Қырғызстан (қыр. Кыргызстан), ресми Қырғыз Республикасы (қыр. Кыргыз Республикасы) — Орталық Азияда орналасқан таулы, мұхитқа шыға алмайтын мемлекет. Астанасы және ең ірі қаласы – 624 мың адам тұратын Бішкек қаласы. 6 миллион адам халқының көпшілігі қырғыздар (72,6%), басқа ұлт өкілдері ішінен орыстар (6,4%), өзбектер (14,5%), украиндар, татарлар, қазақтар, ұйғырлар, немістер, тәжіктер, дүңгендер, т.б. бар. Жер аумағы 198,5 мың км2-ге тең. Конституциясы бойынша Президенттік басқару нысанындағы мемлекет болып келеді. Заң шығарушы органы — бірпалаталы Жогорку Кеңеш атты парламенті. Ресми тілдері: қырғызша және орысша. Ұлттық мерекесі — 31 тамыз, Тәуелсіздік күні. Ақша бірлігі — сом.
Аумақтың аумағы 199 951 км² құрайды. Ол әлем бойынша 85-ші орынға ие, ТМД елдерінің арасында 7-орын, 140-інші орын - ЖІӨ бойынша PPP және 111-ші орында.
Әкімшілік-аумақтық мағынада ол 7 облысқа және республикалық маңызы бар 2 қалаға (Бішкек және Ош) бөлінген. Экономикалық-географиялық жағынан Орталық, Солтүстік және Оңтүстік Қырғызстан деп бөлінеді.
Тарихы
Қазіргі Қырғызстан жеріндегі алғашқы мемлекеттік құрылымдар б.з.д. II ғасырда пайда болған. Біздің заманымыздың VI—XII ғасырлары аралығында бұл аймаққа Енисей бойынан түркі тайпалары қоныс аударған болатын. Кейіннен олар моңғол-татар шапкыншылықтарына ұшырап қуғындалды.
XIV ғасырда Моғолстанның солтүстік-шығыс шекараларында көне «қырғыз» түркі этнонимінің иегерлері өмір сүрді. XV–XVI ғасырларда Тянь-Шань мен Памир-Алайда нығайған қырғыз тайпалары моғол тайпаларымен бірге біртұтас қырғыз этносын құрды. XVI-XVII ғасырларда қырғыздар қазақтармен одақтасып, Яркенд хандығына, Шайбани мемлекетіне және Ойрат хандығына қарсы шықты.
XVIII ғасырда жоңғарлар шапқыншылығы нәтижесінде солтүстік аймақтарынан уақытша көшірілген қырғыздар Қоқан хандығымен бірге Жоңғар хандығы мен Цинь империясының одан әрі кеңеюіне қарсылық ұйымдастыра алды.
XIX ғасырда алдымен Қоқан хандығының иелігінде болды. Ресейдің Орталық Азияға экспансиясы жылдарында болған Қоқан-Орыс соғысы нәтижесінде қазіргі Қырғызстан жері толықтай Ресей империясының құрамына енді. Қырғыздар 1916 жылғы Орталық Азиядағы көтеріліске де қатысты.
Қырғызстан жері Ресей империясының Түркістан губерниясына енді. Қырғызстанның табиғат жағдайы өте қолайлы, таулы жерлеріне Ресейдің ішкі аудандарынан шаруалардың жаппай қоныс аударуы жүрді. Бұл жағдай бұрын тек қана көшпелі мал шаруашылығымен айналысып келген қырғыз жерінде, жаңа шаруашылық түрлерінін; дамуына қозғаушы күш болды.
Қазан төңкерісінен кейін бұл аймақ Қара Қырғыз автономиялы облысы деп аталды, және кейінірек Қырғыз АКСР атауымен қайта құрылды. 1936 жылы Қырғыз АКСР Қырғыз КСР-ы болып өзгертілді. 1991 жылы 31 тамызда Қырғызстан өзінің атауын Қырғызстан Республикасы деп өзгертіп, тәуелсіздігін жариялады. 25 желтоқсан күні Қырғызстан толық тәуелсіздігін алды. Кейінірек Асқар Ақаев президенттілігі жылдары ҚР ТМД, БҰҰ, ЕҚЫҰ және тағы басқа ұйымдардың мүшесі болды.
1993 жылдың 5 мамырында ел атауы ресми түрде Қырғыз Республикасы деп өзгертілді. 2005 жылғы Қырғызстандағы парламент сайлауынан кейін Қызғалдақ төңкерісі болды. Төңкерісшілер Ақаевты, оның отбасын мен жақтастарын жемқорлық пен авторитаризммен айыптады. Нәтижесінде Ақаев 4 сәуір 2005 жылы отставкаға кетті. Оппозиция мүшелері коалиция құрастырып, президент Құрманбек Бәкиев пен премьер-министр Феликс Кулов басшылығында жаңа үкімет құрылды.
Алайда, ұйымдасқан қылмыспен байланысы бар түрлі топтар мен фракциялар билікке ұмтылғандықтан, саяси тұрақтылық қиын болып көрінді. 2005 жылы наурызда сайланған 75 депутаттың үшеуі өлтірілді, ал тағы бір мүшесі 2006 жылы 10 мамырда қосымша сайлауда өлтірілген ағасының орнын жеңіп алғаннан кейін көп ұзамай өлтірілді. Төртеуі де ірі заңсыз бизнеске тікелей қатысқаны белгілі.
2010 жылы 6 сәуірде Талас қаласында үкіметтің сыбайлас жемқорлыққа қарсы шеруінен кейін және күнкөріс шығындарының өсуінен кейін азаматтық толқулар басталды. Наразылық шаралары келесі күні Бішкекке де тарады. Наразылық білдірушілер президент Бәкиевтің кеңселеріне, сондай-ақ мемлекеттік радио мен телеарналарға шабуыл жасады. 2010 жылы 7 сәуірде президент Бәкиев төтенше жағдай енгізді. Полиция мен арнайы қызмет көптеген оппозиция лидерлерін тұтқынға алды. Қырғызстан үкіметі өкілдерінің хабарлауынша, ел астанасында полициямен болған қанды қақтығыстарда кемінде 75 адам қаза тауып, 458 адам ауруханаға түскен.
Президент Бәкиев Жалалабаттағы үйіне оралды және 2010 жылы 13 сәуірде өткен баспасөз мәслихатында отставкаға кету шарттарын мәлімдеді. 2010 жылы 15 сәуірде Құрманбек Бәкиев елден шығып, әйелі мен екі баласымен Қазақстанға ұшып кеткен. Елдің уақытша басшылары Бәкиев кетер алдында отставкаға кету туралы ресми хатқа қол қойғанын хабарлады.
Бүгінгі таңда Қырғызстан Тәуелсіздік күнін жыл сайын 1991 жылы егемендік жариялаған күнінде, яғни 31 тамызда тойлайды. Тәуелсіздік алғаннан бері Қырғызстанда шынайы еркін ақпарат құралдарын құру және белсенді саяси оппозицияны қолдау сияқты өзгерістер болды.
