Орынбор облысы (орыс. Оренбургская область) — Ресей Федерациясының субъекті. Еділ федералды өңірінің құрамына кіріп, Орал экономикалық ауданының бөлігі болып саналады.
| Ресей Федерациясының субъекті | |||
| Орынбор облысы | |||
| орыс. Оренбургская область | |||
| |||
| Әкімшілігі | |||
|---|---|---|---|
| Кіреді | Еділ федералды өңірі | ||
| Әкімшілік орталығы | |||
| Губернатор | Паслер Денис Владимирович | ||
| Заң шығарушы жиналысының төрағасы | Сергей Иванович Грачев | ||
| Тарихы мен географиясы | |||
| Координаттары | 52°08′00″ с. е. 55°36′00″ ш. б. / 52.13333° с. е. 55.60000° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 52°08′00″ с. е. 55°36′00″ ш. б. / 52.13333° с. е. 55.60000° ш. б. (G) (O) (Я) | ||
| Жер аумағы | 123 702 км² (29 орын) | ||
| Биіктігі · Ең биік · Орташа |
| ||
| Ірі қалалары | |||
| Экономикасы | |||
| ЖІӨ · орын · жан басына | 1 000,6 млрд руб. (2018) | ||
| Тұрғындары | |||
| Тұрғыны | ▼1 924 578 адам (2022)(24 орын) | ||
| Тығыздығы | 15,56 адам/км² | ||
| Сандық идентификаторлары | |||
| ISO 3166-2 коды | RU-ORE | ||
| ОКАТО | |||
| orenburg-gov.ru (орыс.) | |||
|
| |||
| Орынбор облысы Ортаққорда Координаттар: 52°08′00″ с. е. 55°36′00″ ш. б. / 52.13333° с. е. 55.60000° ш. б. (G) (O) (Я) |
1934 жылы 7 желтоқсанда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Орта Еділ өлкесінің құрамынан бөліну арқылы құрылды. 1938-1957 жылдар аралығында Чкалов облысы деп аталды.
Тарихқа көз жүгіртсек, облыстың алдында 1744 жылы императрица Елизавета Петровнаның жарлығымен құрылған Орынбор губерниясы болған.
Әкімшілік орталығы – Орынбор қаласы.
Физикалы-географиялық сипаттамалары
Географиясы
Орынбор облысының ауданы 123 702 км², бұл көрсеткіш бойынша Ресейде 29-орында орналасады. Облыс дүниенің екі бөлігінің – Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасқан. Облыс аумағы Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік-шығыс шеттерін, Оралдың оңтүстік шеті мен Оралдың оңтүстігін алып жатыр. Облыстың батыстан шығысқа қарай ұзындығы 760 км, солтүстіктен оңтүстікке қарай 445 км құрайды.
Шекаралардың жалпы ұзындығы 3700 шақырымды құрайды. Орынбор облысы батыста Самара облысымен, солтүстік-батыста – Татарстанмен, солтүстігінде – Башқұртстанмен (Ық өзенінен Жайық өзеніне дейінгі солтүстік шекара Башқұртстанды айналып өтеді), солтүстік-шығыста Челябі облысымен, ал шығысы мен оңтүстігі Қазақстанмен шектеседі. Қазақстанмен мемлекеттік шекарада орналасқан бір нүктеде – Орынбор, Самара және Сарытау облыстары шекараларының түйіскен жерінде Сарытау облысымен шектеседі. Қазақстанмен шекарасы 1870 км, бұл Қазақстанның үш облысына: Қостанай, Ақтөбе және Батыс Қазақстанға түседі. Ресейдің еуропалық бөлігіндегі ең үлкен және ең әдемі өзендердің бірі Жайық облыс арқылы ағып өтеді.
Климаты
Орынбор облысының климаты күрт құбылмалылығымен сипатталады, бұл аймақтың мұхиттар мен теңіздерден айтарлықтай алыстығымен түсіндіріледі. Орынбор облысында 34-38 градус Цельсийге жететін орташа ауа температурасының ауытқуының үлкен амплитудасы климаттың құбылмалылығының көрсеткіші болып табылады. Осыған байланысты жауын-шашынның жетіспеушілігі байқалады, оның жылдық мөлшері облыстың солтүстік-батысында 450 мм-ден оңтүстік және оңтүстік-шығысында 350 мм-ге дейін жетеді. Жылдық жауын-шашынның 60-70% жылы мезгілде түседі. Қар жамылғысының ұзақтығы облыстың оңтүстігінде 135 күннен солтүстігінде 154 күнге дейін созылады. Топырақтың қату тереңдігі солтүстік-батыста 170 см-ден шығыста 200 см-ге дейін өзгереді.
