Орталық Африка Республикасы (ОАР) (фр. République de Centrafricaine; сан. Ködörösêse tî Bêafrîka) – Африканың орталық бөлігінде орналасқан тәуелсіз мемлекет, әлемнің ең кедей елдерінің бірі.
| Орталық Африка Республикасы фр. République Centrafricaine сан. Ködörösêse tî Bêafrîka | ||
| ||
| Ұран: «Unité, Dignité, Travail» | ||
| Әнұран: «La Renaissance» (тыңдау ) | ||
| Тарихы | ||
|---|---|---|
| Тәуелсіздік күні | 13 тамыз 1960 жыл (Франциядан) | |
| Мемлекеттік құрылымы | ||
| Ресми тілдері | Француз тілі және Sango | |
| Елорда | Банги | |
| Ірі қаласы | Банги | |
| Үкімет түрі | Президенттік республика | |
| Президенті Премьер-министрі Ұлттық Ассамблея Төрағасы | Фостен-Арканж Туадера Феликс Молоуа Симплис Саранджи | |
| Географиясы | ||
| Жер аумағы • Барлығы | Әлем бойынша 44-ші орын 622 984 км² | |
| Жұрты • Сарап (2016) • Санақ (2003) • Тығыздығы | 4 594 621 адам (119-шы) 4 987 640 адам 7,1 адам/км² (221-ші) | |
| Экономикасы | ||
| ЖІӨ (АҚТ) • Қорытынды (2017) • Жан басына шаққанда | 3,454 млрд. $ 693 $ | |
| ЖІӨ (номинал) • Қорытынды (2017) • Жан басына шаққанда | 2,003 млрд. $ 401 $ | |
| АДИ (2017) | ▲ 0,367 (төмен) (188-ші) | |
| Валютасы | КФА франкы Биткоин | |
| Қосымша мәліметтер | ||
| Интернет үйшігі | .cf | |
| ISO коды | CF | |
| ХОК коды | CAF | |
| Телефон коды | +236 | |
| Уақыт белдеулері | UTC+1 және Africa/Bangui |
Әкімшілік жағынан 16 префектураға бөлінеді. Ресми тілі – француз және санго тілдері. Халқының 50%-ы жергілікті наным-сенімдерді, 40%-ы христиан, 10%-ы ислам діндерін ұстанады. 1994 жылы қабылданған конституциясы бойынша мемлекет басшысы – Президенті. Ақша бірлігі – Орталықафрикалық КФА франкі. Ұлттық мейрамы – 1 желтоқсан – Республика күні (1958). БҰҰ-ның (1960) және Африка Бірлік ұйымының (АБҰ) (1963) мүшесі.
Географиясы
Орталық Африка Республикасы Африканың орталығында орналасқан және Суданмен, Камерунмен, Чадпен, Конго Республикасымен, Конго Демократиялық Республикасымен және Оңтүстік Суданмен шектеседі.
ОАР Конго мен Шари өзендерінің алабында орналасқан. Елдің көпшілік бөлігін Азанде (биіктігі 600 – 900 м) қыраты алып жатыр. Климаты экваторлық-муссондық, ылғалды. Жаз айларының орташа температурасы 31°С, қыс айларында 21°С. Солтүстігінде жылдық жауын-шашын мөлшері 1000 –1200 мм, оңтүстігінде 1600 мм. Ірі өзендері – Убанги, Мамбере, Кадей (Конго өзенінің алабы) және Уам, Грибинги, Бахр-Аук, (Шари өзенінің алабы). Биік шөпті саванна басым. Мұнда қызыл латеритті және темір тотықты топырақ қабығы тараған. Оңтүстігіндегі шетіндегі қызыл-сары латеритті өңірде ылғалды экваторлы орман өседі. Жануарлар ішінде піл, мүйізтұмсық, енеке, бөкен, керік, арыстан, қабылан, қорқау қасқыр, маймыл бар, ал өзендерінде сусиыр, қолтырауын мен құстың көптеген түрлері кездеседі.
Жерінің ауданы 622,984 шаршы километр болатын ОАР дүниежүзі бойынша 44-ші орында.
Тарихы
Ежелгі тарихы
ОАР жерінде болған тайпалардың ежелгі және ортағасырлық тарихы аз зерттелген. Табылған тау-кен қазбалары арқылы біз ОАР жерін адам баласы ежелгі заманнан бастап мекендегендігін білеміз.
XVI-XVIII ғасырлар
XVI ғасырда ОАР аумағында төңкеріс жасаған құлдар Гаога мемлекетін құрды. Гаога халқы шаруашылықпен айналысты және оның ат мінген әскерінің мысыр саудагерлерінен алған қарулары да болатын.
Қазіргі ОАР-ның жерінде убанги тайпалары қоныстанатын, олар гбанзири, бурака, санго, якома мен нзакара деп бөлінеді. Сол жердің солтүстік-шығыс бөлігінде Багирми сұлтанаты, Дарфур сұлтанаты және Вадай сұлтанаты атты феодалдық мемлекеттер пайда болды. Бұл елдерге арабтардың әсері көп болған және күштеп мұсылмандандыру жүргізілетін. Ислам дініне қарсы болған Судан тайпалары қазіргі ОАР жеріне қоныс аударуға мәжбүр болады. Осылайша гбайя, банда мен сара сияқты халықтар Орталық Африкада тап болған. Гбайя батысқа қарай жол алып, қазіргі Камеруннің солтүстік-шығыс жерінде тұрақталып, негізделді.