Географиясы
Географиялық орны
Қырғызстан — Орталық Азияда орналасқан мемлекет, солтүстігінде Қазақстанмен, шығысы мен оңтүстік-шығысында Қытаймен, оңтүстік-батысында Тәжікстанмен, ал батысында Өзбекстанмен шектеседі. Солүстіктен оңтүстікке 454 км, ал батыстан шығысқа қарай 925 км-ге созылып жатыр. Мемлекеттік шекаралары, негізінен, таулар аркылы өтеді. Сол себепті тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде шекараларын айқындау мақсатында көршілес мемлекеттермен келісімдер жүргізілді. Геосаяси жағынан алғанда ел аумағы аса маңызды аймақ болып табылады. Елдің географиялық орнының бұл ерекшелігін НАТО-ға мүше елдер халықаралық терроризмге қарсы күресте маңызды тірек пункті ретінде пайдалануда.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтары
Қырғызстанда әртүрлі мәртебелерден тұратын 88 ерекше қорғалатын (ООПТ) табиғи аумақ бар: табиғат қорлары, қорлар, табиғи парктер, ғибадатханалар, биосфералық аумақтар. 00ПТ барлығы 1 476 121,6 гектар, немесе 14 761,21 км ² (республика аумағының 7,38%). Мысалы, Бүгінгі таңда:
- 10 табиғат қорлары (509 952,7 га);
- 13 табиғи парктер (724 670,2 га);
- 64 резерві (оның ішінде 8 орман, 23 ботаникалық, 2 кешенді және 12 аң аулау (зоологиялық), 19 геологиялық (жалпы ауданы 241 498,7 га));
- 1 биосфералық аумақ (4 314,4 мың гектар).
| № | Атауы | Құрылған жылы | Ауданы, га |
|---|---|---|---|
| 1 | Ыстықкөл | 1948 | 18 999 |
| 2 | Сары-Шелек (биосфералық) | 1959 | 23 868 |
| 3 | Бесарал | 1979 | 112 463,3 |
| 4 | Нарын | 1983 | 36 969 |
| 5 | Қаратал-Жапырық | 1994 | 36 392,6 |
| 6 | Сарычат-Эрташ | 1995 | 149 117,9 |
| 7 | Падыш-Ата | 2003 | 30 556,4 |
| 8 | Құлын-Ата | 2004 | 27 434 |
| 9 | Сурма-Таш | 2009 | 66 194,4 |
| 10 | Дашман | 2012 | 7958,1 |
| Бітіуі: | 509 952,7 |
| № | Атауы | Құрылған жылы | Ауданы, га |
|---|---|---|---|
| 1 | Ала-Арча | 1972 | 16 484,5 |
| 2 | Қырғыз-Ата | 1992 | 11 172 |
| 3 | Кара-Шоро | 1996 | 14 440,2 |
| 4 | Беш-Таш | 1996 | 13 731,5 |
| 5 | Чоң-Кеминский | 1997 | 123 654 |
| 6 | Қаракөл | 1997 | 38 095,3 |
| 7 | Салкын-Төр | 2001 | 10 419 |
| 8 | Саймалуу-Таш | 2001 | 32 007,2 |
| 9 | Саркент | 2009 | 39 999,4 |
| 10 | Кара-Буура | 2013 | 61 543,9 |
| 11 | Кан-Ачуу | 2015 | 30 496,5 |
| 12 | Алатай | 2016 | 56 826,4 |
| 13 | Хан-Тәнірі | 2016 | 275 800,3 |
| Бітіуі: | 724 670,2 |
1998 жылы «Ыссық-Құл» биосфералық аумағы 4 314,4 мың га (әкімшілік аумақ) Ыстықкөл), қолданыстағы заңнамаға сәйкес ерекше қорғалатын табиғи режиммен ұлттық деңгейде қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесіне теңестіріледі. 2001 жылдан бастап ЮНЕСКО шешімімен биосфералық аумақ «Ыссык-Кол» биосфералық қорлардың әлемдік желісіне енгізілді.
Республиканың сақталған аумақтарына, халықаралық маңызы бар: 1976 жылдан бері Ыстықкөл көлімен бірге, сулы-батпақты алқаптардың халықаралық тізіміне Рамсар конвенциясы енгізілген) суару және су құстарын ұшу және қыстайтын жерлерде демалыс орны. Бұл тізім сондай-ақ Хартиясы-Құл (2005) көлдер кіреді және Сонкёль-өл (2011) Қаратал-Жапырық қорығы.
Сары-Челек 1979 жылы мемлекеттік табиғи биосфералық қорығы бағдарламасының шешімімен ЮНЕСКО «Адам және биосфера» биосфералық резерваты халықаралық желісіне енгізілді. Мұнда бүкіл табиғи кешен мен кешен бақыланады. Қорық аумағында ауа райы бақылау-өткізу пункті жабдықталған және жұмыс істейді
Пайдалы қазбалары
Асыл депозиттері бойынша ел шот минералдық-шикізат базасын, түсті және сирек металдар, металл емес шикізат, отын-энергетикалық ресурстар. Қырғызстан табиғи минералды шикізаттың көптеген түрлеріне айтарлықтай әлеуетке ие. Өз аумағында руда мен металл емес минералдардың бірнеше мыңға жуық кен орны мен руда пайда болуы анықталды. Пайдалы қазбалардың негізгі түрлері: алтын, сынап, сурьма, сирек жер, қалайы, вольфрам, көмір, металл емес шикізат.
Алтын
Қазіргі уақытта республика территориясында 2500 жуық байырғы көрініс табылды Алтындар. Олардың басым көпшілігі өте аз, өнеркәсiптiк мүдделердi көрсетпейдi. Республикадағы алтынның жалпы баланстық қоры 500 тоннадан асады.
1992 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ-дағы ең ірі алтын кен орны табылды (қыр. Кум-Төр; Алтын қорлары бойынша әлемде 7-орын), даму 1996 жылы басталды. «Кумтөр» кен орны Жеті-Өгүз ауданында орналасқан, Ыстықкөл облысы.
Қазіргі уақытта «Макмал», «Кумтор», «Салтон-Сары», «Терек», «Тереккан», «Жамгыр», «Иштамберды».
Сүрме
Республиканың сурьма әлеуеті 7 кен орнында (264 мың тонна) шоғырланған.
Кадамжай сүрме зауыты елдегі ең ірі, 1936 жылы пайдалануға берілді. Тарихи жолмен, КСРО металл комбинаты өндірісіндегі ең ірі зауыт болды және әлемдегі ең ірі зауыттардың бірі болып саналды: 1991 жылға дейін өндіріс жылына 17 мың тоннаға жетті (Әлемдік өндірістің 10%-ы). Өндірістік кешеннің өндірісі металдың сурьманын және оның қосылыстарының 14 түрін ұсынды. Кадамжай сүрмлер комбинатының ашылуымен КСРО суретті импорттаудан бас тартып, толығымен ауысты. Осы зауытта шығарылған сурьма ұзақ уақыт бойы бұл металдың әлемдік стандарты болды.
Сынап
Қырғызстан маңызды сынап қорлары бар елдердің бірі болып табылады, сондай-ақ, әлемде әлемдегі ең ірі сынап өндіруші екінші болып табылады, Қытайдан кейін. Республикада екі сынапты кен орны бар: Хайдаркан және Жаңа.
Соғыс жылдарында Ұлы Отан соғысыда, Никитов сынап комбинаты Донбасста аумағында неміс әскерлері болған кезде, елге металл сынаппен Хайдаркан және Чауваның шахталарына толығымен берілді. Хайдаркан және Новое кен орнының сурьмы-сынапты кен орнының негізінде 70 жылдан астам уақыт бойы Хайдарканың Меркурий комбинаты.
Мұздықтары
Қырғызстан мұздықтары республиканың тұщы су қорын құрайды, сонымен бірге Орталық Азия аймағы және өзендер үшін азық-түліктің негізгі көздері болып табылады. Республикада 8000-ға жуық мұздақ бар, Қырғызстан аумағының 4% (шамамен 8000 км2). бірақ мәңгі қармен бірге, олар елдің аумағының 40,5%-ын (шамамен 81 000 км2) алады. Бұл Кавказ және Альпі мұздықтарының ауданынан әлдеқайда көп, бірге жиналды. Мұздақтарда шамамен 650 км 3 мұз сақталады3 льда.
Өзендері
Қырғызстанда шамамен 30 мың өзен бар. жалпы ұзындығы шамамен 150 000 км, және басқа деректер бойынша 35 000 км. Республиканың барлық ірі өзендерінде тауларда, олар көбінесе мұздықтар мен қардың еріген суларына тамақтанады. Республиканың түрлі рельефтеріне байланысты, өзен мен жазық таулы бөлігін ажырату. Арал бассейніне өзен жүйелерінің басым бөлігі жатады, Орта Азияның негізгі өзендерінің Сырдария мен Амударияның жүйелеріне. Арал теңізінің бассейніне жатса да, Шу және Талас өзендерінің бассейндері, алайда олардың суы негізгі су жолдарына және Ыстықкөл (Қырғыз-Ыстық көл) су айдыны гидрографиялық жүйесімен бірге жетпейді. Республиканың аумағының оңтүстік-шығыс бөлігі — бұл Батыс Қытайдың су артериясы — Тарим өзені ағынын қалыптастыру, ал Карқыра өзенінің бассейнінің шағын ауданы Балқаш көлінің бассейніне жатады.
Республиканың ең үлкен өзені — Нарын. Ол Сырдария өзенінің негізгі компоненті болып табылады, Арал теңізі бассейніне жатады. Республика бойынша ұзындығы 535 км, бассейндік алаңы 53,7 мың км2, Үлкен және Кіші Нарындың бірігуінен қалыптасады.
Қырғызстанда екі гидрологиялық аймақ бар: Ағынның қалыптасу аймағы және ағынның таралу аймағы. Ағынның қалыптасуы республика аумағының 87%-ын құрайды, ағынның дисперстік аймағы 13% құрайды. Үлкен өзендердің ағынының таралу аумағы Қырғызстан аумағынан тыс жерлерде. Ағынның дисперсиясы, Облыстық Ағын ағынын бөлу, атмосфералық жауын-шашынның шамалы жауын-шашынымен сипатталады, тау бөктерінде және қарқынды буланғаннан гөрі. Осылайша, бетінің ағынын қалыптастыру шектелген, кейде жоқ. Сонымен қатар, тауларда дренаж жасаған, осы аумақтар арқылы өтіп кету, тау бөктеріндегі шөгінділер мен жазықшалардың шөгінділеріне, сондай-ақ суаруға арналған. Тау үстіндегі жазық жерлерде жер асты суларының беткейлері қалыптасады, онда көптеген өзендерге қосымша азық-түліктер беріледі. Жер асты суларының ағымы, айтарлықтай мөлшерде орын, өзендерді қалыптастырады, ағымдар, олардағы судың мөлдірлігі үшін «кара-су» деп аталады.
Ағын режиміне сәйкес, Қырғызстан өзендері Тянь-Шань мен Алтай түрлеріне жатады. Бірінші типтегі өзендер, ең алдымен, жоғары таулар мен мұздақтардың балқытылған суларында. Олардағы су тұтыну жазда жылдам еру кезеңінде артады, шілденің ең жоғарғы шегі, Тамызда. Алтай түрінің өзендері негізінен орташа деңгейдегі маусымдық қардың еріген суларына арналған. Олардағы судың ағымы көктемде өседі, әртүрлі биіктіктегі қар әр түрлі уақытта ериді, жоғары су созылған. Жазда бұл қатыгез және бұл өзендер төмендейді.
Ыстықкөл
Ыстықкөл — Орталық Азияның ең ірі көлі, ол теңіз деңгейінен 1608 м биіктікте орналасқан. Жалпы ауданы 6280 км², ұзындығы 182 км-ге созылып жатыр. Пайда болу тарихы жағынан тектоникалық көл болып саналатын Ыстықкөлдің тереңдігі 702 метрге жетеді. Су көлемі көп болғандықтан, Ыстықкөл қыста қатпайды, көл атауы да сонымен байланысты. Көл айналасымен қоса, айрықша қорғауға алынған Ыстықкөл қорығының аумағына енеді. Ыстықкөл жағалауында жалпы саны 100-ден асатын демалыс орындары, емдеу-сауықтыру мекемелері орналасқан. Емдеу-сауықтыру мақсатында көлдің шипалы тұзды суы ғана емес, жағалаудағы емдік балшықтар да пайдаланылады. Ыстықкөл қазаншұңқырында минералды бұлақтар да өте көп. Шолпан-Ата, Ыстық-Ата, Жетіөгіз, Алтын-Арашан шипалы су көздері көпшілікке танымал.
Шатқал жотасының оңтүстік беткейінде орналасқан Сарышелек көлі және оның айналасындағы жеміс ағаштары мен сирек кездесетін жаңғақты ормандар алқабы Сарышелек қорығының құрамына енеді. Мұнда Қырғызстанның көрікті демалыс-сауықтыру орындары орналасқан.
Өнеркәсібі
Кеңес Одағы ыдыраған соң, бұрынғы дәстүрлі байланыстар үзіліп, ел экономикасына едәуір нұқсан келді. Бүгінгі таңда Қырғызстан нарықтық экономика жүйесіне көшуге талпыныстар мен әрекеттер жасауда. Елдегі жиынтық жалпы өнім мөлшері 2008 жылғы мәлімет бойынша 12 миллиард АҚШ долларын құрайды. Оның 47%-ы ауыл шаруашылығы өнімдерінің, 12%-ы өнеркәсіп, ал 41%-ы өндіруші емес саланың үлесіне тиесілі.
Өнеркәсіптің негізгі маманданған салалары электр энергетикасы, тамақ өнеркәсібі және жеңіл өнеркәсіп, тірсті металлургия болып табылады. Электр энергиясын өндіру оңтүстіктегі Нарын өзені мен оның салаларында орналасқан СЭС тізбегіне негізделеді. Олардың ең ірісі—Тоқтағұл СЭС-і, жылына 4 миллиард кВт/сағ электр энергиясын өндіреді. Бұл салаға қазіргі кезде өте көп шетел және Ресей қаржысы жұмсалуда. Отын өнеркәсібі Ош және Жалалабад облыстарындағы қоңыр көмір мен Ыстықкөл қазаншұңқырынан өндірілетін таскөмір негізінде өркендеуде.
