Халықаралық фонетикалық әліпби (ХФӘ) (ағылш. International Phonetic Alphabet, қысқ. IPA;) — негізінен латын әліпбиіне негізделген фонетикалық нотацияның алфавиттік жүйесі. Ол XIX ғасырдың соңында халықаралық фонетикалық қауымдастықпен әзірленген ауызекі тілдің дыбыстарының стандартталған көрінісі. ХФӘ-ны лексикографтар, шет тілі студенттері мен оқытушылары, лингвисттер, дефектологтар, әншілер, актерлер, тіл жасаушылар мен аудармашылар пайдаланады.
| Халықаралық фонетикалық әліпби | |
| Түрі: | |
|---|---|
| Тілдері: | Кез келген тілдің фонетикасы мен фонемалық транскрипциясы үшін қолданылады |
| Пайда болу уақыты: | 1888 жыл |
| Кезең: | XIX ғ. – қазіргі уақытқа дейін |
| | |
| Жазу жүйесі | |
Тарихы
1886 жылы француз лингвисті Пол Пасси бастаған бір топ француз және британ тілі мұғалімдері ұйым құрды, ол 1897 жылдан бастап Халықаралық фонетикалық қауымдастық (французша: Association phonétique internationale) деп аталды. Түпнұсқа әліпби ром алфавиті деп аталатын ағылшын тіліне арналған Генри Свит ұсынған емле реформасына негізделген, бірақ оны басқа тілдерге қолайлы ету үшін таңбалардың мағыналары тілден тілге өзгеруі мүмкін. Мысалы, ағылшын тілінде [ʃ] дыбысы «c» әрпімен, ал француз тілінде «ch» әріп тіркесімімен берілген. Дегенмен, 1888 жылы әліпби әртүрлі тілдер үшін біркелкі пішінге келтірілді, осылайша барлық кейінгі түзетулердің негізін қалады.
Құрылғаннан бері ХФӘ бірнеше рет қайта қараудан өтті. 1900 және 1932 жылдардағы елеулі өзгерістерден кейін ХФӘ 1989 жылғы Киль конгресіне дейін өзгеріссіз қалды. 1993 жылы кішігірім түзету жасалды – төрт орта ортаңғы дауысты дыбыстар қосылды және дауыссыз импласивті дауыссыз таңбалар жойылды. Соңғы өзгеріс 2005 жылы жасалды – лабио-дентальдық (labio-тіс) бір екпінді дауыссыз дыбыстың таңбасы - ⱱ қосылды. Таңбаларды қосу және алып тастаудан басқа, IPA өзгертулері негізінен таңбалар мен санаттардың атын өзгертуден, сондай-ақ қаріп түрлерін өзгертуден тұрды.
Детунды сөйлеудің фонетикалық транскрипциясына арналған ХФӘ кеңейтімдері 1990 жылы жасалды және 1994 жылы Халықаралық клиникалық фонетика және лингвистика қауымдастығымен ресми түрде мойындалды.
Сипаттамасы
IPA - дің негізгі принципі - әрбір жеке дыбыс (немесе сөйлеу сегменті) үшін жеке таңба, символ беру болып табылады. Яғни, ол бір дыбысты көрсету үшін бірнеше әріп (диграф)-ты қолданбайды немесе бірнеше дыбысты көрсету үшін бір әріпті пайдаланбайды (ағылшын тіліндегі [ks] немесе [gz] үшін «x» сияқты). Онда әріптің дыбысталуы контекстке байланысты болатын символдар жоқ (мысалы, ағылшын және басқа еуропалық тілдердегі «c»). Ақырында, IPA әдетте екі дыбыс үшін ерекше әріптерге ие болмайды, егер олардың арасында қандай да бір белгілі тіл айырмашылық жасамаса (бұл қасиет «таңдаушылық» ретінде белгілі).
ХФӘ - нің 107 символы дауысты және дауыссыз дыбыстар үшін, 31 - і диакритикалар (дыбыстың неғұрлым нақты анықтамасы) ретінде қолданылады. Және 19 - ы бойлық, тон, екпін және интонация сияқты қасиеттерді белгілеу үшін пайдаланылады.
Әріптер
Дереккөздер
- International Phonetic Association (IPA), Handbook.
- MacMahon Michael K. C. Phonetic Notation // The World's Writing Systems / P. T. Daniels — New York: Oxford University Press, 1996. — P. 821–846. — ISBN 0-19-507993-0.
- Wall Joan International Phonetic Alphabet for Singers: A Manual for English and Foreign Language Diction — Pst, 1989. — ISBN 1-877761-50-8.
Сілтемелер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: ХФӘ |
- ХФӘ ресми сайты
- ХФӘ интерактивті кестесі
- Юникодты сұрыптау кестесі – Латын және ХФӘ әріптері форма бойынша сұрыпталған