XIX ғасырдың соңында ОАР жерінің үлкен бөлігі Раббаха мемлекетінің құрамында болды. Аталған мемлекеттер құл иеленушілік құрылыста өмір сүрді.
Француздар отарындағы ОАР
19 ғасырдың соңына қарай, Африканың отарлық бөлінуі кезінде Еуропалықтардың Орталық Африканы жаулауы басталды. 1885 жылы олар, көбінесе француздар, немістер мен бельгиялықтар, қазіргі ОАР жерін жаулауды бастады. 1894 жылы Франция тайпалар арасындағы алауыздықты пайдаланып, Убанги мен Шари өзендерінің аралығын басып алып, жерді 1910 жылы Француз Экваторлық Африкасының құрамына қосты. Жер байлығы ірі француз компанияларына берілді.
Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1926 жылы белгілі қоғам қайраткері Андре Гренар Матсуа Парижде “Француз Экваторлық Африкасы тұрғындарының ассоциациясын” құрып, бейбіт жолмен отаршыларға азаматтық бағынбаушылық қозғалысын ұйымдастырды. Бұл қозғалыстар 1928 жылы жаппай бас көтерулерге ұласты. Бірақ көтерілістер мен бас көтерулердің барлығы күшпен басылды.
Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін елде ұлт-азаттық қозғалысы өрістеді. 1946 жылы убангилік Бартелеми Боганда Француз Ұлттық Ассамблеясындағы сайлауда жеңіске жетеді де, тарихтағы Француз Үкіметіндегі тұңғыш Орталық Африкалық мүше болды. Боганда саяси қызметінде расизм мен отаршылдыққа қарсы пікірлері болды. Уақыт өте келе ол Француз үкіметінің шешімдеріне қарсы болады да, Орталық Африкаға оралып, сол жерде «Қара Африканың социалдық эволюциясы үшін қозғалыс» ("МЕСАН") (фр. Mouvement pour l'évolution sociale de l'Afrique noire; MESAN) атты саяси партиясының негізін қалайды.
Тәуелсіз ОАР (1960—қазір)
1957 жылғы Убанги-Шари Территориялық Ассамблея сайлауында МЕСАН партиясы жалпы 356,000 дауыстың ішінен 347,000 дауыспен жеңіске жетіп, барлық заң шығарушы орындарға ие болады. Сөйтіп, Француз Орталық Африкасының Жоғарғы кеңесін Бартелеми Боганда басқаратын болды. Бір ғана жылдан кейін ол Орталық Африка Республикасының тәуелсіздігін жариялап, оның Тұңғыш Премьер-Министрінің рөлін атқарды. МЕСАН партиясы өмір сүруін тоқтамағанымен, оның әсері азайды. 1958 жылы 1 желтоқсанда Франция тәуелсіздікті 'мойындайды', алайда ОАР-ды әлі де Француз отары болып санала берді.
1959 жылы 29 наурыз күні Боганда ұшақ апатында қайтыс болады. Оның туысы Давид Дако МЕСАН партиясын басқаруда Боганданың ізбасары болып шығады. 1960 жылы 13 тамыздың түнінде Орталық Африка Республикасының тәуелсіздігі Франциямен мойындалғанда Давид Дако оның бірінші Президенті болды. Бұл күн қазір де ОАР-да Тәуелсіздік Күні болып тойланады. Дако өзінің барлық саяси қарсыластарын жоюды бастайды, соның ішінде бұрыңғы Премьер-Министр, МЕДАК (фр. Mouvement d'Evolution Démocratique de l'Afrique Centrale, MEDAC) партиясының басшысын Абель Гумбаны айтып кетуге болады. 1962 жылдың қарашасында барлық оппозицияның жойылғанынан кейін Дако МЕСАН-ды елдің ресми партиясы деп жариялады.
Бокассаның басшылығы, Орталық Африка империясы
1965 жылының 31 желтоқсан күні Сент-Сильвестер мемлекеттік төңкерісі әсерінен Президент Давид Дако президенттілігінен босатылады, ел басшылығына Полковник Жан-Бедель Бокасса жауапты болды. Ол Конституцияны жоққа шығарып, Халық Ассамблеясын таратты. 1972 жылы Президент Бокасса өзін Өмір бойы Президент қылып жариялады. 1976 жылының 4 желтоқсанында ол мемлекеттің атын Орталық Африка империясы деп ауыстырады да, өзінің лауазымын «Орталық Африка империясының императоры Бірінші Бокасса» деп өзгертті. Бір жылдан кейін оның тәж кигізу жорасы өткізілді, оның қымбаттылығы мен сәнділігі дүние жүзінде мазақ қылдырылған, өйткені Орталық Африка халқының көбісі өте кедей болды.