Жеңіл өнеркәсіп өнімдері көлемі күннен-күнге артуда, жүн түту, кігіз басу, кілем тоқу, тері-былғары илеу сияқты салалары өркендеуде. Елдің оңтүстігінде мақта өңдеу мен жібек шаруашылығы дамыған. Тамақ өнеркәсібі жергілікті шикізатты өндеуге бағытталған.
Түсті металлургия, негізінен, сыртқа өнім шығаруға маманданған. Ош облысындағы Қадамжай комбинаты өндіретін сурьма халықаралық нарықта эталон ретінде бағаланады. Осы облыстағы Хайдарқан елді мекені жанындағы сынап кенінің маңызы аса зор. Мұнда қосымша қорғасын-мырыш концентраты алынып, одан әрі өңдеуге Қазақстанға жіберіледі. Жаңа іске қосылған алтын (Жалалабат облысындағы "Макмалалтын"), сондай-ақ қалайы (Ыстыккөл облысының оңтүстік-шығысы) комбинаттары шетелдік қаржы көмегімен ғана жұмыс істеуде.
Ауыл шаруашылығы
Қырғызстан — Орталық Азиядағы бірден-бір мал шаруашылығы басым ел. Ол Қырғызстан жерінің басым бөлігінің таулы болуымен, өнделетін жер үлесі көрсеткітттінің төмендігімен түсіндіріледі. Өнделетін жерлердің басым көпшілігі Шу облысында шоғырланған, оның 25%-ы шабындықтардың үлесіне тиеді. Шу аңғарын бойлай 200 км-ге созылған Үлкен Шу каналы өтеді, одан егістіктер мен бау-бақшаларға су жеткізетін көптеген тармақтар бөлінеді. Нарын облысында жайылымдардың, әсіресе қысқы жайылымдардың үлесі басым. Елдің оңтүстігіндегі Ферғана жотасының беткейлерінде пішен дайындалады.
Қырғызстан қой малының саны мен жүн өндіруден ТМД елдері арасында Ресей мен Қазақстаннан кейін 3-орын алады. Соңғы жылдары қой саны 4,5 млн басқа дейін қысқарды. Негізінен, биязы жүнді, жартылай биязы жүнді қойлар бағылады. Тауалды белдеуі мен орта таулы аудандарда етті-сүтті бағыттағы ірі қара мал, биік тауларда қодас өсіріледі. Жылқы малының саны салыстырмалы түрде кеп (300 мың бас), Қазакстанда бұл көрсеткіш 985 мың басқа жеткен. Таулы аудандардағы шаруашылықтарда қырғыз халқының сүйікті сусыны — қымыз дайындалады. Ыстықкөл жағалауында асыл тұқымды жылқылар есіретін шаруашылықтар бар.
Егіншілік құрылымында 50%-ын дәнді дақылдар, 41%-ын малазықтық шөптер құрайды, қалғаны техникалық және көкөніс-бақша дақылдарының үлесіне тиеді. Ферғана аңғарында мақта және темекі өсіріледі, Шу облысында қант қызылшасының егістіктері қалпына келтірілуде. Елдің солтүстігі мен оңтүстігінде жүзімдіктер мен жеміс бақтары едәуір алқаптарды қамтиды. Жалалабад облысында табиғаттың қайталанбас ескерткіші болып саналатын грек жаңғағының реликтілік ормандары өседі.
Көлік
Қырғыстан аумағы арқылы елді көршілес мемлекеттермен байланыстыратын маңызды теміржолдар және тасжолдар жүйесі өтіп жатыр. Қырғыз жері арқылы Памирдің ішкі аудандарымен жыл бойы байланыстыратын Памир тас жолы (Ош-Мургаб-Хорог) өтеді. Республиканың таулы аудандарында Қытаймен байланыстыратын бірнеше шекаралық өткелдер бар.
Негізгі көлік түрі-автокөлік, тасжолдардың жалпы ұзындығы 40 мың км-ге жетеді. Автокөлік үлесіне жүк айналымының 90%-ы тиесілі. Теміржолдар өте қысқа. Республиканың оңтүстік бөлігі арқылы Өзбекстанның көмір өндіруші аудандары мен облыс орталықтарына бағытталған бірнеше теміржол тармақтары тартылған. Ел астанасын Ыстықкөлмен жалғастыратын тұйық теміржол тармағы бар. Қазіргі кезде Алматы қаласын Ыстықкөл жағалауымен байланыстыратын теміржол тармағын салу туралы халықаралық жобалар жасалуда. Бұл жоба екі ел арасындағы байланыстарды дамытумен қатар, туризм саласын өркендетуге мүмкіндік береді.
Қырғызстан ТМД елдерімен соның ішінде Ресей Федерациясымен, Қазақстанмен тығыз қарым-қатынас орнатқан. Ресей ел экономикасына күрделі қаржы әкеліп отырған бірден-бір ірі ел. Қырғызстан мен Қазақстанның қатынастарының дамуына 1993 жылы 8 щілдеде қол қойылған келісімшарт негіз болуда. 2008 жылы екі ел арасындағы сыртқы сауда айналымы 310 млн АҚШ долларын құрады. біздің елімізде Қырғызстанме бірлескен 70-тен астам кәсәпорын жұмыс істейді. Қазақстан жыл сайын бұл елден келетін мыңдаған адамдарды жұмыспен қамтамасыз етеді. Қырғызстанда бірнеше қазақстандық банктердің бөлімшелері жұмыс істейді.
Әкімшілік бөлінісі
Қырғызстан құрамына 7 аймақ кіреді, 31 қала (жалпы республикалық маңызы бар 2 қала (Бішкек, Ош), 12 облыстық маңызы бар қалалық және 17 облыстық маңызы бар қалалар), 44 аудан (соның ішінде Бішкектегі 4 аудан), 12 посёлков и 453 айылных аймака. Тоқмақ қаласының әкімшілік орталығы болып табылады.
Сыртқы саясаты
Қырғызстан әлемнің 155 мемлекетімен дипломатиялық қатынас орнатты.
Қырғызстанның маңызды серіктестері - Ресей, Қазақстан және Қытай. Өзбекстан мен қарым-қатынас екіұшты. 1999-2012 жылдары Бішкекке жалпы сомасы 12,5 миллион АҚШ долларын құрайтын әскери көмек көрсеткен, 2012 жылы Қырғызстанның 50 миллион доллар қарызын жойған Түркияға жақын тілді Түркия республиканы қызықтырады.
Ресей — Қырғызстанның маңызды экономикалық және саяси серіктесі, маңызды гуманитарлық және әскери-техникалық көмек көрсетеді, Қырғызстан азаматтарының едәуір бөлігі Ресейде жұмыс істейді. 2000 жылдардың басына дейін Қытайдың қатысуы минималды болды, бірақ шекара делимитацияланып, өткізу пункттері ашылғаннан кейін ҚХР жалпы Орталық Азияға, атап айтқанда Қырғызстанға енуін күрт күшейтті. Қазақстанмен қарым-қатынас барлық көрші мемлекеттер арасында ең жақын болып табылады. 2015 жылы кедендік шекара ашылғаннан кейін сауда көбейді.
