Өзбек тілі (өз атауы — Оʻzbek tili, Ўзбек тили немесе Оʻzbekcha, Ўзбекча) — өзбектердің ұлттық және Өзбекстанның мемлекеттік тілі, түрік тілінен кейін сөйлеушілер саны ең көп түркі тілі. Дүние жүзі бойынша сөйлеушілер саны 45 миллионнан көп (2022).
| Өзбек тілі | |
| Өз атауы: | Оʻzbek tili, Oʻzbekcha, ئۇزبېك تیلى |
|---|---|
| Елдер: | |
| Ресми күйі: | Өзбекстан (мемлекеттік тіл) |
| Реттейтін мекеме: | Әлішер Науаи атындағы Ташкент мемлекеттік өзбек тілі мен әдебиеті университеті |
| Сөйлеушілер саны: | 45 миллион (2021) |
| Рейтинг: | 47 орын |
| Классификация | |
| Санаты: | |
| Алтай тілдері (күмәнді) | |
| Жазуы: | |
| Тіл коды | |
| МЕСТ 7.75–97: | узб 710 |
| ISO 639-1: | uz |
| ISO 639-2: | uzb |
| ISO 639-3: | uzb |
| Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика |
Көне жазба әдеби тілі XIV-XVI ғасырда қалыптасқан. Қазіргі әдеби тілі Қазан төңкерісінен кейін Ташкент-Ферғана диалектісі негізінде дамыды.
Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерінен сөз басында “й” дыбысын (йол – жол, йіп – жіп), сөздің ортасы мен соңында “ғ”, “г” дыбыстарын (тағ – тау, ағыз – ауыз) қолдану, сондай-ақ морфологиялық тұрғыдан көптік жалғауының тек “-лар” түрінде (сизлар, дафтарлар), ілік септігінің “-нинг”, табыс септігінің “-ни”, жатыс септігінің “-да”, шығыс септігінің “-дан” үлгілері негізінде бір ғана фонет. нұсқада қолданылуымен ерекшеленеді. А әрпі өзбек тілінде ә- дыбысын береді. Ал жалпы түркі тілдеріндегі а-ға өзбек тілінде о әріпі берілген. Дыбысталуы а мен о-ның арасындағы бір дыбыс. Өзбек тілінде ә әрпінің үңдестігі жақсы сақталған albatta - әлбәттә.
Өзбек тіліне үндестік заңы (сингармонизм, мысалы дауыстыларды жуан-жіңішке деп бөлу) тән емес, лексикалық жағынан араб, парсы тілдерінен ауысқан сөздер көп кездеседі, грамматикалық құрылымы тұрғысынан жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады.
Тарихы
Диалектілері
Өзбек тілі 3 этнос негізінде құралған 3 диалекттен тұрады: қарлұқ, қыпшақ, оғыз диалекттері.
Қарлұқ диалектісі Ташкент, Бұхара маңында орналасқан және ол стандартты өзбек тілінің негізіне алынған.
Қыпшақ диалектісі Өзбекстанның батысында табылады. Бұл диалект қарақалпақ, қазақ тілдеріне жақын.
Оғыз диалектісі оңтүстік-батысты мекендеген оғыз тайпасының тілдік ерекшелігіне байланысты пайда болған.
Фонетикалық ерекшелігі жағынан бұл аталған диалектілер, "о"-мен сөйлеушілер, "а"-мен сөйлеушілер деп екіге бөлінеді (охшом–ахшам).
Әліпбиі
1927 жылға дейін араб, одан кейінгі он жылдықта Яңалифке негізделген латын (1927–1938), 1939 жылдан кирилл әліпбиін қолданса, қазіргі жазуы қайтадан, жаңартылған латын әліпбиіне көшті (1994).
| Ресми Латын әліпбиі | Кириллица | Араб жазуы | ХФӘ транскрипциясы | Қазақша аудармасы |
| Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur. | Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур. | برچه آدملر ایرکن، قدرقمت وحقوقلرده تيڭ بولب توغیلدیلر. اولر عقل و وجدان صاحبیدرلر و بربرلری ایله برادرلرچه معامله قلشلری ضرور | [bærˈtʃæ ɒd̪æmˈlær erˈkɪn qæd̪r̩ qɨmˈmæt̪ ʋæ huquqlærˈd̪æ t̪em‿bɵˈlɨp t̪uʁɨlæd̪ɨˈlær uˈlær æql̩ ʋæ ʋɪdʒˈd̪ɒn sɒhɨbɨdɨrˈlær ʋæ bɨr bɨrlæˈrɨ iˈlæ bɨrɒdærlærˈtʃæ mu.ɒmæˈlæ qɨlɨʃlæˈrɨ zæˈrur] | Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс. |
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 7том
| Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |