacMillan. — P. 1114. — ISBN 978-0-7167-7671-0.
  107. Staff Climate Zones. UK Department for Environment, Food and Rural Affairs. Басты дереккөзінен 8 тамыз 2010. Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  108. ↑ Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 49. — ISBN 9781284126563.
  109. Various The Hydrologic Cycle. University of Illinois (21 July 1997). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  110. ↑ The Earth's Climate System. University of California, San Diego (2002). Тексерілді, 24 наурыз 2007.
  111. Climatology — fourth. — Jones & Bartlett Learning, 2018. — P. 159. — ISBN 9781284126563.
  112. El Fadli, Khalid I.; Cerveny, Randall S.; Burt, Christopher C.; Eden, Philip; Parker, David; Brunet, Manola; Peterson, Thomas C.; Mordacchini, Gianpaolo et al. (2013). "World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58°C Temperature Extreme at El Azizia, Libya (13 September 1922)" (in en). Bulletin of the American Meteorological Society 94 (2): 199–204. Bibcode 2013BAMS...94..199E. doi:10.1175/BAMS-D-12-00093.1. ISSN 0003-0007. https://journals.ametsoc.org/bams/article/94/2/199/60223/World-Meteorological-Organization-Assessment-of. 
  113. Turner, John; Anderson, Phil; Lachlan‐Cope, Tom; Colwell, Steve; Phillips, Tony; Kirchgaessner, Amélie; Marshall, Gareth J.; King, John C. et al. (2009). "Record low surface air temperature at Vostok station, Antarctica" (in en). Journal of Geophysical Research: Atmospheres 114 (D24): D24102. Bibcode 2009JGRD..11424102T. doi:10.1029/2009JD012104. ISSN 2156-2202. https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2009JD012104. 
  114. Staff Stratosphere and Weather; Discovery of the Stratosphere. Science Week (2004). Басты дереккөзінен 13 шілде 2007. Тексерілді, 14 наурыз 2007.
  115. Presentation of the Karman separation line, used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics. Fédération Aéronautique Internationale (21 June 2004). Басты дереккөзінен 15 қаңтар 2010. Тексерілді, 21 сәуір 2007.
  116. Biosphere. National Geographic (June 24, 2011). Тексерілді, 1 қараша 2020.
  117. Interdependency between animal and plant species. BBC Bitesize. BBC.
  118. Hillebrand, Helmut (2004). "On the Generality of the Latitudinal Gradient". American Naturalist 163 (2): 192–211. doi:10.1086/381004. PMID 14970922. http://oceanrep.geomar.de/4048/1/Hillebrand_2004_Amer_nat.pdf. 
  119. Sweetlove, L. (24 August 2011). "Number of species on Earth tagged at 8.7 million". Nature. doi:10.1038/news.2011.498. https://www.nature.com/news/2011/110823/full/news.2011.498.html. Retrieved 28 October 2020. 
  120. Staff Astrobiology Roadmap. NASA, Lockheed Martin (September 2003). Басты дереккөзінен 12 наурыз 2012. Тексерілді, 10 наурыз 2007.
  121. Ecology environmental science and conservation — First. — New Delhi: S. Chand & Company, 2013. — ISBN 978-93-83746-00-2.
  122. Habitable Planets for Man — 2nd. — American Elsevier Publishing Co. — ISBN 978-0-444-00092-7.
  123. Oceans and Human Health — Elsevier Science. — P. 212. — ISBN 9780080877822.
  124. Natural Disasters — Springer Science & Business Media. — P. 3. — ISBN 9781317938811.
  125. The Human Impact on the Natural Environment — MIT Press, 2000. — P. 52; 66; 69; 137; 142; 185; 202; 355; 366. — ISBN 9780262571388.
  126. Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W.; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan et al. (2016). "Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming" (in en). Environmental Research Letters 11 (4): 048002. Bibcode 2016ERL....11d8002C. doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002. ISSN 1748-9326. https://doi.org/10.1088%2F1748-9326%2F11%2F4%2F048002. 
  127. Global Warming Effects  (ағыл.) (14 January 2019).
  128. Various '7 billionth' babies celebrated worldwide. Yahoo News. Басты дереккөзінен 31 қазан 2011. Тексерілді, 31 қазан 2011.
  129. ↑ Harvey, Fiona. World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests (en-GB), The Guardian (15 шілде 2020).
  130. What share of people will live in urban areas in the future? (2019).
  131. Distribution of landmasses of the Paleo-Earth. University of Puerto Rico at Arecibo (6 July 2011). Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
  132. MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere. Business Insider (4 May 2012). Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
  133. Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). "Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification". Hydrology and Earth System Sciences Discussions 4 (2): 439–73. Bibcode 2007HESSD...4..439P. doi:10.5194/hessd-4-439-2007. https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00298818/file/hessd-4-439-2007.pdf. 
  134. Staff Themes & Issues. Secretariat of the Convention on Biological Diversity. Басты дереккөзінен 7 сәуір 2007. Тексерілді, 29 наурыз 2007.
  135. Politics and Process at the United Nations: The Global Dance — Lynne Reiner, 2006. — P. 1-4. — ISBN 1-58826-323-1.
  136. The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance — Faber & Faber, 2010. — P. 116-117. — ISBN 9780571290727.
  137. The race for space: the United States and the Soviet Union compete for the new frontier — Twenty-First Century Books. — P. 34. — ISBN 978-0-8225-5984-9.
  138. Russia's Cosmonauts: Inside the Yuri Gagarin Training Center — Birkhäuser. — ISBN 978-0-387-21894-6.
  139. Holmes, Oliver. Space: how far have we gone – and where are we going? (en-GB), The Guardian (19 қараша 2018).
  140. Reference Guide to the International Space Station. NASA (16 January 2007). Тексерілді, 23 желтоқсан 2008.
  141. Apollo 13 The Seventh Mission: The Third Lunar Landing Attempt 11 April–17 April 1970. NASA. Тексерілді, 7 қараша 2015.
  142. ↑ IPCC Summary for Policymakers // IPCC Special Report on Climate Change and Land — 2019. — P. 8.
  143. What are the consequences of the overexploitation of natural resources?, Iberdrola.
  144. "13. Exploitation of Natural Resources". European Environment Agency (European Union). 20 April 2016. https://www.eea.europa.eu/publications/92-826-5409-5/page013new.html. Retrieved 28 June 2019. 
  145. Huebsch, Russell. How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?, Sciencing, Leaf Group Media (29 September 2017).
  146. Electricity generation – what are the options?. World Nuclear Association.
  147. Brimhall, George (May 1991). "The Genesis of Ores". Scientific American (Nature America) 264 (5): 84–91. Bibcode 1991SciAm.264e..84B. doi:10.1038/scientificamerican0591-84. JSTOR 24936905. https://www.jstor.org/stable/24936905. Retrieved October 13, 2020. 
  148. Lunine Jonathan I. Earth: Evolution of a Habitable World — second. — Cambridge University Press, 2013. — P. 292–294. — ISBN 978-0-521-61519-8.
  149. Rona, Peter A. (2003). "Resources of the Sea Floor". Science 299 (5607): 673–74. doi:10.1126/science.1080679. PMID 12560541. 
  150. Land Use (2019).
  151. Widmer, Ted. What Did Plato Think the Earth Looked Like? - For millenniums, humans have tried to imagine the world in space. Fifty years ago, we finally saw it., The New York Times (24 December 2018). Тексерілді 25 желтоқсанның 2018.
  152. Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines // Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms — New York: Ionfox AB. — P. 281–82. — ISBN 978-91-972705-0-2.
  153. ↑ Stookey Lorena Laura Thematic Guide to World Mythology — Westport, Conn.: Greenwood Press, 2004. — P. 114–15. — ISBN 978-0-313-31505-3.
  154. Kahn Charles H. Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History — Indianapolis, Indiana and Cambridge, England: Hackett Publishing Company. — P. 53. — ISBN 978-0-87220-575-8.
  155. Garwood Christine Flat earth : the history of an infamous idea — 1st. — New York: Thomas Dunne Books. — P. 26–31. — ISBN 978-0-312-38208-7.
  156. Earth. The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more (16 July 2006). Тексерілді, 9 наурыз 2010.
  157. Physical Geology: Exploring the Earth — Thomson Brooks/Cole, 2007. — P. 263–65. — ISBN 978-0-495-01148-4.
  158. ↑ Henshaw John M. An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter — Johns Hopkins University Press, 2014. — P. 117–18. — ISBN 978-1-4214-1491-1.
  159. ↑ Burchfield Joe D. Lord Kelvin and the Age of the Earth — University of Chicago Press, 1990. — P. 13–18. — ISBN 978-0-226-08043-7.

Сыртқы сілтемелер

Ортаққорда бұған қатысты бар: Жер
  • Earth – Profile – NASA сайтындағы Жер бейіні
  • Earth Observatory – NASA
  • Жер – Бейнелер – Халықаралық ғарыш станциясы:
  • Google Earth 3D, интерактивті карта
  • Жер, Күн және Ай жүйесінің интерактивті 3D визуализациясы
  • GPlates порталы (Сидней Университеті)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар.