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
Бішкек
Бішкек қаласы — Қырғыз Республикасының саяси, экономикалық ғылыми, өндірістік және мәдени орталығы және елдің ең ірі қаласы. Бішкек арнайы әкімшілік бірлік болып келеді және еш облысқа жатпайды. 1878 жылмен жылы құрылған. 12,7 га ауданы. Халық саны — 874,4 мың (2012).
Шу облысы
- Аламүдін ауданы (Лебединовка ауылы)
- Жайыл ауданы (Қарабалта қаласы)
- Кемин ауданы (Кемин қаласы)
- Мәскеу ауданы (Беловодское ауылы)
- Панфилов ауданы (Қайыңды қаласы)
- Соқылық ауданы (Соқылық ауылы)
- Шу ауданы (Тоқмақ қаласы)
- Ыстықата ауданы (Қант қаласы)
Ыстықкөл облысы
- Қарақол қаласы - орталығы
- Ақсу ауданы (Қарақол қаласы)
- Тоң ауданы (Бөкенбаев ауылы)
- Жетіөгіз ауданы (Қызыл-Су ауылы)
- Ыстықкөл ауданы (Шолпаната қаласы)
- Түп ауданы
Талас облысы
- Талас қаласы - орталығы
- Бақайата ауданы
- Талас ауданы
- Манас ауданы
- Айтматов ауданы
Нарын облысы
- Нарын қаласы — орталығы
- Қошқар ауданы (Кочкор ауылы)
- Нарын ауданы (Нарын қаласы)
- Атбасы ауданы (Ат-Башы ауылы)
- Жұмғал ауданы (Чаек ауылы)
- Ақдала ауданы (Баетов ауылы)
Жалалабат облысы
- Жалалабат қаласы — орталығы
- Ақсы ауданы (Кербен қаласы)
- Алабұқа ауданы (Алабұқа ауылы)
- Базарқорған ауданы (Базар-Қорған ауыылы)
- Наукен ауданы (Масы ауылы)
- Созақ ауданы (Созақ ауылы)
- Шатқал ауданы (Шатқал ауылы)
- Тоғызтарау ауданы (Казарман ауылы)
- Тоқтағұл ауданы
Ош облысы
- Ош (қаласы) — орталығы
- Алай ауданы (Гүлшө ауылы)
- Араван ауданы (Араван ауылы)
- Қарасу ауданы (Қара-Су қаласы)
- Қарақұлжа ауданы (Қара-Құлжа ауылы)
- Науқат ауданы (Ноокат қаласы)
- Өзген ауданы (Өзгөн қаласы)
- Чоң Алай ауданы (Дароот-Қорған ауылы)
Баткен облысы
- Баткен қаласы — орталығы
- Қызылқия қаласы
- Баткен ауданы (Баткен қаласы)
- Лейлек ауданы Исфана қаласы
- Қадамжай ауданы (Пульгон ауылы)
| Байрақ | Облыс/Қала | Әкімшілік орталығы | Ауданы, км² | Халық, адамдар қол жетімді (1.01.2017) | Тығыздығы, адам./км² |
|---|---|---|---|---|---|
| Бішкек — астанасы, республикалық маңызы бар қала | 160 | 1 010 200 | 6 313,75 | ||
| Ош — республикалық маңызы бар қала | 182 | 267 000 | 1 467,03 | ||
| Баткен облысы | Баткен | 17 000 | 455 100 | 26,77 | |
| Жалалабат облысы | Жалалабат | 33 700 | 1 097 400 | 32,56 | |
| Ыстықкөл облысы | Қарақол | 43 100 | 463 500 | 10,75 | |
| Нарын облысы | Нарын | 45 200 | 268 600 | 5,94 | |
| Ош облысы | Ош | 29 200 | 1 182 800 | 40,51 | |
| Талас облысы | Талас | 11 400 | 248 000 | 21,75 | |
| Шу облысы | Бішкек | 20 200 | 892 400 | 44,18 | |
| Барлығы | 199 951 | 5 885 000 | 29,43 |
Халықаралық индекстердегі Қырғызстан
| рейтинг | орын/барлық ел | индикаторлардың динамикасы* | жыл | ұйым зерттеу жүргізеді |
|---|---|---|---|---|
| Corruption Perceptions Index (Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі) | 135/176 | ▲ 29 | 2017 | Transparency International |
| ICT Development Index (Ақпараттық және коммуникациялық технологияларды дамыту индексі) | 109/176 | ▲4,37 | 2017 | International Telecommunication Union |
| Doing Bisiness (Бизнесті жүргізу) | 77/190 | ▲65,7 | 2018 | The World Bank |
| Worldwide Press Freedom Index (Дүниежүзілік баспасөз бостандығы индексі) | 89/180 | 30,92 | 2017 | Reporters Without Borders |
| Military Strength Ranking (Әскери қуат рейтингі) | 108/133 | ▲2,2661 | 2017 | Global Firepower |
| Freedom on the Net (Интернеттің бостандығы әлемде) | ішінара еркін/65 | 37 | 2016 | Freedom House |
| The Global Enabling Trade Index (Халықаралық саудадағы елдерді тарту индексі) | 113/136 | | 2016 | World Economic Forum. |
| *алдыңғы басылыммен салыстырғанда |
Халқы
Тағы қараңыз: Қырғызстан халқы
Қырғызстанның тұрақты тұрғындары 6 140 200 адамға тең, ақшалай халқы — 5 885 000 адам (2017 жылғы 1 қаңтарға). Бұл әлдеқайда көп, 1959 жылы елде өмір сүрген (2 065 000), 1970 (2,935,000), 1979 (3,523,000), 1989 (4,258,000), 1999 (4 823 000) жылдары. 1960 жылдарға дейін республика тұрғындары көші-қон мен табиғи өсімнің арқасында тез өсті, соңғы ауылдық қырғыз әсіресе маңызды болды, Өзбектер және басқа да Орталық Азия халықтарымен. 2015 жылдың 26 қарашасында Қырғызстан халқының саны 6 миллионға жетті.
Халықтың басым бөлігі республиканың оңтүстік аймақтарында Ош, Жалалабат, Баткен (3 241 600 немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 52,8%), Халықы негізінен Ферғана алқабында тұрады. Сондай-ақ, халықтың басым бөлігі Шу аңғарында шоғырланған (1 885 600 тұрғын немесе республикадағы тұрақты халықтың 30,7%-ы) және Талас алқабы (255 200 тұрғын немесе республиканың тұрақты тұрғындарының 4,2%). Ыстықкөл және Нарын облыстарында 757,800 немесе республикадағы тұрақты халықтың 12,3%-ы тұрады. Ең тығыз елді мекендер — Ош және Шу.
