Мьянма Одағының Республикасы (бирм. ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော်, ХФӘ: [pjìdàʊɴzṵ θàɴməda̰ mjəmà nàɪɴŋàɴdɔ̀]), қысқартылған — Мьянма (бирм. မြန်မာ), бұрын Бирма — Оңтүстік-Шығыс Азияда, Үндіқытай түбегінде орналасқан мемлекет. Жер аумағы 678,5 мың км². Халқы – 41,7 млн. (2000). Астанасы – Нейпьидо қаласы(3,5 млн.).
| Мьянма Одағының Республикасы бирм. ပြည်ထောင်စု သမ္မတ မြန်မာနိုင်ငံတော် | ||||
| ||||
| Әнұран: «Gba Majay Bma» (тыңдау ) | ||||
| Тарихы | ||||
|---|---|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 4 қаңтар 1948 жыл (Ұлыбританиядан) | |||
| Мемлекеттік құрылымы | ||||
| Ресми тілі | бирма тілі | |||
| Елорда | Нейпьидо | |||
| Ірі қалалары | Янгон, Мандалай, Нейпьидо | |||
| Президенті Вице-президенті Вице-президенті | Вин Мьин Сайн Мау Кхан Ньан Тхун | |||
| Географиясы | ||||
| Жер аумағы • Барлығы • % су беті | Әлем бойынша 39-шы орын 676 578 км² 3,06 | |||
| Жұрты • Сарап (2017) • Тығыздығы | 53 582 855 адам (25-ші) 76 адам/км² (125-ші) | |||
| Экономикасы | ||||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 359,107 млрд. $ (51-ші) 6,797 $ (128-ші) | |||
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2018) • Жан басына шаққанда | 71,543 млрд. $ (72-ші) 1,354 $ (155-ші) | |||
| АДИ (2017) | ▲ 0,578 (орташа) (148-ші) | |||
| Валютасы | Мьянма кьяты (MMK) | |||
| Қосымша мәліметтер | ||||
| Интернет үйшігі | .mm | |||
| ISO коды | MYA | |||
| ХОК коды | MYA | |||
| Телефон коды | +95 | |||
| Уақыт белдеулері | +6:30 |
Мьянма 7 ұлттық облыс пен 7 әкімшілік облыстан құралған. Халқының көпшілігін (70%) бирмалықтар құрайды, қалған этникалық топтардың саны жағынан ірілері: шан, карен, чин, мон, т.б. Мемлекеттік тілі – бирма тілі, ағылшын, қытай және жергілікті тілдер (карен, мон) де қолданылады. Халқының 85%-ы будда дінін ұстанады, қалғандары: христиандар, индуистер, мұсылмандар. Мьянмадағы басқару жүйесі – республикалық. Жоғарғы заң шығарушы органы – Бейбітшілік пен дамудың Мемлекеттік Кеңесі (БПДМК). Жоғарғы атқарушы органы – үкімет. Мемлекет пен үкімет басшысы – БПДМК-нің төрағасы. Ұлттық мейрамы – Тәуелсіздік күні – 4 қаңтар (1948). Ақша бірлігі– кьят (чжа). 1948 жылдан Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше.
Табиғаты
Мьянма аумағының көпшілік бөлігін таулар мен үстірттер алып жатыр. Батысында Ракхайн мен Пакхайн таулы қыраттары, шығысында Билауктонг қыраты орналасқан. Мьянмада бүкіл Оңтүстік-Шығыс Азияның ең биік жері – Кхакаборази (5881 м) шыңы орналасқан. Елдің орталығы мен оңтүстік бөлігі кең жазық. Осы жазық арқылы Мьянманың басты Иравади өзені ағып өтеді. Мьянмада әр түрлі пайдалы қазбалар (мұнай, қалайы, вольфрам, мырыш, мыс, қорғасын, көмір, табиғи газ, қымбат бағалы тастар) кездеседі. Жерінің 15%-ы егіншілікке жарамды. Негізгі климаты – тропиктік муссондық, оңт-те – субэкваторлық. Мьянмада муссондардың әсер етуіне байланысты жыл мезгілі салқын (қараша – ақпан), ыстық (наурыз – мамыр) және жауынды (маусым – қазан) маусымдарға бөлінеді. Салқын маусымға жиі соғатын тозаңды дауылдар тән. Салқын кезеңдегі орташа температурасы 20 –25С-қа, ыстық кезеңде 30 – 32С-қа тең. Ішкі жазықтардағы жылдық жауын-шашын мөлш. 500 мм, тау беткейлерінде 3500 мм-ге дейін жетеді. Мьянманың өсімдіктер дүниесі өте бай. Мұнда мәңгі жасыл ағаштар мен бұталардың 700-ден астам, көп жылдық шөптесін гүлдердің 700-ден аса, шай тұқымдас бұталардың 80 түрі, пальма мен бамбук ағаштарының 70 түрі, папоротниктердің 400-ден аса түрлері өседі. Тау баурайларында мәңгі жасыл ормандар, орт. аудандарда аралас ормандар мен саванналар орналасқан. Мьянмада тропиктік аймақтарға тән жануарлар дүниесімен (мысық тұқымдастар, жыландар, маймылдар, құстар, т.б.) бірге жер бетінде сирек кездесетін малай тапирлері, үнді-малай кірпілері, мүйізтұмсықтар, ақ қасты гиббондар, алып қырғауылдар (ұзындығы 1,7 – 2 м шамасында), Иравадидегі тұщы суда өмір сүретін дельфиндер кездеседі.
География
Географиялық орналасуы
Мьянма шекарасында Үндістан (1,463 км) және батысында Бангладеш (193 км), шығысында Қытай (2 185 км), шығысында Лаос (235 км) және оңтүстік-шығысында Таиланд (1800 км). Оңтүстіктен және оңтүстік-батысқа қарай оның жағалаулары Бенгалия шығанағы мен Мутама шығанағы (Мартабан), сондай-ақ Андаман теңізі суларымен жуылады. Елдің аумағы, оның ішінде аралас аралдар, 678 мың км², жағалау сызығы 1930 км.
Климат
Негізінен тропикалық және субаксиаторлық климат. Үш мезгіл бар:
- ылғалды - мамыр айының соңынан қазан айының аяғына дейін
- салқын - қазан айының ортасынан бастап ақпан айының ортасына дейін
- ыстық - ақпанның ортасынан мамыр айының аяғына дейін.
Қаңтар айында орташа айлық температура + 24 °C, Янгонда, Мандалайда +21 °C, ең жоғарғы жаз температура +41 °C болады. Таулы аудандарда ол әлдеқайда салқын (әсіресе, Шань тауларында, қыста түнде температура нөлден төмен түсе алады), алқаптарда қаңтар температурасы + 15 °C аспайды
Ең көп жауын-шашынды шілде айында түседі. Жауын-шашынның мөлшері оңтүстік-батысқа қарай ылғалданатын муссон желдеріне қатысты беткейлердің биіктігіне және әсеріне байланысты. Рахин және Танинтай өңірлерінің жағалауларында жыл сайын орта есеппен 4 600-5100 мм жауын-шашын болады, орталық жазықта тек 635 мм ғана болады. Ситтведегі (Акяабта) орташа жылдық жауын-шашын 4950 мм-ге, Минбуге дейін, Рахин аралығының жауын-көлеңкесінде құрғақ белдеуде - тек 740 мм, Янгонда - 2510 мм.
Тарихы
Адамдар Мьянманы тас дәуірінен мекендей бастады. Қазіргі Мьянма аумағында алғашқы мемлекеттік құрылымдар (Мон, Пиу) б.з. бас кезінде пайда болды. 11 ғасырға дейін Шрик-Шетра, Аракан, т.б. көптеген ұсақ иеліктер құрылды. 11 ғасырдың бас кезінде Паган (мьянма халқының ежелгі мемлекеті) корольдігі ұсақ мемлекеттерді өзіне бағындырды. 13 ғасырдың соңында корольдік моңғолдардың шабуылына ұшырады. Бірақ моңғол үстемдігі көпке созылмай, елдің тәуелсіздігі қалпына келтірілді. 16 ғасырда Тангу мемлекеті күшейіп, ел біріге бастады. 1752 жылы Пегу мемлекетін құрған Мон билеушілері Тангу мемлекетін өзіне бағындырды. 19 ғасырдың бас кезінен бастап француз отаршылары Үндіқытай түбегіне ішкерілеп ене бастады. Бұған жауап ретінде өлыбритания 1824 жылы Төм. Бирманы, 1855 жылы елдің бүкіл аумағын басып алды. Мьянма 1886 жылдан Бирма деген атпен Британ империясының отарына айналып, 1886 – 1937 жылы Британ Үндістанының құрамына енгізілді. 1937 жылы тікелей Британ Достастығы құрамына кіріп, ішінара өзін-өзі басқару құқығына ие болды. 1942 – 45 жылдары Мьянманы жапондар жаулап алды. 2-дүниежүзілік соғыс аяқталған соң Мьянма жерін мекендеген аз санды халықтар өзін-өзі билеу құқығын талап ете бастады. Нәтижесінде 1948 жылы 4 қаңтарда тәуелсіз мемлекет ретінде жарияланған Бирма мемлекеттерінің федерациясы құрылды. 1962 жылы елде төңкеріс болып, өкімет басына әскерилер келді. 1989 жылдан ел Мьянма (Мьянма Одағы) деп атала бастады. 1990 жылы Мьянмада негізгі оппозициялық партия (Демократиялық партия) сайлау нәтижесінде жеңіске жеткенмен, билікте әлі де әскери режим сақталған.