Жарияланған күні:
Baska magynalar үshin Zher ajryk degen betti karanyz Zher Kүnnen әri karaj sanaganda үshinshi galamshar zhәne tirshiligi tabylgan zhalgyz astronomiyalyk nysan Radiometriyalyk taldau men baska ajgaktar bojynsha Zher 4 5 milliardtan astam zhyl buryn kalyptasty Onyn gravitaciyalyk orisi garyshtagy baska nysandarmen әsirese Kүn men tabigi serigi Ajmen әrekettesedi Orbita bojymen 365 25 shakty kүn ishinde Kүndi bir ret ajnalyp shygady ZherBaska ataularyzhaһan zhiһan dүnie dүniezhүzi әlem zher kokOrbitalyk sipattamasyPerigelij147 098 290 km 0 98329134 a b Afelij152 098 232 km 1 01671388 a b Үlken zharty os a 149 598 261 km 1 00000261 a b 1 Ajnaludyn siderikalyk kezeni365 256366004 kүn 365 kүn 6 sag 9 min 10 sekOrtasha anomaliyasy Mo 357 51716 Iilui i 7 155 kүn ekvatoryna katysty Zhogargy koterilushi tүjinnin bojlygy W 348 73936 Pericentrdin argumenti w 114 20783 Serikteri1 Aj 8300 zhasandyserik 2 Fizikalyk sipattamasyPolyustik sygylysuy0 0033528Ekvatorlyk radiusy6378 1 kmPolyustik radius6356 8 kmOrtasha radius6371 0 kmҮlken dongelektin shenberi40 075 017 km ekvatorda Zhazyktyk audany S 510 072 000 km2Kolem V 10 8321 1011 km3Massasy m 10 8321 1011 km3Ortasha tygyzdygy r 5 5153 g sm3Ekvatordagy erkin tүsu үdeui g 9 780327 m s2 0 99732 g Birinshi garyshtyk zhyldamdyk v 1 7 91 km sEkinshi garyshtyk zhyldamdyk v 2 11 186 km sAjnaludyn ekvatorlyk zhyldamdygy1674 4 km sag 465 1 m s Ajnalu periody T 0 99726968 kүn 23 sag 56 min 4 1 sek Albedo0 306Temperatura min ort maks Celsij 89 2 C 14 C 56 7 CKelvin184K 287 2K 329 9KAtmosferaAtmosferalyk kysym101 325 kPa teniz dengejinde Қuramy 78 08 azot N2 20 95 ottek O2 1 su buy klimatka karaj 0 9340 argon Ar 0 0413 komirkyshkyl gaz SO2 0 00182 neon Ne 0 00052 gelij He 0 00019 metan CH4 0 00011 kripton Kr 0 00006 sutek H Tagy koriniz Portal AstronomiyaBul makalada orhon zhazuy tanbalary bar Қurylgynyz olardy korsetpeui mүmkin Zherdin ajnalu osi oz orbitalyk zhazyktygyna katysty alganda kolbegendigi zhyl mezgilderin tudyrady Gravitaciyalyk orisinin Ajmen әrekettesui sudyn tolysuy men kajtuyna sebep bolyp tabylady Zhәne de ol әrekettesu Zherdi oz osine turaktandyryp ajnaluyn birte birte bayaulatady Zher Kүn zhүjesindegi galamsharlardyn en tygyzy zhәne 4 Zher tәrizdi galamshardyn biri bolyp sanalady Syrtky kabaty litosferasy Zher betimen zhylzhyp zhүretin birneshe katty tektonikalyk litosferalyk taktaga bolinedi Betinin 29 shakty pajyzy kurlyktar men araldardan turady kalgan 71 yn su kobinese muhittar birak olarmen birge ozender kolder zhәne baska tushy su da alady Zherdegi sudyn barlygy gidrosferany kurajdy Polyustik ajmaktarynyn kobin muz sonyn ishinde Antarktikalyk muz kalkan men Arktikadagy teniz muzy kaptagan Belsendi ishki boligi katty temir subyadro Zherdin magnittik orisin tudyratyn sujyk syrtky yadro zhәne takta zhylzhytatyn konvekciyaly mantiyadan turady Zher tarihynyn birinshi milliard zhylynda muhitta kalyptaskan tirshilik Zher atmosferasy men betine әser etkendiginin nәtizhesinde anaerobtyk zhәne sonyra aerobtyk organizmder әr zhakka taraldy Kejbir geologiyalyk ajgaktar bojynsha tirshilik 4 1 mlrd zhyl buryn pajda bolgany yktimal Sol kezden beri Zher men Kүn arasyndagy kashyktyk olardyn fizikalyk kasietteri geologiyalyk tarihy zhәne tagy neshe tүrli faktor tirshilikke evolyuciyalau men orkendeuge mүmkindik berdi Zherdegi tirshiliktin tarihynda bioaluantүrlilik koptegen ret keneyu kezenderi arkyly otip kejde agzalardyn zhappaj kyrylganynan tomendegen edi Zherde әldekashan omir sүrgen tүrlerdin bәri 99 ynan astam boligi kazirgi kezde kyrylgan Bүgingi tүrler sanyn esepteuleri әrtүrli tүrlerdin kobi tipti sipattalgan da zhok Zherde omir sүretin 8 milliard shakty adam onyn biosferasy men tabigi korlaryna tәueldi bolyp ol arkasynda omir sүredi Mazmuny 1 Etimologiyasy 2 Hronologiyasy 2 1 Қalyptasuy 2 2 Geologiyalyk tarihy 2 3 Tirshiliktin pajda boluy men evolyuciyasy 2 4 Bolashagy 3 Қasietteri 3 1 Pishini 3 2 Himiyalyk kuramy 3 3 Ishki kurylymy 3 4 Zhyluy 3 5 Tektonikalyk taktalary 3 6 Beti 3 7 Gravitaciyalyk orisi 3 8 Magnittik orisi 3 8 1 Magnitosfera 4 Gidrosferasy 5 Atmosferasy 5 1 Aua rajy men klimat 5 2 Zhogargy atmosfera 6 Zherdegi tirshilik 7 Antropogeografiya 7 1 Tabigi korlar men zherdin pajdalanyluy 8 Mәdeniet pen tarihta 9 Tagy koriniz 10 Derekkozder 11 Syrtky siltemelerEtimologiyasyҚazak tilinde zher sozi kypshak tilindegi yer sozinen shykkan 3 onyn ozi proto tүrkishe yẹr sozinen kelgen 4 Tatarsha җir shuashsha ҫӗr eski tүrkishe 𐰘𐰼 jer men 𐰘𐰃𐰼 jir zhәne t b tүrki tilderindegi sozderdin kognaty Altaj tilderinin gipotezasy bojynsha tүrki manchzhur mongol zhәne t b aziyalyk tilder tuystas Starostinnin etimologiyalyk bazasynda zher sozi zhalpy proto altajsha nĕra tүbirinen shykkan delinedi Ol rekonstrukciya ras bolsa mongolsha ǯirig zhәne evenkishe yerke sozderinin kognaty boluy mүmkin 5 Baska ataulary parsy ne arab tilderinen engen Zhaһan men zhiһan eki sozi parsysha جهان degennen dүnie men dүniezhүzi arab tilindegi دنيا sozinen al әlem sozi arabsha عالم degennen shykty Somen katar latynsha terra tellus men ezhelgi grekshe gaῖᾰ gῆ degen ataulary bar Қazak tilinde olar zheke koldanylmajdy alajda terrarium tellurij geografiya siyakty sozder ishinde kezdesedi HronologiyasyҚalyptasuy Korkemdeushi elesindegi protogalamsharlyk disk Kej esepteushe Kүn zhүjesinde tabylgan en eski materialga 4 5672 0 0006 milliard zhyl 6 al Zherge bolsa shamamen 4 54 0 04 milliard 7 Teoriya bojynsha Kүn tumandygy gravitaciyalyk kollaps arkyly molekulalyk bulttyn bir kolemin ozine bolip algan al bult bolsa ajnala bastap protogalamsharlyk diskige zhalpajyp ajnaldy sosyn galamsharlar sol diskinen kalyptaskan Sondyktan Kүn zhүjesinin deneleri Kүnmen birge kalyptasyp damygan Zhogaryda eskertilgen tumandykty gaz tүjir muz zhәne garyshtyk tozan sonyn ishinde primordialdy nuklidter kuragan Nebulalyk teoriya bojynsha planetezimalder akkreciya arkyly kalyptasty atap ajtkanda Zherimiz 70 100 mln zhyl ishinde pajda boldy 8 Ajdyn shamamen 4 5 mlrd zhyl buryn kalyptaskandygy kazirgi kezde zertteu takyryby bolyp zhүr 9 Basym gipoteza bojynsha kolemi Marstikindej Tejya degen nysan Zherdi sokkanynan kejin Aj akkreciya arkyly kalyptasyp algan 10 Tejyanyn massasy Zherdikimen salystyrganda onyn 10 pajyzyndaj bolgan biraz boligi Zhermen birigip kalgan 11 12 Geologiyalyk tarihy Karbon kezeninin tasy Zher atmosferasy men muhittary zhanartau belsendiligi men gazsyzdanu agylshynsha outgassing arkyly kalyptasty 13 Sol kozderden shykkan su buy kondensaciyalanyp muhittardy kurady Sodan bolek sudyn kej boligi asteroidter protogalamsharlar kometalardan zhalpy ajtkanda garyshtan keldi 14 Zhana kalyptaskan Kүnnin zharkyrauy kazirginin 70 yndaj bolganda koshethana gazdary әuelgi muhittardy katyp kaludan saktap zhүrgen 15 Atmosferany talkandagysh kүn zhelinen korgajtyn magnittik oris 3 5 mlrd zhylga taman buryn kalyptasty 16 Zherdin balkygan syrtky kabatynyn katkanynan kejin tungysh katty tektonikalyk taktalardan turatyn kyrtysy pajda boldy Milliondagan zhyl bojy olar tektonika kүshi arkyly birigip superkontinentterdi kuryp kajta ydyrap zhүrgen edi 750 millionga zhuyk zhyl buryn algashky superkontinentterdin biri Rodiniya degen superkontinent ydyraj bastady Sosyn ydyragan kontinentter kajta birigip Pannotiyany kurdy 600 540 mln zhyl buryn sonyra Pangeya pajda bolyp 180 mln zhyl buryn ydyrap kaldy 17 Muz dәuirleri shamamen 40 mln zhyl buryn oryn ala bastady 18 zhәne plejstocende 3 mln zhyl buryn kүshejdi 19 Sol kezden beri 21000 100000 zhyl sajyn biik endikterde ornalaskan ajmaktar әrdajym muzdanyp eru ciklderi arkyly otip zhүr 20 Songy muzdanu 11700 zhyl buryn bitti 21 Tirshiliktin pajda boluy men evolyuciyasy Tirshilik tarihy 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 SuBir zhasushalytirshilikFotosintezEukariottarKop zhasushalytirshilikBuynayakty MollyuskӨsimdikDinozavr SүtkorektiGүlҚusPrimat Zher 4540 Tungysh su Tungysh tirshilik Tungysh ottek Atmosferalyk ottek Ottek apaty Zhynystyk kobeyu Tungysh osimdik Tungysh zhanuar Kembrij zharylysy Tortayaktylar Tungysh majmylFanerozojProterozojArhejGadejPongolaGuronKriogenijAndKaruTorttikMuz dәuirleri Tungyshsanyraukulak million zhyl buryn 4 mlrd zhyl buryn muhittagy himiyalyk reakciyalar arkasynda algashky ozin kobejtetin molekulalar kalyptasty Zharty milliard zhyldan son songy әmbebap zhalpy baba agylshynsha Last Universal Common Ancestor LUCA pajda bolypty 22 LUCA degen zherdegi bүkil tirshilikke baba bolyp tabylatyn biologiyalyk tүr Sosyn evolyuciya үderisinde pajda bolgan fotosintez tiri agzalarga Kүn energiyasyn pajdalanuga mursha berdi Fotosintez nәtizhesinde