Этнодемографиясы
Негізгі халқы — 4,393,057 адам, оның 73,2%-ы — қырғыздар. Қырғыздар бүкіл ел бойынша өмір сүріп жатыр және көптеген ауылдық жерлерде басым. Өзбектер екінші ең көп саны бар: 898 363 адам, бұл халықтың 14,6% құрайды, Өзбекстанның шекаралас өңірлерінде елдің оңтүстік-батысында шоғырланған. Орыстар - 356 637 адам, 5,8%. негізінен республиканың солтүстігіндегі қалалар мен ауылдарда шоғырланған. Басқа ұлт өкілдері: дүңгендер 69 093, ұйғырлар 56 015, тәжіктер 53,848, түріктер 42,829, қазақтар 35,087, татарлар 27,341, әзірбайжандар 20,010, корейлер 17,015, украиндар 11 915, немістер 8340.
Шу облысының 13,000 қазақ тұрады. Ыстықкөлде — 7000, Бішкекте — 10 000; елдің кез келген басқа аймақта қазақтардың саны 700 (2016) артық емес. 1926 жылы Қырғызстандағы қазақтардың саны 1,7 мыңға жетті. Қырғыз халқының саны 661 000 адаммен салыстырғанда. 1933 жылдардағы Қазақстандағы ашаршылық кезеңінде мәжбүрлеп ұжымдастыру кезінде, қазіргі заманғы Қазақстан аумағында қатал болды, көптеген қазақстандықтар Қырғызстан аумағына көшіп, Осыған байланысты, 1939 жылғы санақ деректеріне сәйкес, қазақтардың саны 24 мың адамға дейін өсті. Тіпті 2007 жылы, Осы қазақтардың кейбірі әлі де Бішкекте тұрады. 1989 жылғы санақпен 37 000 адам қарағанда қазақтардың санын сәйкес. Осы кезеңде, тәуелсіз Қырғызстан қалыптастыру кейін келді, Қазақстан қауымдастығының Қазақстанға қайта оралуы болды (жалпы алғанда 12 мыңнан астам халықтың теріс қалдықтары), ол 34 615 адам деңгейіне Қырғызстандағы қазақтардың санының қысқаруына әкелді. (2016 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша).
Ыстықкөл облысында үй қазақтардың бірқатар, сондай-ақ бар. Қара-Суу қаласында өмір сүріп қазақтардың аз мөлшерде Ош облысы, («Казак-махалля»).
Қырғызстан аумағында украиндар орыстармен бірге бірінші кезекте Украинаның Полтава аймағынан және Ресейден көшіп келген.
Немістердің бір бөлігі ХІХ ғасырда аймақта өмір сүрді, Бұл аймақта алғашқы неміс маннондары қона бастаған кезде, діни қудалау салдарынан үйлерін тастап кеткен. Ол бірнеше мың ғана адам болды, солтүстікте тұратын, Талас ауданында, олар Николайполдың қоныс аударатын ауылдарын құрды, Владимир, Андреевка, Романовка кейінірек Николайополямен байланысты.
1944 жылы Қырғыз КСР-да 4 мыңға жуық немістер тұрды. 1941–1945 жж. Орталық Азия республикаларында шамамен 500 мың неміс қоныс аударылды. 1989 жылы Қырғыз КСР-да тұратын 101 мың неміс, бұл республика халқының жалпы санының 2,4%-ын құрады.
Дағыстандықтар, Кавказдағы көптеген басқа халықтар сияқты, әртүрлі төлемдер бойынша депортациялау процесінде, депортациялауға және қуғынға ұшырады, діни және діни қызмет үшін. 1936 жылы КСРО халық комиссарлары Кеңесі қаулы қабылдады (21 мамыр, № 911-150 cc) «Дагестан мен Шешен-Ингуш аймағынан 1000 құлақ шаруашылығын көшіру туралы, оның негізінде бірнеше мың адам Қырғыз КСР-на көшірілген.
Татарлар 27 341 адам көлемінде Қырғызстанда өмір сүреді. «Татарлар» термині Волга аймағының көптеген түпнұсқалық топтарын білдіреді, оңтүстік Орал, Сібірде, сондай-ақ Орталық Азиядан келген мигранттар. Олардың ортақ ерекшелігі түркі тілдерінің Қыпшақ кіші топтағы татар тілінің түрлі диалектілерін қолдану болып табылады. Волга татарлары Мишар тобын да қамтиды (можари, мечера), Симбирск пен «Қазақ» губерниясында түркітілдес тұрғындар, Төменгі Волгада және Оңтүстік Оралда тұратын.
XIX ғасырдың соңында, Қытайдың солтүстік-батысындағы Қытайдың орталық үкіметінің Дүңген көтерілісін басып озғаннан кейін, мыңдаған дүнгендер (мұсылман қытайлар). Дәстүрлі түрде дүнгендер жақсы фермерлер мен бағбандар, олардың суармалы бақтары көршілерге үлгі болды. («Дүнгендер» этнонимі негізінен Ресей мен ТМД-ның басқа елдерінде қолданылады: Қытайда өзіндік аты орыс тілінде (эуфония мақсатында) ретінде «Хуэй». Ауыл шаруашылығы, көгалдандыру және көгалдандырудан басқа, Орталық Азиядағы дәстүрлі Дунган кәсіптері: сауда және шағын бизнес (мысалы, мейрамхана). Бұл азшылықты жеңілдікті көшіру облысы — бұл Шу алқабы (Токмок, Александровка ауылы, Милянфан, Кен-Булун) Ташыров ауылы (Қара-Су ауданы Ош облысы) және Ыстықкөл көлінің ауданы (Каракол, Ирдық ауылы). Бүгінгі Киевтің Бішкектегі Дунганская көшесі деп аталатын көше. Қырғыз Дунганның бір бөлігі 2000-шы жылдары Ресейге көшіп, негізінен Саратов облысының Ривне ауданында, онда дунгандар тығыз қоныстанған, бірінші кезекте Привольное, Скатьковка, Кочетное ауылында.
Ұйғырлардың бір бөлігі 1820 жылдары Қытайға Шыңжаң провинциясынан Қырғызстанға келді, Эмигранттардың екінші толқыны 1950 жылдан бері жалғасып келеді, бірнеше мың адамның ішінде (әсіресе қытай «мәдени революция» кезінде).
Дүңганнан айырмашылығы, ұйғыр этносы түркі тілдесіне жатады, Осылайша, Қытайдағы адамдардың басым бөлігінен ғана емес, дінмен ғана емес, сонымен бірге мәдени және лингвистикалық дәстүрлер (ұйғыр тілі Алтай тілдерінің отбасының түрік бөлімшесінің шығыс тобына жатады). Дегенмен, ТМД аумағында, Дүңгандар ретінде, ұйғырлар кейбір мәдени ұқсастықтармен сипатталады. Бүгінгі таңда Қырғызстанда 54810 ұйғыр тұрады, негізінен Бішкекте, және оның айналасы, сондай-ақ Ош және Жалалабат қалаларында. Бішкекте ұйғырлар Токолдош елді мекендерінде тығыз тұрады, Лебединовка, Новопокровка, Қырғызстанның оңтүстігінде Қашқар-Кыштак үлкен ұйғырлы ауылы орналасқан. Елдің оңтүстігінде ұйғырлар (сондай-ақ дүнгендер мен қазақтар) көбінесе өзбектермен ассимиляцияланды.