Жер бедері
Қазіргі жер бедері Орал таулары мен Орал алды сырттық жазықтарының ұзақ мерзімді эрозиясының нәтижесінде, сонымен қатар соңғы тектоникалық өзгерістердің нәтижесінде қалыптасқан. Ең биік нүктесі Кіші Нақас жотасындағы Нақас тауы (667,6 м). Ең төмен нүктесі Первомайск ауданы, Теплое ауылы маңындағы Шаған өзенінің маңында орналасқан. Бедерде мынадай ірі құрылымдар көзге түседі: Орал жазықтары, Орал таулары, Орал сырты пенеплені, Торғай үстірті жазықтары. Облыстың батыс бөлігі түгел дерлік Жалпы Сыртқа жатады. Ең биік нүктесі – Аю маңдайы (405 метр). Солтүстігінде Бүгілме-Белебей қыратымен, оңтүстігінде Каспий маңы ойпатымен шектеседі. Жайық ағының оңтүстігінде Орал алды сырты жатыр. Үлкен Иік және Борлы өзендерінің шығысында Жайық таулы елі басталады. Сақмар мен Жайық өзендерінің аралығында Сарын үстірті деп аталатын қыратты жазық бар. Сақмар өзені мен оның салаларының бойында таулы бедердің бөліктері: Шайтантау жоталары, Йенсура тізбегі, Сақмар маңы ұсақ шоқылық, ал Жайық өзенінің бойында Гүбірлі таулары байқалады. Оралдың бас жағында Ирендік жотасы орналасқан. Облыстың шығысында Орал-Тобыл үстірті орналасқан.
Орынбор облысында Ресейдің орманды дала аймағының, Еділ мен Торғайдың далаларының, Оңтүстік Оралдың орманды ойпаңдарының, Батыс Сібірдің қарағайлы-қайыңды орманды даласының ландшафттары берілген.
Топырақтары
Облыстың жер қоры 12370,2 мың га құрайды. Жер қорының алқап бойынша бөлінуі (мың га): ауыл шаруашылығы алқабы — 10840,5, су бетінің астындағы жерлер — 112,5, батпақтар — 14,9, орман және ағашты-бұталы өсімдіктерінің астындағы жерлер — 799,8, басқа жерлер — 602,5. Облыс аумағының тең жартысын егістік, 38 % — жемшөптік жерлер, 5 % — орман, 7 % — басқа жерлер алып жатыр.
Топырақтарға ендік белдемділігі тән. Топырақ типтері мен тип тармақтары шалғынды даладан шөлейт далаға ауысады: әдеттегі, қарапайым және оңтүстік қара топырақтар, күңгірт-күрең, күрең және ашық-күрең топырақтар.
Облыстың егістік алқаптарының құрылымында қара топырақтар 79%, күңгірт-күрең топырақ — 16%, орман сұр топырағы — 4% аумақты алып жатыр. Қара топырақтардың ішінде ең үлкен аумақты оңтүстік қара топырақтар — 44%, қарапайым — 26%, типтік және сілтісізденген — 9% алып жатыр. Оңтүстік және қарапайым қара топырақтардың белдем тармағында, тиісінше, 14 және 7% аумақты сортаңдар алып жатыр. Күңгірт-күрең топырақтарының белдем тармағында сортаңдар ауданы 36% құрайды. Топырақ жамылғысын су және жел эрозиясынан сақтау, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру мәселесі өзекті мәселе болып табылады. Сонымен бірге қорғаныш екпе ағаштарын отырғызу күрт қысқарды.
Гидрографиясы
Облыстың жер үсті суларын Жайық (аумақтың 63%), Еділ (31%), Тобыл (2%) су алабының өзен жүйелері және шығысындағы ағынсыз Светлинск көлдері аймағы құрайды. Ең маңызды өзендер: Жайық, ұзындығы 2428 км (оның ішінде 1164 км облыстың шегінде), Сақмар (798 км), Елек (623 км), Самар (594 км).
Шалқар-Екі қара көлі — ауданы 9600 га және жағалау сызығы 96 км болатын ең ірі табиғи су қойма. Жетікөл көлінің ауданы 5000 га асады. Ірі өзендердің жайылмаларындағы оқсазды көлдер кең таралған. Облыстың су ресурстарының және оның су шаруашылығының құрамдас бөлігі жасанды су қоймалары болып табылады. Су қоры бойынша ең ірі жасанды су қоймалар: Иреклі (3257 млн м³), Қызылшопан (54,6 млн м³), Черновское (52,7 млн м³), Құмақ (48,0 млн м³), Елшан ( 23,6 млн м³) және Үшқатын (10,0 млн м³) су қоймалары.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар (ЕҚТА)
Облыс аумағында федералдық маңызы бар үш ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бар: Орынбор қорығы, «Шайтантау» қорығы және Бұзаулық бор ұлттық саябағы. «Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарының бірлескен дирекциясы» Федералдық мемлекеттік бюджеттік мекемесі (Қысқаша «Орынбор облысының қорықтары» ФМБМ) Орынбор және Шайтантау мемлекеттік табиғи қорықтарын басқарады.
Тарихы
Қазіргі Орынбор облысы аумағындағы адамдардың қоныстануының ең көне іздері жоғарғы палеолитке жатады: Қорманай ауданының солтүстігінде Бұзаулық өзенінің төменгі ағысындағы I Лабаза және II Лабаза тұрақтары, Медногорск маңайындағы Еділбай тұрағы, Новоузел ауылының шетінде және Матвей ауданындағы Интернационал ауылының маңындағы шақпақтас құралдарының орналасқан жері, Елек үстіртіндегі бұғы бейнеленген «Доңыз тақтасы». Қызыл Гвардия ауданындағы Ивановка ауылының жанындағы Староток тұрағы мезолитке жатады. Неолит дәуіріне Ескі Елшан және Ивановская тұрақтары жатады. Б.з.б. V ғасырдың екінші жартысы – IV мыңжылдықтың басы хвалын-бережный мәдени тобының орындарын қамтиды (Торған, Иваново тұрақтары, Иваново жағадөң обасы). Қола дәуіріне Срубная және Алакөл археологиялық мәдениеттерінің отырықшы малшыларының және Қарғалы кеніштеріндегі металлургиялық кеншілердің қоныстары жатады.
Б.з.б. XVII-XVI ғасырларда Оралда Сынтасты үлгідегі қорғандары бар қорған-бекініс қоныстарының тұтас желісі құрылды. Сармат мәдениетіне Шарлық ауданындағы Прохоровка ауылының маңындағы қорғандар жатады. IX—XII ғасырлардағы түркі тілдес көшпенділер Орынбор облысы аумағында қалдырған «балбал тастар» антропоморфты тас мүсіндері орта ғасырларға жатады.
XVIII ғасырдың 30-жылдарынан бастап башқұрт және қазақ тайпаларының Ресей мемлекетіне өз еркімен кіруі туралы шешім қабылданғаннан кейін қазіргі Орынбор аумағын Ресейдің орталық губернияларынан көшіп келушілер белсенді түрде игере бастады.
1735 жылы 15 тамызда Ор өзенінің сағасына (Орынбор атауы осыдан шықты) «зеңбіректен жауған оқпен» бірінші Орынбор бекінісі салтанатты түрде қаланды. Бұл жер қазір Жаманқала қаласы орналасқан. Келесі бірнеше жыл ішінде, 1743 жыл қазіргі орналасқан жерінде құрылғанға дейін Орынбор бірнеше рет көшірілді. Орынбор 1744 жылы императрица Анна Иоановнаның жеке жарлығымен құрылған Орынбор губерниясының әкімшілік орталығы болды. Губернияның құрылуының бастауында сол дәуірдің белгілі мемлекет қайраткерлері және зерттеушілері В.Н.Татищев, И.К.Кирилов, П.И.Рычков және тұңғыш Орынбор губернаторы болған И.И.Неплюев тұрды. Губерния өз құрамында қазіргі Қазақстан, Башқұртстан, Татарстан, Челябі және Самар облыстарының бір бөлігін біріктірді. Оның оңтүстік шекарасы Каспий және Арал теңіздерінің жағалауымен өтті.