shygatyn ottek O2 atmosferada zhinalyp ultrakүlgin sәulemen әrekettesip korganys ozon O3 kabatyn kurady 23 Shagyn zhasushalardyn үlkenirek zhasushalarga sinip ketkendiginen eukariottar degen kүrdeli zhasushaly agzalar kalyptasty 24 Solaj ak ultrakүlgin radiaciyasynan korgajtyn ozon kabatynyn komegimen tiri agzalar Zher zhүzin kaptady 25 Tungysh tirshiliktin kazba ajgaktarynyn kejbireuleri Australiyadagy 3 48 milliard zhyldyk kumtas үstindegi mikrobty mat kazyndysy 26 batys Grenlandiyadagy 3 7 milliard zhyldyk metashogindi zhynystar ishindegi biogendik grafit 27 zhәne batys Australiyada tabylgan 4 1 mlrd zhyldyk tastardagy biotikalyk material kaldyktary 28 29 Neoproterozojda 1000 541 mln zhyl buryn Zherdin kop boligin muz baskany mүmkin Bul gipoteza Snowball Earth agylshynsha Kesek kar tәrizdi Zher atanyp galymdar arasynda kyzyk tugyzdy sebebi ol zamannan kejin birden kembrij zharylysy degen kopzhasushaly agzalardyn kүrdelilenu kezeni keldi 30 31 Kembrij zharylysynan 535 mln zh b kejin kem degende bes iri zhәne birshama shagyn kyrylys bolgan 32 33 Қazir bolyp zhatkan golocen kyrylysyn sanamaganda songysy 66 mln zhyl buryn asteroid kulauy saldarynan bolgan kyrylu ushpajtyn dinozavrlarlar men baska үlken reptiliyalardy zhojyp zhәndikterdi sүtkorektilerdi kesirtkelerdi zhәne kustardy orkendetti Birneshe mln zhyl buryn bir afrikalyk majmyl tүzu turudy үjrenip aldy 34 Bul kozgalu ozgerisi sol majmyldy kuraldardy koldanuga zhәne tuystastarymen barynsha bajlanysuga mәzhbүrledi Sol sebepten ogan damygan mi kazhet bolgan Miy damyganymen ol birte birte adamga ajnaldy Auyl sharuashylygy men orkeniettin damuy adamzatka Zher men tabigatka ykpal etuge mүmkindik berdi 35 alajda biz ol mүmkindikti nemkurajly pajdalanamyz Bolashagy Kүn kyzyl alypka ajnalganda Kelesi 1 1 mlrd zhylda Kүnnin zharkyrauy 10 ga zhәne kejingi 3 5 mlrd zhylda 40 ga osedi 36 Sondyktan Zher betinin osip kele zhatkan temperaturasy 100 900 mln zhyl ishinde bejorganikalyk komirtek ciklin үdetip atmosferadagy osimdikterge kazhet CO2 koncentraciyasyn C4 fotosintezi үshin 10 ppm letaldy dәrezhege tomendetedi 37 38 Vegetaciyanyn zhok boluy nәtizhesinde atmosferadagy ottek tausylady da barlyk zhanuar kyrylyp kalady 39 Koterilgen zharkyrau saldarynan ortasha temperatura 100 C ka zhetedi zhәne 1 6 3 mlrd zhyl ishinde barlyk muhit 1 5 zhyl ishinde sualyp garyshka ushyp ketedi 40 5 milliard zhyldan kejin Kүn evolyuciyalap kyzyl alypka ajnalyp ketedi Kejbir model bojynsha ol 1 AU ga derlik yagni 250 ese үlkejedi 36 41 Tirshiliktin kobin Kүnnin 5000 ese kүshejgen zharkyrauy zhoyady 2008 zhyly otkizilgen simulyaciyaga saj akyr ayagynda Zher orbitasy su tolysu effektilerinin saldarynan Kүn atmosferasyna kirip gazga ajnalyp kalady 36 ҚasietteriPishini Tolyk makalasy Zherdin pishini men kolemi Chimboraso shyny Zher pishini sferaga uksas Ajnaluy nәtizhesinde polyusteri kishkene zhalpigan al ekvatory kenejgen 42 Ekvatorlyk diametri polyustik diametrinen 43 km kenirek әjtkenmen bul auytku ortasha radiustyn 1 yn da kuramajdy 43 Zher massasynyn centrinen en kashyk nүkte Ekvadordagy Chimboraso zhanartauynda 6384 4 km ornalaskan 44 45 46 Ortasha diametri 12742 km birak zhergilikti topografiyasy kishkene auytkidy demek әr zheri sәl baskasha Degenmen zhaһandyk masshtabta bul auytku eleusiz en үlkeni Mariana shungymasyndagy 0 17 teniz dengejinen 10925 m tomen 47 al Everest tauyndagy bolsa 0 14 teniz dengejinen 8848 m zhogary 48 Himiyalyk kuramy Tolyk makalasy Zher himiyasy Қyrtystyn himiyalyk kuramy 49 50 Қosylys Formula ҚuramKontinenttik Muhittykkremnij dioksidi SiO2 60 6 48 6 alyuminij oksidi Al2O3 15 9 16 5 kalcij oksidi CaO 6 41 12 3 magnij oksidi MgO 4 66 6 8 temir oksidteri FeOT 6 71 6 2 natrij oksidi Na2O 3 07 2 6 kalij oksidi K2O 1 81 0 4 titan dioksidi TiO2 0 72 1 4 fosfor pentoksidi P2O5 0 13 0 3 marganec oksidi MnO 0 10 1 4 Zhalpy 100 1 99 9 Zherdin massasy 5 97 1024 shakty kg Қuramynyn үlken boligi temirden 32 1 ottekten 30 1 kremnijden 15 1 magnijden 13 9 kүkirtten 2 9 nikelden 1 8 kalcijden 1 5 zhәne alyuminijden 1 4 turady kalganyn 1 2 yn izdik elementter kurajdy Massa segregaciyasynan yadronyn basym boligi temirden 88 8 kishkene boligi nikelden 5 8 kүkirtten 4 5 zhәne 1 den kem pajyzy izdik elementterden turady 51 Syrtky kabatyn kuraushy zhynystardyn bәri derlik oksid Қyrtystyn 99 ynan astam boligin 11 basym oksid kurajdy kremnij dioksidi alyuminij oksidi temir oksidteri kalcij oksidi magnij oksidi kalij oksidi zhәne natrij oksidi 51 52 Ishki kurylymy Tolyk makalasy Zher kurylymy Zherdin geologiyalyk kabattary 53 Zherdin kabattary masshtaby zhalgan Terendik 54 km Қabat Tygyzdykg sm30 60 Litosfera 0 35 Қyrtys 2 2 2 935 660 Zhogargy mantiya 3 4 4 4 660 2890 Tomengi mantiya 3 4 5 6100 700 Astenosfera 2890 5100 Syrtky yadro 9 9 12 25100 6378 Ishki yadro 12 8 13 1Zher tobynyn kez kelgen galamshary Zher tәrizdi galamshar himiyalyk ya fizikalyk reologiyalyk kasietteri bojynsha birneshe kabatka bolinedi Syrtky kabaty silikatty zhәne himiyalyk zhagynan okshau onyn astynda asa tutkyr katty mantiya ornalaskan Қyrtys pen mantiyany bir birinen Mohorovichich shekarasy ajyrady Қalyndygy muhit astyndagy 6 km den kurlyktagy 30 50 km ge dejin variaciyalanady Қyrtys pen zhogargy mantiyanyn suyk katty үstingi boligi litosferany kurajdy 55 Litosferanyn astynda asa tutkyr emes үstimen tektonikalyk takta zhylzhityn astenosfera kabaty ornalaskan Astyndagy 410 men 660 km arasynda kos mantiyanyn otpeli ajmagy tur Bul ajmak kristaldyk kurylymdary әrtүrli zhogargy men tomengi mantiyalardyn shekarasy bolyp tabylady Mantiyadan kejin tutkyrlygy orasan tomen syrtky yadro men dәl centrinde ishki yadro zhatyr 56 Zher ishki yadrosynyn buryshtyk zhyldamdygy kalgan boliginen gori sәl zhogary bolgandygynan ol zhyl sajyn 0 1 0 5 ka zhylzhyp ketedi 57 Ishki yadro radiusy Zherdin zhalpy radiusynyn 1 5 shakty boligin kurajdy Zhyluy Zherdin ishki zhyluy galamsharlyk akkreciyadan kalgan zhylu 20 men radiobelsendi ydyraudan shykkan zhyludan 80 pajda bolady Ishindegi zhylu shygarushy basym izotoptar kalij 40 uran 238 zhәne torij 232 58 Centrinde temperaturasy 6000 ka 59 zhәne kysymy 360 GPa ge 60 zhetedi Zhyludyn basym boligin radiobelsendi ydyrau kamtamasyz etkendiginen ezhelde zhartylaj ydyrau periody kyska izotoptar әli bitpegen kezde Zherdin zhylu dengeji әldekajda zhogary bolgan Zhogary zhylu dengeji konvekciya men taktalar tektonikasy dengejin kotergen zhәne komatiit siyakty kazirgi kezde sirek kezdesetin magmalyk zhynystarga kalyptasuga mursha bergen 61 62 Zhylu shygaratyn izotoptar 61 Izotop Zhylu shygaruW kg izotop Zhartylaj ydyrau periodyzhyl Mantiyadagy koncentraciyasykg izotop kg mantiya Zhylu shygaruW kg mantiya238U 94 6 10 6 4 47 109 30 8 10 9 2 91 10 12235U 569 10 6 0 704 109 0 22 10 9 0 125 10 12232Th 26 4 10 6 14 0 109 124 10 9 3 27 10 1240K 29 2 10 6 1 25 109 36 9 10 9 1 08 10 12Tektonikalyk taktalary Tolyk makalasy Litosferalyk taktalar Zherdin iri taktalary 63 Takta atauy Ajmak106 km2 Tynyk muhit taktasy 103 3 Afrika taktasy 78 0 Soltүstik Amerika taktasy 75 9 Euraziya taktasy 67 8 Antarktika taktasy 60 9 Үndi Australiya taktasy 47 2 Ontүstik takta 43 6Zherdin litosfera degen katty syrtky kabaty birneshe tektonikalyk taktaga bolinedi Ol taktalar ozara үsh zholmen zhylzhygandygynan үsh shekara tүri bar konvergenttik shekarada eki takta zhakyndasa zhylzhidy divergenttik shekarada eki takta alshaktanady zhәne transformdyk shekarada taktalar paralleldi zhylzhidy Sol shekaralarda zhanartau belsendiligi zilzalalar tau kuryluy shungyma kalyptasuy oryn alady 64 Taktalar astenosfera degen zhogargy mantiyanyn katty birak sonsha tutkyr emes boliginin үstimen kozgalady 65 Konvergenttik shekarada muhittyk takta subdukciya nәtizhesinde kontinenttik taktanyn astyna kirgende kej boligi mantiyaga oralady al divergenttik shekarada eki takta arasyna mantiya zaty zhogary koterilip shungyma kurajdy Osy eki procestin almasuy nәtizhesinde muhittyk kyrtys әrdajym zhanarady Muhit tүbinin үlken boliginin zhasy 100 mln zhyldan aspajdy En eski zheri Tynyk muhittyn batysynda ornalaskan zhasy shamamen 200 mln zhyl 66 67 Kontinenttik kyrtys bolsa muhittagydan edәuir eski En eski boligine 4030 mln zhyl 68 әjtkenmen eoarhej kezeninin shogindi tastarynda tabylgan cirkonnynga 4400 mln zhyl demek Zher kyrtysy ol kezde de kalyptasyp bitkeni mүmkin 69 En dәu zheti takta kataryna Tynyk muhit Soltүstik Amerika Euraziya Afrika Antarktika Үndi Australiya zhәne Ontүstik Amerika taktalary kiredi Kishirek taktalarga Araviya Karib Ontүstik Amerika batysynda ornalaskan Naska Atlant muhitynyn ontүstigindegi Skotiya taktalary zhatady Kejbir taktalar bir