қаласында ұйғыр қауымдастықтар, негізінен шағын және орта бизнесте жұмыс істейтін, қоғамдық тамақтандыру және сауда саласында, соның ішінде Қытаймен ірі көтерме сату, Қашқар-Кыштақ ауылында, негізінен ауыл шаруашылығында.
Түріктер ең маңызды ұлттық азшылықтардың бірін құрайды.
Сондай-ақ, Қырғызстан аумағында 1943 жылғы депортациядан кейін осында болатын Қарашай мен малқардардың саны аз.
Пікір бар, формалды негіздер бойынша жарияланған ресми деректер бойынша халық, өйткені ресми дереккөздердегі деректерді растау мүмкін емес. Қырғызстан халқының соңғы санағы (2009) осы сипаттағы бұзушылықтардан өтті, олар объективті ақпарат ретінде қарастырыла алмайды.
Тілдері
Қырғызстан мен Қазақстан — Орталық Азиядағы орыс тілін мемлекеттік тіл ретінде қалдырған жалғыз республикалар. 1989 жылдың қыркүйегінде қырғыз тілі мемлекеттік тілге айналды.
Қырғызстанда орыс тілі — ең кең таралған екінші тіл болып табылады.
| Атауы | Ана тілі | Екінші тілі | Сөйлеушілердің жалпы саны |
|---|---|---|---|
| Қырғыз тілі | 3 830 556 | 271 187 | 4 121 743 |
| Орыс тілі | 482 243 | 2 109 393 | 2 591 636 |
| Өзбек тілі | 772 561 | 97 753 | 870 314 |
| Ағылшын тілі | 28 416 | 28 416 | |
| Француз тілі | 641 | 641 | |
| Неміс тілі | 50 | 10 | 60 |
| Басқалары | 277 433 | 31 411 |
Мерекелері
Ақпарат көзі:
Дін
Тағы қара: Қырғызстандағы дін Қырғызстандағы Ислам Қырғызстандағы христиан Қырғызстандағы сенушілердің басым көпшілігі - суннит мұсылмандары. Христиандар бар: православиелік, Католиктер және түрлі протестанттық ағымдар. Сонымен бірге Қырғызстан - зайырлы мемлекет. Ел билігі діни қызметкерлердің діни рәсімдерді орындау үшін, республиканың заңнамасына қайшы келеді. Мысалы, 2016 жылы заң қабылданды, діни қызметкерлер өкілдерінің қылмыстық іс жүргізуде (3 жылдан 6 жылға дейін бас бостандығынан айыру) адаммен некеге тұруға қатысатын, кәбенеттік жасқа үйленген емес.
Қылмыс
2011 жылы елде 9199 адам сотталды, оның ішінде белгілі бір мамандықтары жоқ еңбекке қабілетті адамдар 79,1%. 2011 жылы ұрлық (1,713 адам) үшін басым көпшілігі сотталды, есірткінің заңсыз айналымы (1,248 адам) және бұзақылық (766 адам). Тұтастай алғанда ТМД, сотталғандардың басым көпшілігі ерлер (2011 жылы 89,5%).
Білім
Қырғызстандағы қазіргі заманғы білім беру үшін негіз кеңестік жүйе болып табылады. Тәуелсіздік алғаннан кейін білім беру саласында реформалар жүргізілді. Мектептегі білім 11 жылға есептелген, Олардың 9-ы міндетті. Бастауыш мектеп - 1-ден 4 сыныпқа дейін, 6-7 жастан 11 жасқа дейінгі балалар білім алады. Бастауыш мектепте балаларға базалық білім беріледі, Мұндай жазбаша ретінде, оқу, оқу тілдері, арифметика, Отан сабақтары, жұмыс, этика және дене тәрбиесі. Орта сыныптар 5-ден 9-шы сыныптарға дейін, 12 жастан 16 жасқа дейінгі балалар. Орта класстарда ғылыми тақырыптарды зерттей бастайды, математика, ақпараттық технологиялар, шет тілдерін тереңдетіп оқыту және т.б. Жоғары сыныптар 10-11 сыныпты құрайды. Қарамастан, 10-11 сыныпты таңдау міндетті емес, Мектеп оқушыларының 80% -ы орта мектепте оқиды. Мұнда студенттер сол тақырыпты оқып жатыр, орта сыныптағыдай, әскери істерді бастайды, сондай-ақ университетке түсуге дайындық. 11-сыныптың соңында, мектеп оқушылары қорытынды емтихандар мен Бүкіл республикалық тестілеуді (ОРТ) алады, оның қорытындысы бойынша университеттерге жұмысқа қабылдау жүргізілуде.
90-жылдардың басында мектептер жеке пәндер мен мамандықтарды жоғары деңгейде оқып-үйренді. 2000 жылы, орта қоғамдық мектептер саны болды - 1975 мектеп. Қазір олардың 2000-нан астамы бар. Үлкен қалаларда жекеменшік элиталық мектептер ашылды. Сонымен қатар, 7-17 жас аралығындағы балалар саны көп емес - 2013 жылы республикада 2901 адам болды, оның ішінде 1021 адам жұмыс істеді.
ЖОО
1990 жылы республикада тек 9 ЖОО болды, онда 58,8 мың оқушы оқиды, Тәуелсіздік жылдарында жоғары оқу орындарының саны айтарлықтай өсті және 2010 жылдың басында 52-ге жетті, оның 36-сы мемлекет. Студенттердің саны да артып, 2010 жылдың басында болды 220 мың. Республикада халықаралық «бірлескен» университеттер бар: Қырғыз-орыс (славян) университеті, Қырғыз-Түрік университетінің «Манас» және Қырғыз-түрік университетінің «Ала-Тоо», Орталық Азиядағы Америка университеті.
- Қырғыз Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы
- Шығыс университеті. Махмуд Қашғари-Барсакан
- Қырғыз Республикасының Сыртқы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясы
- Халықаралық Ататюрк-Алатоо Университеті (MOAA)
- Үлгі:Аударылмаған 4 (АУЦА)
- Бішкек қаржы-экономикалық академиясы (БФЭА)
- Бішкек гуманитарлық университеті (БГУ)
- Қырғыз экономикалық университеті (КЭУ)
- Экономика және бизнес университеті (УЭП)
- Қырғыз Республикасы Үкіметі жанындағы Қырғыз Мемлекеттік Құқық Академиясы (КСКА)
- Қырғыз мемлекеттік медицина академиясы (ҚММА)
- Қырғыз мемлекеттік дене тәрбиесі және спорт академиясы (КГАФКИ)
- Қырғыз ұлттық аграрлық университеті. К.И. Скрябин (КУАУ)
- Ыстықкөл мемлекеттік университеті. Қасым Тыныстанов (ИГУ)
- Қырғыз мемлекеттік педагогикалық университеті ат. Арабаева
- Нарын мемлекеттік университеті. С.Нааматова (НГУ)
- Ош мемлекеттік университеті (Ош мемлекеттік университеті)
- Ош технологиялық университеті. Академик М.Адышев (Ошту)
- Ош гуманитарлық-педагогикалық институты (ОГПИ)
- Ош мемлекеттік әлеуметтік университеті (ОҚМУ)
- МС-ның Ош филиалы
- Орталық Азиядағы Ош университеті
- Қырғыз мемлекеттік заң академиясы. Әділ Мұрат ұлы
- Қырғыз мемлекеттік құрылыс, көлік және сәулет университеті (КМКТАУ)
- Жүсіп Баласағұни атындағы Қырғыз Ұлттық Универсиеті
- Борис Ельцин атындағы Қырғыз-Ресей Славян Университеті (КРСУ)
- Қырғыз мемлекеттік техникалық университеті И.Раззакова (ҚарМТУ)
- Орталық Азиядағы Халықаралық Университет (МУЦА)
- Қырғызстанның халықаралық университеті (МУК)
- Қырғыз-түрік университеті «Манас» (КТМУ)
- Қырғыз Республикасы Қарулы Күштерінің Әскери институты Кеңес Одағының Батыры генерал-лейтенанты К. Усенбековтың есімі берілген
- Жалалабат мемлекеттік университеті (ДжАГУ)
- Баткен мемлекеттік университеті (БатГУ)
Дереккөздер
- Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 10.