1920 жылы 26 тамызда Кеңес үкіметі (РКФСР БОАК мен ХКК) РКФСР құрамында «Қырғыз Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» декрет шығарып, Қырғыз АКСР-нің басқару органдары жергілікті Депутаттар кеңесі, ОАК және Халық Комиссарлар Кеңесі болады, ал әскери аппарат болып Қырғыз әскери комиссариат болатындығын бекітті. 1920 жылы 4 қазанда Орынборда Қырғыз АСКР Кеңестерінің Құрылтай съезі өтті. 1920 жылы Орал, Торғай және Семей облыстары, Күнгей Каспий облысының солтүстік бөлігі, Бөкей губерниясы және Орынбор қаласымен бірге Орынбор губерниясының оңтүстік бөлігінде қоныстанған қырғыз-қайсақтарынан (ол кезде қазақтар осылай аталды) РКФСР құрамында жаңа автономия – Қырғыз АСКР (1925 ж. сәуірден бастап – Казақ АКСР) құрылды. 1925 жылы ақпанда Қазақ АКСР-інің астанасы Орынбордан Ақмешітке, ал Орынбор губерниясы Қазақ АКСР-інің құрамынан шығарылып, РКФСР-ның тікелей бағыныстылығына берілді.
Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1928 жылғы 14 мамырдағы қаулысымен жойылған Орынбор, сондай-ақ Самар, Ульяновск, Пенза және Сарытау губернияларының бір бөліктерін біріктіру нәтижесінде әкімшілік орталығы Самарда болған Орта Еділ облысы құрылды. Осы кезде бұрынғы Орынбор және Ор уездері кіретін Орынбор округі құрылды.
1929 жылдың 20 қазанынан бастап Орынбор округі Орта Еділ өлкесінің құрамына кірді.
1930 жылы 30 шілдеде Орынбор округі басқалармен бірге жойылып, оның аудандары Орта Еділ өлкесіне тікелей бағынды.
1934 жылы 7 желтоқсанда БОАК Төралқасы Орта Еділ өлкесінен Орынбор облысын бөліп құру туралы қаулы қабылдады. Сонымен бірге Орынбор облысы депутаттары Кеңесінің сайлауын өткізу жөніндегі ұйымдастыру комитетінің құрамы бекітіліп, төрағасы болып К.Е.Васильев тағайындалды. КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1938 жылғы 26 желтоқсандағы Жарлығымен облыс Чкалов облысы болып өзгертілді (сол қаулымен Орынбор қаласы Чкалов қаласы болып өзгертілді). Облыс 1957 жылдың 4 желтоқсанына дейін Чкалов деп аталды.
Билік органдары
Атқарушы билік
2019 жылдың 21 наурызынан бастап Орынбор облысының губернаторының міндетін атқарушы — Денис Владимирович Паслер. 2010 жылдың 15 маусымынан 2019 жылдың 21 наурызына дейін Юрий Александрович Берг Орынбор облысының губернаторы болды. Бұған дейін облысты Алексей Андреевич Чернышев пен Владимир Васильевич Елагин басқарған.
Заң шығарушы үкімет
Заң шығарушы үкіметті 47 депутаттан тұратын Орынбор облысының заң шығарушы жиналысы жүзеге асырады. Заң шығарушы жиналыстың төрағасы Грачев Сергей Иванович.
Заң шығарушы жиналысының комитеттері:
- аграрлы-өнеркәсіптік кешен мәселелері бойынша
- бюджеттік, салықтық және қаржылық саясат мәселелері бойынша
- мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының, сыртқы байланыстар мен қоғамдық бірлестіктердің қызметінің мәселелері бойынша
- заңдылық, құқық тәртібі, адам құқықтары, әскери қызметкерлер мен казактар мәселелері бойынша
- білім, ғылым, мәдениет және спорт мәселелері бойынша
- меншік, табиғатты пайдалану және құрылыс мәселелері бойынша
- әлеуметтік саясат және денсаулық мәселелері бойынша
- экономикалық даму, өндірістік-шаруашылық кешен және кәсіпкерлік мәселелері бойынша
- мандат комиссиясы
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
Әкімшілік-аумақтық құрылымы
Орынбор облысының Жарғысына және «Орынбор облысының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Заңына сәйкес Ресей Федерациясының бұл субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірлік кіреді:
- 35 аудан
- 12 қала
- 1 жабық әкімшілік-аумақтық құрылым
Аудандары
- Абдулла ауданы
- Адам ауданы
- Ақбұлақ ауданы
- Александровка ауданы
- Әсекей ауданы
- Бөрте ауданы
- Бұқарыслан ауданы
- Бұзаулық ауданы
- Гай ауданы
- Грачевка ауданы
- Домбаровка ауданы
- Елек ауданы
- Кваркен ауданы
- Қызыл Гвардия ауданы
- Қуандық ауданы
- Қорманай ауданы
- Матвеевка ауданы
- Новоорск ауданы
- Новосергиевка ауданы
- Октябрьский ауданы
- Орынбор ауданы
- Первомайский ауданы
- Переволоцк ауданы
- Пономаревка ауданы
- Сақмар ауданы
- Сарықтас ауданы
- Светлый ауданы
- Северный ауданы
- Соль-Илецк ауданы
- Сорочинск ауданы
- Ташлы ауданы
- Түк ауданы
- Төйлеген ауданы
- Шарлық ауданы
- Ясный ауданы
Қалалары
- Абдулла
- Бұқарыслан
- Бұзаулық
- Гай
- Қуандық
- Медногорск
- Жаңа Троицк
- Орынбор
- Жаманқала
- Соль-Илецк
- Сорочинск
- Ясный
Жабық әкімшілік-аумақтық құрылым
- Комаровск ЖӘАҚ
Муниципалды құрылысы
Муниципалды құрылысының құрамында облыстың әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шегінде 2016 жылғы 1 қаңтарға қарай 489 муниципалды құрылым құрылды, оның ішінде:
- 13 қалалық аймақ
- 29 муниципалды аудан, оның ішінде:
- 447 ауылдық мекен.