birimen birlesedi mysaly Australiya taktasy Үndi taktasymen shamamen 50 55 mln zhyl buryn birlesip kalgan En tez zhylzhityn taktalar muhittyk taktalar mәselen Kokos taktasy 75 mm zhyl zhyldamdygymen үdeje zhүredi 70 al Tynyk muhit taktasy 52 69 mm zhyl zhyldamdygymen kozgalady En bayau zhylzhityn Ontүstik Amerika taktasy zhyl sajyn tek 10 6 mm gana zhүredi 71 Beti Tolyk makalasy Zher kyrtysy Susyz Zherdin 3D modeli masshtaby zhalgan Zher betinin tolyk audany shamasynda 510 mln km2 72 Onyn 70 8 y 72 361 13 mln km2 teniz dengejinin astynda zhatyr demek ony muhit suy kaptagan 73 Sudyn astynda kontinenttik kajrandar taular zhanartaular 43 muhittyk shungymalar suasty shatkaldary muhittyk үstirtterdin kobi ornalaskan Қalgan su baspagan 29 2 148 94 mln km2 zher әrtүrli bederlerden turady tau shol zhazyk үstirt zhәne t b Tektonika men eroziya zhanartau atkylauy su basuy үgilu muzdanu marzhan rifteri men meteorit kulauy Zher betinin pishinine әrdajym әser etedi Kontinenttik kyrtys granit pen andezit siyakty tygyzdygy tomenirek magmalyk tau zhynystarynan turady Bazalt degen tygyz zhanartaulyk zhynys pen muhit tүbin negizgi kuraushy siregirek kezdesedi 74 Shogindi tau zhynystary degen bir zherge zhinalgan shogindinin nygyzdangandygynan kalyptasatyn zhynystar Kontinentter betinin shamamen 75 yn shogindi tau zhynystary kaptagan әjtkenmen olar bүkil kyrtystyn tek 5 yn kurajdy 75 Үshinshi tүri әuelgi zhynystardyn zhogary kysym nemese zhәne zhogary temperatura arkyly transformaciyalau nәtizhesinde shygatyn metamorftyk tau zhynystary Silikatty mineraldardan en ken taralgandary kvarc dala shpaty amfibol slyuda piroksen men olivin 76 Karbonatty mineraldardyn kejbireuleri kalcit әktastyn kuramynda bar pen dolomit 77 Қurlyktyk zherdin en tomengi nүktesi Өli teniz tүbinde 418 m al en zhogargy bolsa Everest shynynda 8848 m ornalaskan Teniz dengejinen zhogary turgan zherdin ortasha biiktigi 797 m 78 Topyraktan turatyn zhәne ony kalyptastyratyn kontinent betinin syrtky kabaty pedosfera atalady Egistik zherdin barlygy Zher betinin 10 9 yn kurajdy onyn ishinde tek 1 3 y әrdajym koldanylatyn egistik zher bolyp tabylady 79 80 Zherdin 40 yna zhuyk territoriyasy auyl sharuashylygy maksatynda pajdalanady 16 7 mln km2 i eginzhaj retinde zhәne 33 5 mln km2 i mal zhayu үshin 81 Gravitaciyalyk orisi Zherdin gravitaciyalyk anomaliyalary Zher gravitaciyasy onyn ishindegi massanyn үlestiriminen pajda bolatyn zhәne nysandarga әser etetin үdeu Zher betinin kasyndagy gravitaciyalyk үdeu shamamen 9 8 m sek2 Zhergilikti topografiya geologiya zhәne tektonikalyk kurylymga karaj kej ajmaktyn gravitaciyalyk orisi baska tүrli bolady bul nәrse gravitaciyalyk anomaliya dep atalady 82 Magnittik orisi Zherdin magnittik orisinin negizgi boligi yadro ishinde pajda bolady Ol zhakta konvekciyanyn kinetikalyk energiyasyn elektrlik pen magnittik oris energiyalaryna ajnaldyru үderisteri otedi Өris Zher ishinen syrtka shygyp dipoldi kurajdy Dipoldin polyusteri Zher geografiyalyk polyusterinin kasynda ornalaskan Magnittik oris ekvatorynda kerneuligi 3 05 10 5 T magnittik momenti 7 79 1022 A m2 J2000 0 gasyr sajyn 6 ga tomendejdi 83 kurajdy Yadrodagy konvekciyalyk kozgalystardyn bәri kezdejsok sondyktan magnittik polyuster ygysyp kejde oryndaryn auystyrady Bul negizgi oristin sekulyarlyk variaciyasyn zhәne turaksyz intervaldy buryluyn tudyrady ortasha eseppen әr million zhyl sajyn birneshe ret bolady Songysy 700 myn zhyl buryn bolgan 84 85 Magnitosfera Tolyk makalasy Magnitosfera Magnitosfera nobajy Zherdin magnittik orisinin garyshky boligin magnitosfera dep atajdy Ol Kүn zhelinin iondary men elektrondaryn tojtarady Kүn zhelinin kysymy magnitosferanyn kүndizgi zhagyn Zherdin 10 radiusyndaj uzyndykka nygyzdajdy al tүngi zhagyn sozyp uzyn kujryk kylady 86 Van Allen radiaciyalyk beldeulerin kezdejsok kozgalatyn zhogary energiyaly bolshekter kurajdy 87 88 Magnittik dauyl men subdauyl kezinde magnitosfera әsirese magnitokujryk zaryadtalgan bolshekterdi tojtarganda olar oris syzyktarymen kozgalyp ionosferaga tүsui mүmkin Tүskende olar kozdyrylyp iondanyp polyustik shugylany tudyrady 89 GidrosferasyTolyk makalasy Gidrosfera Su ajnalymy agylshynsha Zherdegi sudyn barlygy gidrosferany kurajdy Onyn ishine muhittar tenizder kolder ozender zherasty suy zhәne t b kiredi Barlyk muhittyn shamalangan massasy 1 35 1018 tonna demek olar Zherdin zhalpy massasynyn 1 4400 boligin kurajdy Muhittardyn zhalpy audany 361 mln km2 al ortasha terendigi 3682 m yagni shamalap eseptelgen kolemi 1332 mlrd km3 90 Zher kyrtysy tolygymen tegis eshbir budyry ne shunkyry zhok barlyk zheri bir dengejde bolsa dүniezhүzi muhitynyn terendigi 2 7 2 8 km bolar edi 91 Sudyn barlygynyn 97 5 ke zhuyk pajyzy ashy tuzdy kalgan 2 5 y tushy bolyp tabylady Tushy sudyn dәu boligi 68 7 muz kalpaktary men muzdyktardan turady 92 Muhittagy әr 1 kilogramm sudyn ishinde 35 gr tuz tabylady yagni teniz suynyn ortasha ashylygy 3 5 93 Ol tuzdyn kobi zhanartau belsendiliginen ne suygan magmalyk zhynystardan shykkan 94 Tuzdan bolek muhitta koptegen tiri agzaga kazhet atmosferalyk gaz bar 95 Sudyn zhylu syjymdylygy zhogary bolgandygynan ol Kүnnen kelgen zhylu energiyasyn zhinap dүniezhүzi klimatyn tengeredi 96 97 AtmosferasyTolyk makalalary Atmosfera zhәne Zher atmosferasy NASA seriginen tүsirilgen Zher men onyn bulttarynyn sureti Zher atmosferasynyn teniz dengejindegi kysymy shamamen 101325 kPa 98 al biiktigi 8 5 shakty km 99 Қurgak su buy esepke alynbagan atmosferany 78 084 azot 20 946 ottek 0 934 argon zhәne komirtek dioksidi men baska gaz molekulalarynyn izdik molsherleri kurajdy 98 Su buynyn molsheri klimatka karaj 0 01 men 4 arasynda boluy mүmkin birak shamalangan molsheri 1 Troposfera biiktigi geografiyalyk endik zhәne aua rajy men zhyl mezgiline karaj ozgeredi kos polyustegi biiktigi 8 km al ekvatordagy 17 km 100 Biosfera kalyptaskanynan beri Zher beti katty ozgerdi Fotosintezdin 2 7 mlrd zhyl buryn pajda bolganynan kejin atmosferada ottek zhinala bastady 23 Bul aerobtyk agzalar taraluyna zhәne O2 nin ozonosferany kurushy O3 ke ajnaluyna mүmkindik tugyzdy Ozonosfera yaki ozon kabaty degenimiz Kүnnin ultrakүlgin sәulesinen kalkan bolyp tirshiliktin bәrin korgajtyn kabat 101 Somen katar atmosferanyn tiri organizmder үshin baska manyzdy funkciyalarynyn ishine su buyn tasymaldau pajdaly gazdarmen kamtamasyz etu shagyn meteorlardy ortep zhiberu zhәne temperaturany tengeru kiredi 102 Songysy koshethana effektisi dep atalady onyn nәtizhesinde atmosferadagy izdik molekulalar zherden shykkan zhylu energiyasyn ustap ortasha temperaturany koteredi Su buy komirkyshkyl gaz metan azot oksidi men ozon negizgi koshethana gazdary bolyp tabylady Bul kubylyssyz Zher betinin ortasha temperaturasy 18 C bolatyn edi kazirgisi 15 C 103 yagni tirshilik kazirgi tүrine karaganda mүldem baska bolatyn edi 104 Aua rajy men klimat Tolyk makalalary Aua rajy zhәne Klimat Zher atmosferasynyn nakty bir shegi zhok sebebi onyn kejbir boligi әrkashan garyshka ushyp ketedi Massasynyn 3 4 boligi birinshi 11 km inde saktalady Bul 11 kilometrlik kabat troposfera dep atalady Kүnnen kelgen sәuleler Zherdin syrtky kabaty men troposferasyn zhylytady sol sebepten aua tygyzdygy tomendejdi Tygyzdygy tomenirek aua ushyp ketedi al onyn ornyna tygyzdygy zhogaryrak salkyn aua tүsedi Bul aua rajy men klimatty kalyptastyratyn kubylys atmosfera cirkulyaciyasy ajnalymy dep atalady 105 Feliks dauyly 2007 kyrkүjegi Mohave sholindegi iri bult 2016 akpany Zher betine zhetetin Kүn energiyasynyn molsheri endik zhogarylauymen azayady Zhogargy endikterde Kүn sәuleleri Zherge kishirek buryshtar astynda tүsedi zhәne atmosferanyn kalynyrak kabattary arkyly otuge mәzhbүr sondyktan teniz dengejindegi ortasha zhyldyk aua temperaturasy endik gradusy ekvatordan әri koterilgen sajyn 0 4 C ka tomendejdi 106 Zher zhүzin klimatka karaj birneshe endik beldeuge boluge bolady Ekvatordan polyusterge karaj tropiktik ya ekvatorlyk subtropiktik konyrzhaj zhәne polyustik beldeuler ornalaskan 107 Odan bolek zhergilikti klimatka әser etetin faktorlar muhit kasynda ornalasu muhittyk pen atmosferalyk cirkulyaciya zhәne topologiya 108 Muhit zhanyndagy zherdegi zhaz әdette salkynyrak al kys zhylyrak bolady sebebi muhit Kүn zharygynan alyngan zhyludyn үlken molsherin saktaj alady Zhel muhittyn suygyn nemese zhyluyn zherge aparady 108 Atmosferalyk cirkulyaciya da manyzdy rol atkarady mәselen London men Astana zhakyn endikterde ornalaskan alajda London zhagalau kasynda turgandygynan onyn klimaty Astanadan gori әldekajda birkelki әri zhyly Sondaj ak temperatura biiktik zhogarylagan sajyn tomendejdi sol sebepten tauly zherler