Бокасса жасаған заң бойынша әрбір мектеп оқушысы киімін Бокассаның әйелінің компаниясынан сатып алуға міндетті болды. 1979 жылдың сәуірінде Орталық Африка оқушылары осыған наразылық білдірді. Үкімет протесттерді қатал жолмен тоқтатады, нәтижесінде 100 бала мен жасөспірім көз жұмады. 1979 жылдың қыркүйек айында Франция Бокассаның билігін тоқтатып, Давид Дако қайта Президент қызметіне қойылады (мемлекеттің аты қайта Орталық Африка Республикасы деп ауысады, бұрыңғы үкіметі қалпына келеді). 1981 жылдың 1 қыркүйегінде тағы бір мемлекеттік төңкеріс нәтижесінен генерал Андре Колингба өзін Президент болып тағайындады.
Колингба басшылығы
Андре Колингба Конституцияны жоққа шығарды да, 1985 жылға дейін елді әскери джунта арқылы басқарды. Ол 1986 жылы жаңа халықтық референдумда дауыстар саны бойынша жеңіске жеткен Конституцияны ұсынды. Ол өзінің жаңа Орталық Африка Демократиялық партиясына (фр. «Rassemblement Démocratique Centrafricain, RDC») кіруді міндетті емес қылды. 1987 мен 1988 жылдары жартылай тәуелсіз парламентке сайлау жүрді. Алайда Колингба қарсыластарына, Абель Гумба мен Анж-Феликс Патассеге, оған қатысуға мүмкіншілік берілген жоқ.
1990 жылға қарай Берлин қабырғасының құлауынан шабыт алған халық про-демократиялық қозғалыстын іргесін салды. АҚШ пен Франция сияқты мемлекеттерден түскен қысым әсерінен Колингба келісуге мәжбүр болды. БҰҰ Сайлау істері көмегімен 1993 жылы Орталық Африкада тәуелсіз және адал сайлау жүрді. Осы жолы Анж-Феликс Патассе 53% дауыс жинады да, жеңіске жетті, және Абель Гумба 45.6% дауыс жинады.
Патассеның басшылығы (1993—2003)
Өзінің саясатында Патассе Колингбадан қалған барлық элементтерді жоюды бастады. Осыны көрген Колингба қолдаушылары оны Якома тайпасына қарсылық деп көрді. 1994 жылдың 28 желтоқсанында Жаңа Конституция бекітілді, алайда ол елдің саясатын қатты өзгерте алмады. Ұлтаралық қақтығыс жиеленді, Патассе басшылығына сенім азайды және халық наразылықты көрсетуді бастады. Осы уақытта (1996 жылы) Бейбітшілік корпусы (орыс. Корпус мира, ағылш. Peace Corps) көршілес Камерунға көшуді бастады (қазіргі күнде олар әлі де оралған жоқ). 1997 қаңтарында қол қойылған Банги келісімшарты әсерінен ОАР жерінде әскери миссия басталды. Сол жылдың БҰҰ Бітімгершілік күштері әскери миссияны бастаған. Қазіргі күннің өзінде де олардың белсенділігі байқалады.
1998 жылдың парламенттік сайлауда Колингбаның партиясы 109 орынның ішінен 20 ғана жеңді. Қоғамның наразылығына қарамастан Президенттік сайлауда Патассе қайта жеңіске жетеді.
2001 жылдың 21 мамырында көтерілісшілер стратегиялық ғимаратты озбырлықпен басып алуда және мемлекеттік төңкеріс жасауда сәтсіз болады. Нәтижесінде ол офицерлер Абель Абру, Генерал Франсуа Н'Джаддер Бедая өлтірілсе де, Патассе Конго мен Ливия әскерилерін қолданып биліктің тартылып алуына жол бермейді. Осы оқиғадан кейін Патассеның әскері көтерілісшілерден кек алуға көптеген талпыныстар жасайды; Патассенің саяси қарсыластары өлтіріледі және халық арасында бейбітшілік бұзылады.
Сонымен Патассе Франсуа Бозизені төңкеріс жасағандығы туралы айыптайды және ол әскерилерімен бірге Чадқа қоныс аударуға мәжбүр болады. 2003 жылдың наурызында Бозизе Патассенің ел ішінде болмағандығын қолданып, шабуыл жасап, билікті тартып алады.
XXI ғасыр
ОАР әлемдегі артта қалған елдер қатарына жатады. Елдің сыртқы қарызы 1,1 млрд. $. Халықтың 80 – 90%-ы ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Экспортқа алмаз, мақта, кофе, темекі, ағаш шығарылса, импорт ретінде машиналар және жабдықтар, азық-түлік, химия өнеркәсібі өнімдері, мұнай өнімдері, т.б. әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері: Франция, Бенилюкс елдері одағы, Жапония, Германия, Италия, Испания.
Дереккөздер
- countrymeters.info Live Central African Republic population (2017). Current population of Central African Republic — Countrymeters.
- ↑ Central African Republic. International Monetary Fund.
- {{cite web}} үлгісіндегі title= параметрін жазу керек. .
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VII том
- Страны мира, М., 1999; Новейшая история стран Азии и Африки, т. 1, 3, М., 2001.