2016 жылдың 1 қаңтарына қарай облыста қалалық мекендер жоқ.
Елді мекендері
|
|
|
Тұрғындары
Росстат мәліметтері бойынша облыс халқының саны 1 924 578 адамды (2022) құрайды. Халық тығыздығы — 15,56 адам/км2 (2022). Қала халқы — 61,65% (2020).
Халықтың басым бөлігі орыстар. Облыста татарлар, қазақтар, украиндар, башқұрттар, мордвалар – ерзә, чуваштар, немістер де тұрады.
| Халық | 2010 жылдағы саны, адам |
|---|---|
| орыстар | 1 519 525 (75,9 %) |
| татарлар | 151 492 (7,6 %) |
| қазақтар | 120 262 (6,0 %) |
| украиндар | 49 610 (2,5 %) |
| башқұрттар | 46 696 (2,3 %) |
| мордвалар | 38 682 (1,9 %) |
| чуваштар | 12 492 (0,6 %) |
| немістер | 12 165 (0,6 %) |
| армяндар | 10 547 (0,5 %) |
| әзірбайжандар | 7 421 (0,4 %) |
| беларустар | 5 590 (0,3 %) |
| 5 мыңнан астам халқы бар халықтар көрсетілген |
Экономикасы
Экономиканың жетекші салалары — отын өнеркәсібі, қара және түсті металлургия, химия, мұнай-химия және тамақ өнеркәсібі. Орынбор облысының аумағында Ресейдегі ең ірі Орынбор сұйық газ кен орны бар. Орал өңірінде мұнай, темір (Халилов кен орны), мыс (Гайское кен орны) және никель кен орындары, талшықтас (Киембаев кен орны), тас тұзы (Илецское кен орны) өндіріледі. Облыстағы ірі кәсіпорындар: «Орынбормұнай», «Газпром Добыча Оренбург», «Орскнефтеоргсинтез», «Оренбург минералдары», «Орал Болат» (Новотроицк) өндірістік бірлестіктері, «Южуральникель» (Орск), Орск жеңіл металл құрастырылым зауыты, Медногорск мыс-күкірт комбинаты, Гай тау-кен байыту комбинаты.
Астық және мал шаруашылығы саласындағы ауыл шаруашылығы. Орынбордағы мамық орамалдар зауытының өнімдері әлемге кеңінен танымал. Сондай-ақ облыста шипайжайлы ағымдар да бар, мысалы, Соль-Илецкідегі Тұзды көл және Гайдағы бальнеологиялық-балшық шипайжайы.
Өнеркәсіп
Өнеркәсіпте экономикалық белсенді халықтың 25 % жұмыс істейді және жалпы өңірлік өнімнің 55 % өндіріледі.
Көмірсутектерді өндіру
Облыс Ресейдің мұнай өндіруші аймақтарының тізімінде төртінші орында тұр. Республикадағы өндіріс үлесі 4,5% (2011). Отын өнеркәсібі Орынбор облысындағы жетекші сала болып табылады. Мұнайдың 60 % Құрманай, Первомай, Сорочин аудандарында өндіріледі.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Орынбор облысының губернаторы Юрий Александрович Бергті ұлықтау рәсімі 21 сәуірдің 2013 жылы.
- Ресей Федерациясының субъектілері бойынша ұлты және орыс тілін меңгеруі бойынша халық саны 24 қыркүйектің 2015 жылы. (2010 жылғы Бүкілресейлік халық санағы)