әdette salkyn 108 Buga ajnalyp әuege koterilgen su atmosferadagy cirkulyaciyalyk zholdarmen zhүredi Zhyly ylgaly aua zhogary koterilgende su kondensaciyalanyp zhauyn shashyn retinde zherge tүsedi 105 Tүskennen kejin sudyn kobi ozender arkyly muhitka oralady nemese zhinalyp kol kurajdy Osy su ajnalymy tirshilik saktaluynyn zhәne zher betinin eroziyalanuynyn negizgi faktory bolyp tabylady Zhauyn shashyn molsherleri katty variaciyalanady Mysaly Atakama sholindegi ortasha zhyl sajyngy zhauyn shashyn tek 15 mm kurajdy al Үndistandagy Cherapundzhi auylynda bolsa zhyl sajyn 11777 mm su zhauady Zhauyn shashynnyn molsherine atmosferalyk cirkulyaciya topografiya men temperatura erekshelikteri zhәne t b faktorlar әser etedi 109 Zhii koldanylatyn Koppen klimat klassifikaciyasy agylshynsha Koppen climate classification bojynsha klimat bes iri topka bolinedi ylgaly tropiktik kurgak ylgaly subtropiktik kontinenttik zhәne suyk polyustik 110 Olar әri karaj shagynyrak toptarga bolinedi 110 Koppen zhүjesi ajmaktardy temperatura men zhauyn shashynga karaj azhyratady 111 Zher zhүzindegi aua temperaturasy Өlim angary sekildi ystyk sholderde 55 C ka dejin koterilui zhәne Antarktika siyakty suyk zherlerde 89 C ka tүsui mүmkin 112 113 Zhogargy atmosfera Troposferadan zhogary ornalaskan atmosfera әdette stratosfera mezosfera zhәne termosfera bolyp bolinedi 102 Әr kabattyn temperatura gradienti әrtүrli yagni әrtүrli kabattarda biiktik zhogarylagan sajyn temperatura da әrtүrli ozgeredi En zhogaryda Kүn zhelimen әrekettesetin magnitosferanyn astynda ekzosfera ornalaskan 114 Stratosferanyn ishinde ultrakүlgin sәuleden korgajtyn ozon kabaty ornalaskan Zher betinen 100 km zhogary atmosfera men garysh kenistigi arasyndagy shekara bolyp tabylatyn Karman syzygy tur 115 Zherdegi tirshilik Tirshilik patshalyktarynyn biri sanyraukulaktar Mikroskop astyndagy protistiler Zherdegi tiri agzalardyn bәri ekozhүjelerdi kurajdy al barlyk ekozhүje bolsa biosferany kurajdy 116 Biosfera koptegen biomga yagni belgili bir korshagan orta men ony mekendejtin zhanuarlar men osimdikter zhiyntyktaryna bolinedi 117 Zherdegi biomdar negizinen endigi teniz dengejinen sanaganda biiktigi ne terendigi zhәne ylgaldygyna karaj bolinedi Polyustik shenberler ishinde zhәne asa kurgak ajmaktarda az zhanuar men osimdik tirshilik etedi al ekvatordagy ylgal ojpattarda bioaluantүrlilik kerisinshe shynyna dejin zhetedi 118 Қazirgi tүrler sanyn esepteuler әrtүrli tүrlerdin kobi tipti sipattalgan da zhok 119 Tirshilik mekendej alatyn galamshar bir de bir tiri agzasy zhok bolsa da tirshilikke zharamdy agylshynsha habitable dep atalady Su organizmderdi korshagan orta men metabolizm atkaruga zhetkilikti energiyamen kamtamasyz etedi 120 Suda kүrdeli organikalyk molekulalar kalyptasyp ozara әrekettese alady Өsimdikter korektik zattardy atmosfera topyrak ne sudan alady Ol korektik zattar әrdajym korektik tizbekter ne zheliler arkyly tүrler arasynda tasymaldanady 121 Zher men Kүn arasyndagy kashyktyk orbitalyk ekscentrisitet ajnalu osinin kolbeui geologiyalyk tarih atmosfera zhәne magnittik oris bunyn bәri Zher betindegi klimattyk zhagdayatka әser etetin faktorlar 122 Tropiktik ciklon siyakty ekstremaldy aua rajy Zher zhүzinin үlken boliginde kezdesedi zhәne ol ajmaktardagy tirshilikke katty ykpal etedi 1980 nen 2000 ga dejin klimattyk apattardan kaza tapkan zhyl sajyngy adam sany 11800 shakty bolyp esepteledi 123 Koptegen zher zilzalaga zhylzhymaga cunamige zhanartau atkylauyna tornadoga boranga su taskynyna kuanshylykka orman ortine zhәne baska da apattarga ushyrajdy 124 Adam әseri de bolmashy emes su men aua lastanuy kyshkyldy zhanbyr vegetaciyanyn zhogaluy maldy shekten tys zhayu ormansyzdanu sholdenu populyaciyalar azayuy tүrlerdin kyryluy topyrak degradaciyasy kunarsyzdanuy zhәne eroziyasy adam is әreketinin saldarynan bolady 125 Odan bolek adam atmosferaga koshetzhaj gazdaryn shygaryp zhaһandyk zhylynudy zhүrgizude 126 Bul zhylynudyn saldarynan muzdyktar eridi zhaһandyk masshtabtagy ortasha teniz dengeji koteriledi zhәne aua rajy men klimat orasan zhyldam әri katty ozgeredi 127 AntropogeografiyaTolyk makalasy Antropogeografiya Zherdin zheti kurlygy Soltүstik Amerika Ontүstik Amerika Antarktida Europa Afrika Aziya Australiya k t o Zherdegi barlyk adam populyaciyasy 2010 ynshy zhyldardyn basynda zheti milliardtan askan 128 Bolzham bojynsha ol XXI gasyrdyn ortasyna tamam 10 milliardka dejin osedi 129 Өsimnin basym boligi subsaharalyk Afrikada kүtilude 129 Bolzhausha 2050 zhylga dejin dүniezhүzi populyaciyasynyn 68 y kalalyk onirlerde kalgany auyldarda turatyn bolady 130 Қurlyktardyn 68 y soltүstik zharty sharda ornalaskan 131 zhәne adamdardyn bәrinin 90 y da sol zharty sharda omir sүredi 132 Esepteulerge sәjkes Zher betinin 1 8 boligi turuga zharamdy 3 4 boligin muhittar kurajdy kalgan shiregin zher alady Sol zherdin zhartysy sholderden 14 133 biik taulardan 27 134 zhәne baska turuga zharamsyz ajmaktardan turady Antarktikanyn kej boligi men kejbir iesiz zherden baska Zherdin barlyk territoriyasynda memleketter ornalaskan Zherde eshkashan dүniezhүzi үkimeti bolgan zhok alajda Birikken Ұlttar Ұjymy ozyk үkimetaralyk ujym bolyp sanalady 135 136 1961 zhyly sәuirdin 12 sinde Zher orbitasyna algashky ret shykkan adam Yurij Gagarin bolgan 137 2018 zhyldyn karashasyna dejin 550 adam garyshtyk kenistikke shygyp orbitaga zhetken 12 si Ajda bolgan 138 139 Қazirgi kezde garyshta zhүrgen adamdardyn bәri әdette Halykaralyk garysh stanciyasynda zhumys istejdi Stanciyanyn alty adamnan turatyn ekipazhy әdette 6 aj sajyn auysady 140 Zherden adam zhetken en үlken kashyktyk 400171 km 1970 zhyly Apollon 13 missiyasynda 141 Tabigi korlar men zherdin pajdalanyluy Tolyk makalalary Tabigi korlar zhәne Zherdi pajdalanu 2015 zhylgy muz baspagan zherdin pajdalanyluy 142 Zher pajdalanyluy PajyzEgistik zher 12 14 Zhajylym zher 30 47 Adam pajdalanatyn ormandar 16 27 Infrakurylym 1 Pajdalanylmagan zher 24 31 Zherdin adam pajdalanatyn koptegen tabigi kory bar 143 Қazba otyn siyakty kalpyna kelmejtin korlar tek geologiyalyk masshtabta yagni ote uzak uakyt otkennen kejin gana zhanadan pajda bolady 144 Komir munaj nemese tabigi gazdan turatyn kazba otynnyn iri kenoryndary Zher kyrtysynyn astynan alynady 145 Ol korlardy adam energiya ondiru ne himiyalyk ondiriste pajdalanu үshin kazady 146 Mineraldyk kenoryndary da kyrtys ishinde magmatizm eroziya ne takta tektonikasy nәtizhesinde bolatyn kenzharalu үderisi arkyly kalyptaskan 147 Metaldar men baska elementter korshagan orta men adam saulygyna ziyan etetin ken ondiru kazyp shygaru procesi arkyly alynady 148 Zher biosferasy adamdy tamak agash dәrilik zat ottek sekildi koptegen pajdaly zatpen kamtamasyz etedi zhәne de organikalyk kaldyktardy kajta ondejdi Zherdegi ekozhүjeler topyrak pen tushy suga zhәne muhittagy ekozhүjeler zherden kelgen korektik zattarga tәueldi 149 2019 zhyly Zherdin 39 mln km2 audanyn ormandar men agashty zherler algan 12 km2 in shalgyndar men butaly zherler algan 40 mln km2 i zhem osiru men mal zhayu үshin koldanylgan 11 mln km2 i egistik zher retinde pajdalanylgan 150 Muz baspagan zherdin 12 14 y eginzhaj retinde koldanylady 2015 zhyly 2 y suarylgan 142 Mәdeniet pen tarihta Geya ezhelgi grek mifologiyasyndagy zher kudajy Adam mәdenietterinde Zherdin koptegen bejnesi bar 151 Zher men onyn tort zhagyn belgilejtin astronomiyalyk tanba shenber ishindegi kires 152 Zherdi kejde kudaj kylyp kejiptejdi Koptegen mәdeniette ol ana kudaj nemese kunarlylyk kudajynyn rolin atkarady 153 Kop dinnin әlem zharalu mifterinde Zherdi bir nemese birneshe tabigattan tys kudaj zharatkan delinedi 153 Ғylymi zertteuler nәtizhesinde adamnyn Zher turaly mәdeni tүsinigi koptegen ret ozgerdi Әuelgi tegis Zherge senim sferalyk Zher ideyasymen auysty Sferalyk Zher ideyasy algashky ret Pifagor nemese Parmenid grek filosoftarynyn enbekterinde kezdesedi 154 155 Zher XVI gasyrga dejin galamnyn ortasy bolyp eseptelgen sosyn gana onyn baska galamsharlarga katysty alganda kozgalgandygy anyktaldy 156 Zher zhasy kem degende birneshe milliard zhyl kurajtyndygy tek XIX gasyrda ajkyndaldy 157 1864 zhyly Lord Kelvin termodinamikaga sүjenip Zherge 20 400 mln zhyl dep zhasyn eseptegen 158 159 Nakty zhasy tek XX gasyrdyn basynda radiobelsendi datalau arkyly eseptelip anyktaldy 158 159 Tagy korinizҒalamshar Kүn zhүjesi Geologiya Zher turaly gylymdarDerekkozder Orbital Ephemerides of the Sun Moon and Planets PDF International Astronomical Union Commission 4 Ephemerides Basty derekkozinen muragattalgan 14 kazan 2012 Tekserildi 3 sәuir 2010 See table 8 10 2 Calculation based upon 1 AU 149 597 870 700 3 m US Space