- Численность постоянного населения Кыргызской Республики в 2019г.. stat.kg.
- ↑ World Economic Outlook Database, April 2019. International Monetary Fund.
- Human Development Report 2017. United Nations Development Programme (2017). — «Table 1: Human Development Index and its components»
- ↑ http://www.stat.kg/ru/news/chislennost-naseleniya-kyrgyzskoj-respubliki-na-1-yanvarya-2017-goda/
- {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. Максим Ткаченко. CNN. (ағыл.). Тексерілді, 17 сәуір 2010.
- factsanddetails.com KYRGYZSTAN AS AN INDEPENDENT NATION (2016).
- Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ағыл.). www.ecology.gov.kg. Тексерілді, 21 қаңтар 2018.
- ↑ http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90. www.mfa.gov.kg. Тексерілді, 7 ақпан 2018.
- Қырғызстан табиғатының қазынасы (орыс.). limon.kg. Тексерілді, 7 ақпан 2018.
- «Кадамжай сурьма зауыты» АҚ (kk-KZ), Қырғызстан өнеркәсібі. Тексерілді 7 ақпанның 2018.
- Әлемдік тұтыну және сынап шығару өндірісі төмендейді | Merchant Research & Consulting Ltd.. marketpublishers.ru. Тексерілді, 7 ақпан 2018.
- Әлем, ашылуларға толы - «Қырғызстан сөзі» (ru-RU). slovo.kg. Тексерілді, 7 ақпан 2018.
- Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстан туралы ақпараттық портал, Қырғызстанның жаңалықтары және туризм. Тексерілді 5 ақпанның 2018.
- Anur Tour Uzbekistan Қырғызстан мұздықтары, Қырғызстанның табиғаты, Қырғызстан туралы қызықты деректер. www.tourstokyrgyzstan.com. Тексерілді, 5 ақпан 2018.
- Қырғызстанның өзені, Қырғызстан туралы ақпараттық портал, жаңалықтар Қырғызстан және туризм. Тексерілді 2 ақпанның 2018.
- Қырғызстанның өзендері мен көлдері :: Қырғызстандағы ауа-райы. Қырғызстандағы маусымдар (қаз.). kyrgyzstan.orexca.com. Тексерілді, 2 ақпан 2018.
- Қырғызстанның өзені - Kyrgyzstan Review (kz-KZ), Kyrgyzstan Review. Тексерілді 2 ақпанның 2018.
- Қырғызстанның өзені (орыс.). www.advantour.com. Тексерілді, 2 ақпан 2018.
- География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. — Өңд., толықт. 2-бас. — Алматы: Мектеп, 2010. — 304 б., сур.ISBN 978-601-293-170-9
- «Қырғыз Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 25 сәуірдегі № 65 Заңы. cbd.minjust.gov.kg. Тексерілді, 21 қаңтар 2018.
- Кожемякин С.В. Орталық Азиядағы интеграциялық процестердің айнасындағы Қырғызстанның сыртқы саясаты // Посткеңестік континент. - 2014. - No 1 (1). - P. 105.
- e.V., Transparency International. Corruption Perceptions Index 2017, www.transparency.org. Тексерілді 22 ақпанның 2018.
- ICT STATISTICS Home Page (en-US). www.itu.int. Тексерілді, 10 ақпан 2018.
- Doing Business 2018 - Reforming to Create Jobs - World Bank Group. www.doingbusiness.org. Тексерілді, 10 ақпан 2018.
- Classement mondial de la liberté de la presse 2017 | Reporters sans frontières (фран.), RSF. Тексерілді 10 ақпанның 2018.
- 2017 Military Strength Ranking (en-US). Тексерілді 10 ақпанның 2018.
- Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy (ағыл.). freedomhouse.org. Тексерілді, 10 ақпан 2018.
- The Global Enabling Trade Report 2016 (en-US), Global Enabling Trade Report 2016. Тексерілді 10 ақпанның 2018.
- ↑ 2017 жылы облыстардың, аудандардың, қалалардың, қалалық типтегі елді мекендердің саны. 23 ақпанның 2018 жылы.
- 26 қараша, 2015 » Мұрағат »Қырғыз Республикасы Президентінің ресми сайты. www.president.kg. Тексерілді, 13 ақпан 2018.
- [http://stat.kg/ru/publications/kratkij-statisticheskij-spravochnik-kyrgyzstan/ Қысқаша статистикалық анықтамалық «Қырғызстан» - Жарияланымдардың мұрағаты - Қырғызстан статистикасы] (ағыл.). stat.kg. Тексерілді, 13 ақпан 2018.
- Қырғыз Республикасының тұрақты халқы 2009-2017 жж. Жеке азаматтардың саны. 22 ақпанның 2018 жылы.
- http://stat.kg/media/publicationarchive/5b9a991d-7133-4f31-85b5-84ba6c206e3e.pdf
- 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы. РСФСР өңірлері бойынша халықтың ұлттық құрамы. Қырғыз АССР.
- Petr KOKAISL, Jan Pargač a kol. Pastevecká společnost v proměnách času: Kyrgyzstán a Kazachstán : Kyrgyzstán: Cesta pastevců od tradice k modernitě. Praha: Univerzita Karlova, 2006. ISBN 80-7308-119-9
- Petr KOKAISL et al. Kyrgyzstán a Kyrgyzové. Қырғызстан мен қырғыз. Plzeň: Západočeská univerzita, 2008.(қолжетпейтін сілтеме) ISBN 978-80-7043-772-8
- Қырғыз Республикасының Еңбек кодексінің 113-бабы
- Қырғыз Республикасында кәмелетке толмаған балаларды тартуға тыйым салынады 20 қарашаның 2016 жылы.
- ↑ Турдиев Т.И. Қырғызстанның экономикалық қауіпсіздігі мен орнықты дамуына шұғыл қауіптер туралы // Қырғыз-орыс Славян университетінің хабаршысы. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.
- Сорочайкина Е. В. Тұтынушылар қоғамын қалыптастыру жағдайында заманауи жастарды әлеуметтендірудің ерекшеліктері (қырғызстанның мысалында) // Әлеуметтік ғылымдардың өзекті сұрақтары: әлеуметтану, саясаттану, философия, тарих. — 2015. — № 46. — С. 49