Экономикасы
Мьянма – ауыл шаруашылығы басым дамыған ел. Соңғы онжылдықта экономикалық дағдарысты басынан өткеруде. Үкімет 40 жылдай қатал мемлекеттік басқарудан соң жеке кәсіпкерлік пен шет ел инвестициясына қолдау көрсету жолымен экономиканы жандандыруға әрекеттенуде. Өнеркәсіптің неғұрлым маңызды салалары: тау-кен, мұнай өндіру, орман шаруашылығы, ауыл шаруашылығы, балық аулау мен ағаш дайындауды қоса есептегенде ұлттық жалпы өнімнің 40%-ын құрайды. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы – күріш өсіру. Бидай, қант құрағы, жүгері, каучуктік дақылдар да өсіріледі. Импортының негізін ауыр машина жасау өнімдері мен көлік құрал-жабдықтары құрайды. Ұлттық жалпы өнімнің жан басына шаққандағы мөлшері 1290 АҚШ долларына тең (1997). Негізгі сауда серіктестері – Қытай, Үндістан, Сингапур, Тайланд, Жапония.
Жағрафиясы
Мьянмада жыл бойы ыстық болып тұрады, соның өзі жазғы – жаңбырлы, қысқы – қуаңшылықты екі маусымға бөлінеді. Кеме жүзетін үлкен өзен Иравади солтүстіктен оңтүстікке қарай бүкіл елді қақ жара ағып жатыр. Мьянмалықтардың көпшілігі осында тұрады. Ал шекаралық аудандары түгелдей тропикалық қалың орманды, биік таулы болып келеді. Бұл тауларда әр түрлі тайпалар мекендейді.
Тарихы
1044-1287 жж. осы жерде Банган патшылығы болды. Бірақ 13 ғасырда монғолдың Хубилай Ханы Банганың елордасы Татон қаласын басып алды. 1531-1752 жж. бирмалар Таунго патшылығын құрды.
Бирма көп жылдар Англияның отары болды. Ол 1948 ж. ғана тәуелсіздік алды. 1962 ж. Революциялық Кеңес өкімет басына келді. Өнеркәсіп орындарының басым көпшілігі мемлекет меншігіне алынды. Елде маңызды демократиялық өзгерістер жүзеге асырылуда. Республика дамудың либералдық жолына түсті.
1988 жж. әскерилер төңкеріс жасап, өкіметті өз қолдарына алған. 1989 олар Бирма атауын Мьянма Одағына өзгертті.
Қалалары
Көптеген бирмалықтар қазірдің өзінде биік қадарладың үстінде салынған үйлерде тұрады. Қабырғалары тоқымалы, верандасы бар, шатырлы салбыраңқы үйлер ағаштан немесе бамбуктен жасалады. Ең ірі қаласы – Янгон, ол мемлекеттік кейнгі елордасы. Ал қазіргі елордасы – Найпидау қаласы.
Мәдениеті,халқы.
Инле көлі.
Тарихи маңызы зор орындар мен ғимараттар.
Жазуы
Дереккөздер
- Myanmar Population (2018) – Worldometers.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
- Human Development Indices and Indicators: 2018 Statistical update. United Nations Development Programme (15 September 2018). Тексерілді, 15 қыркүйек 2018.
- Бұрын .bu.
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9,«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VI том
- Васильев В.Ф., Очерки истории Бирмы 1885 – 1947, М., 1982
- Страны мира, полный универсальный информационный справочник, М., 2004
- Страны мира, энциклопедический справочник, Минск, 1999
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, VI том
- Кауфман А. С. Бирма: идеология и политика. М., 1973. - 396 с.
- Минаев И.П. Дневник путешествий в Индию и Бирму. 1880 и 1885—1886, М., 1955
- Кауфман А.С. Современная Бирма. М.: Знание, 1956.- 29 с
- Кауфман А.С.Государственный строй Бирмы. М.: Госюриздат, 1959.- 82 с.
- Бирма. Справочник. М., 1962
- Всеволодов И. В. Бирма: религия и политика. М., 1978.
- Листопадов Н.А. Бирма. Страна к югу от горы Меру. М.: Институт востоковедения РАН, 2002. - 192 с.
- Бирма и Китай (Проблемы взаимоотношений) М., 1982.
- Балалар Энциклопедиясы, 6 том.
Ресми сілтемелер
- Сыртқы істер министрлігі
- Ішкі істер министрлігі 2 қыркүйектің 2006 жылы.
- Дін жөніндегі министрлік
- Мемлекеттік баспа «Мьянма Таймс» (ағылшын және бирма тілінде)
- Тәуелсіз баспа «Иравади» (ағылшын және бирма тілінде)
Ағылшын тіліндегі сілтемелер
- MyWebDigest — Myanmar Burmese Web Directory & Search 2 наурыздың 2008 жылы.
- Myanmars Net — Myanmar-based web guide
- Myanmar Travel Information
- MRTV-3 Web Site 24 қазанның 2008 жылы.
- Burma: Army of the Child God 24 қарашаның 2005 жылы.