Command Reentry Assessment US Space Command Fact Sheet SpaceRef Interactive nauryz 1 2001 Basty derekkozinen muragattalgan 19 kantar 2013 Tekserildi 7 mamyr 2011 Codex Cumanicus orys Altaj tilderinin etimologiyalyk sozdigi tүrki etimologiyasy Altaj tilderinin etimologiyalyk sozdigi altaj etimologiyasy Bouvier Audrey Wadhwa Meenakshi September 2010 The age of the Solar System redefined by the oldest Pb Pb age of a meteoritic inclusion Nature Geoscience 3 9 637 641 Bibcode 2010NatGe 3 637B doi 10 1038 ngeo941 See The Age of the Earth California Stanford University Press ISBN 978 0 8047 1569 0 Newman William L Age of the Earth Publications Services USGS 9 July 2007 Tekserildi 20 kyrkүjek 2007 Dalrymple G Brent 2001 The age of the Earth in the twentieth century a problem mostly solved Geological Society London Special Publications 190 1 205 21 Bibcode 2001GSLSP 190 205D doi 10 1144 GSL SP 2001 190 01 14 http sp lyellcollection org cgi content abstract 190 1 205 Retrieved 20 September 2007 Righter K Schonbachler M May 7 2018 Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion New Constraints from Pd and Ag Metal Silicate Partitioning Differentiation Building the Internal Architecture of Planets 2084 4034 Bibcode 2018LPICo2084 4034R https ntrs nasa gov citations 20180002991 Retrieved October 25 2020 Tartese Romain Anand Mahesh Gattacceca Jerome Joy Katherine H Mortimer James I Pernet Fisher John F Russell Sara Snape Joshua F et al 2019 Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System A Case for New Returned Lunar Samples in en Space Science Reviews 215 8 54 Bibcode 2019SSRv 215 54T doi 10 1007 s11214 019 0622 x ISSN 1572 9672 https doi org 10 1007 s11214 019 0622 x Controversial Moon Origin Theory Rewrites History 22 October 2009 Tekserildi 30 kantardyn 2010 Canup R Asphaug E 2001 Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth s formation Nature 412 6848 708 12 Bibcode 2001Natur 412 708C doi 10 1038 35089010 PMID 11507633 Meier M M M Reufer A Wieler R August 4 2014 On the origin and composition of Theia Constraints from new models of the Giant Impact Icarus 242 5 arXiv 1410 3819 Bibcode 2014Icar 242 316M doi 10 1016 j icarus 2014 08 003 https arxiv org ftp arxiv papers 1410 1410 3819 pdf Retrieved October 25 2020 Earth s Early Atmosphere and Oceans Lunar and Planetary Institute Universities Space Research Association Morbidelli A et al 2000 Source regions and time scales for the delivery of water to Earth Meteoritics amp Planetary Science 35 6 1309 20 Bibcode 2000M amp PS 35 1309M doi 10 1111 j 1945 5100 2000 tb01518 x 2002 Our Changing Sun The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth s Atmosphere and Climate Benjamin Montesinos Alvaro Gimenez and Edward F Guinan San Francisco Astronomical Society of the Pacific Staff Oldest measurement of Earth s magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere Physorg news 4 March 2010 Tekserildi 27 nauryzdyn 2010 Bradley D C 2011 Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle Earth Science Reviews 108 1 2 16 33 Bibcode 2011ESRv 108 16B doi 10 1016 j earscirev 2011 05 003 http citeseerx ist psu edu viewdoc download doi 10 1 1 715 6618 amp rep rep1 amp type pdf Kinzler Ro When and how did the ice age end Could another one start American Museum of Natural History Chalk Thomas B Hain Mathis P Foster Gavin L Rohling Eelco J Sexton Philip F Badger Marcus P S Cherry Soraya G Hasenfratz Adam P et al 12 December 2007 Causes of ice age intensification across the Mid Pleistocene Transition Proc Natl Acad Sci U S A 114 50 13114 13119 doi 10 1073 pnas 1702143114 PMC 5740680 PMID 29180424 https www pnas org content pnas 114 50 13114 full pdf Retrieved 28 June 2019 Staff Paleoclimatology The Study of Ancient Climates Page Paleontology Science Center Basty derekkozinen muragattalgan 4 nauryz 2007 Tekserildi 2 nauryz 2007 Turner Chris S M 2010 The potential of New Zealand kauri Agathis australis for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval 60 000 11 700 years ago Quaternary Science Reviews Elsevier 29 27 28 3677 3682 Bibcode 2010QSRv 29 3677T doi 10 1016 j quascirev 2010 08 017 https www sciencedirect com science article abs pii S0277379110003197 Retrieved November 3 2020 Doolittle W Ford Worm Boris February 2000 Uprooting the tree of life Scientific American 282 6 90 95 Bibcode 2000SciAm 282b 90D doi 10 1038 scientificamerican0200 90 PMID 10710791 Archived from the original on 15 July 2011 https web archive org web 20110715111244 http shiva msu montana edu courses mb437 537 2005 fall docs uprooting pdf a b Zimmer Carl Earth s Oxygen A Mystery Easy to Take for Granted The New York Times 3 October 2013 Tekserildi 3 kazannyn 2013 Berkner L V Marshall L C 1965 On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth s Atmosphere Journal of the Atmospheric Sciences 22 3 225 61 Bibcode 1965JAtS 22 225B doi doi 10 1175 1520 0469 1965 022 lt 0225 OTOARO gt 2 0 CO 2 10 1175 1520 0469 1965 022 lt 0225 OTOARO gt 2 0 CO 2 Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land NASA 29 November 2002 Tekserildi 5 nauryz 2007 Noffke Nora Christian Daniel Wacey David Hazen Robert M 8 November 2013 Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca 3 48 Billion Year Old Dresser Formation Pilbara Western Australia Astrobiology 13 12 1103 24 Bibcode 2013AsBio 13 1103N doi 10 1089 ast 2013 1030 PMC 3870916 PMID 24205812 Ohtomo Yoko Kakegawa Takeshi Ishida Akizumi et al January 2014 Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks Nature Geoscience 7 1 25 28 Bibcode 2014NatGe 7 25O doi 10 1038 ngeo2025 ISSN 1752 0894 Borenstein Seth Hints of life on what was thought to be desolate early Earth Excite Yonkers NY Mindspark Interactive Network 19 October 2015 Tekserildi 20 kazannyn 2015 Bell Elizabeth A Boehnike Patrick Harrison T Mark et al 19 October 2015 Potentially biogenic carbon preserved in a 4 1 billion year old zircon Proc Natl Acad Sci U S A 112 47 14518 21 Bibcode 2015PNAS 11214518B doi 10 1073 pnas 1517557112 ISSN 1091 6490 PMC 4664351 PMID 26483481 http www pnas org content early 2015 10 14 1517557112 full pdf Retrieved 20 October 2015 Early edition published online before print Climate Change and the Course of Global History Cambridge University Press P 42 ISBN 9780521871648 Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion Elsevier Science P 56 ISBN 9780128143124 Raup D M Sepkoski Jr J J 1982 Mass Extinctions in the Marine Fossil Record Science 215 4539 1501 03 Bibcode 1982Sci 215 1501R doi 10 1126 science 215 4539 1501 PMID 17788674 Stanley S M 2016 Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 113 42 E6325 E6334 Bibcode 2016PNAS 113E6325S doi 10 1073 pnas 1613094113 PMC 5081622 PMID 27698119 Gould Stephan J October 1994 The Evolution of Life on Earth Scientific American 271 4 84 91 Bibcode 1994SciAm 271d 84G doi 10 1038 scientificamerican1094 84 PMID 7939569 http brembs net gould html Retrieved 5 March 2007 Wilkinson B H McElroy B J 2007 The impact of humans on continental erosion and sedimentation Bulletin of the Geological Society of America 119 1 2 140 56 Bibcode 2007GSAB 119 140W doi 10 1130 B25899 1 a b c Sackmann I J Boothroyd A I Kraemer K E 1993 Our Sun III Present and Future Astrophysical Journal 418 457 68 Bibcode 1993ApJ 418 457S doi 10 1086 173407 Freeze Fry or Dry How Long Has the Earth Got 25 February 2000 Basty derekkozinen muragattalgan 5 mausym 2009 Li King Fai Pahlevan Kaveh Kirschvink Joseph L Yung Yuk L 2009 Atmospheric pressure as a natural climate regulator for a terrestrial planet with a biosphere Proceedings of the National Academy of Sciences 106 24 9576 79 Bibcode 2009PNAS 106 9576L doi 10 1073 pnas 0809436106 PMC 2701016 PMID 19487662 http www gps caltech edu kfl paper Li PNAS2009 pdf Retrieved 19 July 2009 The Life and Death of Planet Earth How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World New York Times Books Henry Holt and Company ISBN 978 0 8050 6781 1 Mello Fernando de Sousa Friaca Amancio Cesar Santos 2020 The end of life on Earth is not the end of the world converging to an estimate of life span of the biosphere in en International Journal of Astrobiology 19 1 25 42 Bibcode 2020IJAsB 19 25D doi 10 1017 S1473550419000120 ISSN 1473 5504 https www cambridge org core journals international journal of astrobiology article end of life on earth is not the end of the world converging to an estimate of life span of the biosphere AB2EF73B7787EDFF94AFCC545EC31302 Schroder K P Connon Smith Robert 2008 Distant future of the Sun and Earth revisited Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 386 1 155 63 arXiv 0801 4031 Bibcode 2008MNRAS 386 155S doi 10 1111 j 1365 2966 2008 13022 x See also Palmer Jason Hope dims that Earth will survive Sun s death NewScientist com news service 22 February 2008 Tekserildi 24 nauryzdyn 2008 Converting GPS Height into NAVD88 Elevation with the GEOID96 Geoid Height Model National Geodetic Survey NOAA Tekserildi 7 nauryz 2007 a b Exploring the Ocean Basins with Satellite Altimeter Data NOAA NGDC 7 July 2006 Tekserildi 21 sәuir 2007 Senne Joseph H 2000 Did Edmund Hillary Climb the Wrong Mountain Professional Surveyor 20 5 16 21 http archives profsurv com magazine article aspx i 589 Sharp David 5 March 2005 Chimborazo and the old kilogram The Lancet 365 9462 831 32 doi 10 1016 S0140 6736 05 71021 7 PMID 15752514 The Highest Spot on Earth NPR 7 April 2007 Tekserildi 31 shilde 2012 Stewart Heather A Jamieson Alan J 2019 The five deeps The location and depth of the deepest place in each of the world s oceans in en Earth Science Reviews 197 102896 Bibcode 2019ESRv 19702896S doi 10 1016 j earscirev 2019 102896 ISSN 0012 8252 https www sciencedirect com science article pii S001282521830429X Back of the Envelope Calculations Scale of the Himalayas Carleton University Tekserildi 19 kazan 2020 Composition of the Continental Crust Treatise on Geochemistry New York Elsevier Science 2003 Vol 3 P 1 64 ISBN 978 0 08 043751 4 Composition of the Oceanic Crust Treatise on Geochemistry New York Elsevier Science 2014 Vol 4 P 457 496 ISBN 978 0 08 098300 4 a b Morgan J W Anders E 1980 Chemical composition of Earth Venus and Mercury Proceedings of the National Academy of Sciences 77 12 6973 77 Bibcode 1980PNAS 77 6973M doi 10 1073 pnas 77 12 6973 PMC 350422 PMID 16592930 The Inaccessible Earth 2nd Taylor amp Francis P 166 ISBN 978 0 04 550028 4 Note After Ronov and Yaroshevsky 1969 Jordan T H 1979 Structural geology of the Earth s interior Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 76 9 4192 4200 Bibcode 1979PNAS 76 4192J doi 10 1073 pnas 76 9 4192 PMC 411539 PMID 16592703 The Interior of the Earth USGS 26 July 2001 Tekserildi 24 nauryz 2007 Lithosphere National Geographic May 20 2015 Tekserildi 13 kazan 2020 Crustal Structure of the Earth Global Earth Physics A Handbook of Physical Constants Thomas J Ahrens Washington DC American Geophysical Union ISBN 978 0 87590 851 9 Deuss A 2014 Heterogeneity and Anisotropy of Earth s Inner Core Annu Rev Earth Planet Sci 42 1 103 126 Bibcode 2014AREPS 42 103D doi 10 1146 annurev earth 060313 054658 http www geo uu nl seismain pdf Annu Rev Earth Planet Sci 2014Deuss pdf Radioactive potassium may be major heat source in Earth s core UC Berkeley News 10 December 2003 Tekserildi 28 akpannyn 2007 The Earth s Centre is 1000 Degrees Hotter than Previously Thought 25 April 2013 Basty derekkozinen muragattalgan 28 mausym 2013 Tekserildi 12 sәuir 2015 Alfe D Gillan M J Vocadlo L Brodholt J Price G D 2002 The ab initio simulation of the Earth s core Philosophical Transactions of the Royal Society 360 1795 1227 44 Bibcode 2002RSPTA 360 1227A doi 10 1098 rsta 2002 0992 PMID 12804276 http chianti geol ucl ac uk dario pubblicazioni PTRSA2002 pdf Retrieved 28 February 2007 a b 4 Geodynamics 2 Cambridge England UK Cambridge University Press P 137 ISBN 978 0 521 66624 4 Vlaar N Vankeken P Vandenberg A 1994 Cooling of the Earth in the Archaean Consequences of pressure release melting in a hotter mantle Earth and Planetary Science Letters 121 1 2 1 18 Bibcode 1994E amp PSL 121 1V doi 10 1016 0012 821X 94 90028 0 Archived from the original on 19 March 2012 https web archive org web 20120319181621 http www geo lsa umich edu keken papers Vlaar EPSL94 pdf SFT and the Earth s Tectonic Plates Los Alamos National Laboratory 2005 Tekserildi 2 nauryz 2007 Understanding plate motions USGS 5 May 1999 Tekserildi 2 nauryz 2007 The Structure of the Terrestrial Planets Online Astronomy eText Table of Contents cseligman com 2008 Tekserildi 28 akpan 2008 Pacific Plate Motion University of Hawaii 12 August 1999 Tekserildi 14 nauryz 2007 Age of the Ocean Floor Poster NOAA 7 March 2007 Tekserildi 14 nauryz 2007 Bowring Samuel A Williams Ian S 1999 Priscoan 4 00 4 03 Ga orthogneisses from northwestern Canada Contributions to Mineralogy and Petrology 134 1 3 16 Bibcode 1999CoMP 134 3B doi 10 1007 s004100050465 Harrison T et al December 2005 Heterogeneous Hadean hafnium evidence of continental crust at 4 4 to 4 5 ga Science 310 5756 1947 50 Bibcode 2005Sci 310 1947H doi 10 1126 science 1117926 PMID 16293721 Plate Tectonic Evolution of the Cocos Nazca Spreading Center Proceedings of the Ocean Drilling Program Texas A amp M University 20 November 2000 Tekserildi 2 sәuir 2007 Argus D F Gordon R G DeMets C 2011 Geologically current motion of 56 plates relative to the no net rotation reference frame Geochemistry Geophysics Geosystems 12 11 n a Bibcode 2011GGG 1211001A doi 10 1029 2011GC003751 a b Surface area of our planet covered by oceans and continents Table 8o 1 University of British Columbia Okanagan 2 February 2006 Tekserildi 26 karasha 2007 World Factbook Cia gov Tekserildi 2 karasha 2012 Staff Layers of the Earth Volcano World Oregon State University Basty derekkozinen muragattalgan 11 akpan 2013 Tekserildi 11 nauryz 2007 Weathering and Sedimentary Rocks Cal Poly Pomona Basty derekkozinen muragattalgan 3 shilde 2007 Tekserildi 20 nauryz 2007 Planetary Sciences 2nd Cambridge University Press P 154 ISBN 978 0 521 85371 2 Minerals their constitution and origin Cambridge University Press P 359 ISBN 978 0 521 52958 7 Center National Geophysical Data Hypsographic Curve of Earth s Surface from ETOPO1 World Bank arable land World Bank Tekserildi 19 kazan 2015 World Bank permanent cropland World Bank Tekserildi 19 kazan 2015 Hooke Roger LeB Martin Duque Jose F Pedraza Javier December 2012 Land transformation by humans A review GSA Today 22 12 4 10 doi 10 1130 GSAT151A 1 https www geosociety org gsatoday archive 22 12 pdf gt1212 pdf Watts A B Daly S F May 1981 Long wavelength gravity and topography anomalies Annual Review of Earth and Planetary Sciences 9 415 18 Bibcode 1981AREPS 9 415W doi 10 1146 annurev ea 09 050181 002215 Olson Peter Amit Hagay 2006 Changes in earth s dipole Naturwissenschaften 93 11 519 542 doi 10 1007 s00114 006 0138 6 PMID 16915369 https pages jh edu polson1 pdfs ChangesinEarthsDipole pdf MHD dynamo theory NASA WMAP 16 February 2006 Tekserildi 27 akpan 2007 Introduction to Geomagnetic Fields New York Cambridge University Press P 57 ISBN 978 0 521 82206 0 Ganushkina N Yu Liemohn M W Dubyagin S 2018 Current Systems in the Earth s Magnetosphere in en Reviews of Geophysics 56 2 309 332 Bibcode 2018RvGeo 56 309G doi 10 1002 2017RG000590 ISSN 1944 9208 https agupubs onlinelibrary wiley com doi abs 10 1002 2017RG000590 McElroy Michael B 2012 Ionosphere and magnetosphere Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica Inc https www britannica com science ionosphere and magnetosphere Magnetosphere Van Allen James Alfred Origins of Magnetospheric Physics University of Iowa Press ISBN 978 0 87745 921 7 Exploration of the Earth s Magnetosphere NASA 8 July 2005 Tekserildi 21 nauryz 2007 Charette Matthew A Smith Walter H F June 2010 The Volume of Earth s Ocean Oceanography 23 2 112 14 doi 10 5670 oceanog 2010 51 Archived from the original on 2 November 2013 https web archive org web 20131102230333 http www tos org oceanography archive 23 2 charette pdf Retrieved 6 June 2013 Third rock from the Sun restless Earth NASA s Cosmos Tekserildi 12 sәuir 2015 The World s Water USGS Water Science School 17 March 2014 Tekserildi 12 sәuir 2015 Practical handbook of marine science 3rd CRC Press P 35 ISBN 978 0 8493 2391 1 Salt of the Early Earth NASA Astrobiology Magazine 11 June 2002 Basty derekkozinen muragattalgan 30 mausym 2007 Tekserildi 14 nauryz 2007 Oceanic Processes NASA Astrobiology Magazine Basty derekkozinen muragattalgan 15 sәuir 2009 Tekserildi 14 nauryz 2007 Earth s Big heat Bucket NASA Earth Observatory 24 April 2006 Tekserildi 14 nauryz 2007 Sea Surface Temperature NASA 21 June 2005 Basty derekkozinen muragattalgan 27 sәuir 2013 Tekserildi 21 sәuir 2007 a b Meteorology An Educator s Resource for Inquiry Based Learning for Grades 5 9 NASA Langley Research Center P 6 ISBN NP 2006 08 97 LaRC Williams David R Earth Fact Sheet NASA Goddard Space Flight Center 16 March 2017 Tekserildi 26 shilde 2018 The height of the tropopause Resources in Atmospheric Sciences University of Wyoming November 1997 Tekserildi 10 tamyz 2006 Causes and Environmental Implications of Increased UV B Radiation Royal Society of Chemistry ISBN 978 0 85404 265 4 a b Staff Earth s Atmosphere NASA 8 October 2003 Tekserildi 21 nauryz 2007 Fundamentals of Physical Geography 2nd Edition University of British Columbia Okanagan 2006 Tekserildi 19 nauryz 2007 Gaan Narottam Climate Change and International Politics Kalpaz Publications 2008 P 40 ISBN 978 81 7835 641 9 a b Weather World Book Online Reference Center NASA World Book Inc 2005 Basty derekkozinen muragattalgan 13 zheltoksan 2010 Tekserildi 17 nauryz 2007 Life the Science of Biology 8th MacMillan P 1114 ISBN 978 0 7167 7671 0 Staff Climate Zones UK Department for Environment Food and Rural Affairs Basty derekkozinen muragattalgan 8 tamyz 2010 Tekserildi 24 nauryz 2007 a b c Climatology fourth Jones amp Bartlett Learning 2018 P 49 ISBN 9781284126563 Various The Hydrologic Cycle University of Illinois 21 July 1997 Tekserildi 24 nauryz 2007 a b The Earth s Climate System University of California San Diego 2002 Tekserildi 24 nauryz 2007 Climatology fourth Jones amp Bartlett Learning 2018 P 159 ISBN 9781284126563 El Fadli Khalid I Cerveny Randall S Burt Christopher C Eden Philip Parker David Brunet Manola Peterson Thomas C Mordacchini Gianpaolo et al 2013 World Meteorological Organization Assessment of the Purported World Record 58 C Temperature Extreme at El Azizia Libya 13 September 1922 in en Bulletin of the American Meteorological Society 94 2 199 204 Bibcode 2013BAMS 94 199E doi 10 1175 BAMS D 12 00093 1 ISSN 0003 0007 https journals ametsoc org bams article 94 2 199 60223 World Meteorological Organization Assessment of Turner John Anderson Phil Lachlan Cope Tom Colwell Steve Phillips Tony Kirchgaessner Amelie Marshall Gareth J King John C et al 2009 Record low surface air temperature at Vostok station Antarctica in en Journal of Geophysical Research Atmospheres 114 D24 D24102 Bibcode 2009JGRD 11424102T doi 10 1029 2009JD012104 ISSN 2156 2202 https agupubs onlinelibrary wiley com doi abs 10 1029 2009JD012104 Staff Stratosphere and Weather Discovery of the Stratosphere Science Week 2004 Basty derekkozinen muragattalgan 13 shilde 2007 Tekserildi 14 nauryz 2007 Presentation of the Karman separation line used as the boundary separating Aeronautics and Astronautics Federation Aeronautique Internationale 21 June 2004 Basty derekkozinen muragattalgan 15 kantar 2010 Tekserildi 21 sәuir 2007 Biosphere National Geographic June 24 2011 Tekserildi 1 karasha 2020 Interdependency between animal and plant species BBC Bitesize BBC Hillebrand Helmut 2004 On the Generality of the Latitudinal Gradient American Naturalist 163 2 192 211 doi 10 1086 381004 PMID 14970922 http oceanrep geomar de 4048 1 Hillebrand 2004 Amer nat pdf Sweetlove L 24 August 2011 Number of species on Earth tagged at 8 7 million Nature doi 10 1038 news 2011 498 https www nature com news 2011 110823 full news 2011 498 html Retrieved 28 October 2020 Staff Astrobiology Roadmap NASA Lockheed Martin September 2003 Basty derekkozinen muragattalgan 12 nauryz 2012 Tekserildi 10 nauryz 2007 Ecology environmental science and conservation First New Delhi S Chand amp Company 2013 ISBN 978 93 83746 00 2 Habitable Planets for Man 2nd American Elsevier Publishing Co ISBN 978 0 444 00092 7 Oceans and Human Health Elsevier Science P 212 ISBN 9780080877822 Natural Disasters Springer Science amp Business Media P 3 ISBN 9781317938811 The Human Impact on the Natural Environment MIT Press 2000 P 52 66 69 137 142 185 202 355 366 ISBN 9780262571388 Cook John Oreskes Naomi Doran Peter T Anderegg William R L Verheggen Bart Maibach Ed W Carlton J Stuart Lewandowsky Stephan et al 2016 Consensus on consensus a synthesis of consensus estimates on human caused global warming in en Environmental Research Letters 11 4 048002 Bibcode 2016ERL 11d8002C doi 10 1088 1748 9326 11 4 048002 ISSN 1748 9326 https doi org 10 1088 2F1748 9326 2F11 2F4 2F048002 Global Warming Effects agyl 14 January 2019 Various 7 billionth babies celebrated worldwide Yahoo News Basty derekkozinen muragattalgan 31 kazan 2011 Tekserildi 31 kazan 2011 a b Harvey Fiona World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts study suggests en GB The Guardian 15 shilde 2020 What share of people will live in urban areas in the future 2019 Distribution of landmasses of the Paleo Earth University of Puerto Rico at Arecibo 6 July 2011 Tekserildi 5 kantar 2019 MAP OF THE DAY Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere Business Insider 4 May 2012 Tekserildi 5 kantar 2019 Peel M C Finlayson B L McMahon T A 2007 Updated world map of the Koppen Geiger climate classification Hydrology and Earth System Sciences Discussions 4 2 439 73 Bibcode 2007HESSD 4 439P doi 10 5194 hessd 4 439 2007 https hal archives ouvertes fr hal 00298818 file hessd 4 439 2007 pdf Staff Themes amp Issues Secretariat of the Convention on Biological Diversity Basty derekkozinen muragattalgan 7 sәuir 2007 Tekserildi 29 nauryz 2007 Politics and Process at the United Nations The Global Dance Lynne Reiner 2006 P 1 4 ISBN 1 58826 323 1 The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance Faber amp Faber 2010 P 116 117 ISBN 9780571290727 The race for space the United States and the Soviet Union compete for the new frontier Twenty First Century Books P 34 ISBN 978 0 8225 5984 9 Russia s Cosmonauts Inside the Yuri Gagarin Training Center Birkhauser ISBN 978 0 387 21894 6 Holmes Oliver Space how far have we gone and where are we going en GB The Guardian 19 karasha 2018 Reference Guide to the International Space Station NASA 16 January 2007 Tekserildi 23 zheltoksan 2008 Apollo 13 The Seventh Mission The Third Lunar Landing Attempt 11 April 17 April 1970 NASA Tekserildi 7 karasha 2015 a b IPCC Summary for Policymakers IPCC Special Report on Climate Change and Land 2019 P 8 What are the consequences of the overexploitation of natural resources Iberdrola 13 Exploitation of Natural Resources European Environment Agency European Union 20 April 2016 https www eea europa eu publications 92 826 5409 5 page013new html Retrieved 28 June 2019 Huebsch Russell How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground Sciencing Leaf Group Media 29 September 2017 Electricity generation what are the options World Nuclear Association Brimhall George May 1991 The Genesis of Ores Scientific American Nature America 264 5 84 91 Bibcode 1991SciAm 264e 84B doi 10 1038 scientificamerican0591 84 JSTOR 24936905 https www jstor org stable 24936905 Retrieved October 13 2020 Lunine Jonathan I Earth Evolution of a Habitable World second Cambridge University Press 2013 P 292 294 ISBN 978 0 521 61519 8 Rona Peter A 2003 Resources of the Sea Floor Science 299 5607 673 74 doi 10 1126 science 1080679 PMID 12560541 Land Use 2019 Widmer Ted What Did Plato Think the Earth Looked Like For millenniums humans have tried to imagine the world in space Fifty years ago we finally saw it The New York Times 24 December 2018 Tekserildi 25 zheltoksannyn 2018 Group 29 Multi axes symmetric both soft and straight lined closed signs with crossing lines Symbols Encyclopedia of Western Signs and Ideograms New York Ionfox AB P 281 82 ISBN 978 91 972705 0 2 a b Stookey Lorena Laura Thematic Guide to World Mythology Westport Conn Greenwood Press 2004 P 114 15 ISBN 978 0 313 31505 3 Kahn Charles H Pythagoras and the Pythagoreans A Brief History Indianapolis Indiana and Cambridge England Hackett Publishing Company P 53 ISBN 978 0 87220 575 8 Garwood Christine Flat earth the history of an infamous idea 1st New York Thomas Dunne Books P 26 31 ISBN 978 0 312 38208 7 Earth The Nine Planets A Multimedia Tour of the Solar System one star eight planets and more 16 July 2006 Tekserildi 9 nauryz 2010 Physical Geology Exploring the Earth Thomson Brooks Cole 2007 P 263 65 ISBN 978 0 495 01148 4 a b Henshaw John M An Equation for Every Occasion Fifty Two Formulas and Why They Matter Johns Hopkins University Press 2014 P 117 18 ISBN 978 1 4214 1491 1 a b Burchfield Joe D Lord Kelvin and the Age of the Earth University of Chicago Press 1990 P 13 18 ISBN 978 0 226 08043 7 Syrtky siltemelerOrtakkorda bugan katysty bar ZherEarth Profile NASA sajtyndagy Zher bejini Earth Observatory NASA Zher Bejneler Halykaralyk garysh stanciyasy Video 01 02 Zher tajmlaps Video 00 27 Zher men shugyla tajmplaps Google Earth 3D interaktivti karta Zher Kүn zhәne Aj zhүjesinin interaktivti 3D vizualizaciyasy GPlates portaly Sidnej Universiteti Bul makala kazaksha Uikipediyanyn tandauly makalalar tizimine enedi https kk wikipedia org w index php title Zher amp oldid 3154957 betinen alyngan