Николай Платонович Патрушев

Николай Платонович Патрушев (орыс. Николай Платонович Патрушев; 11 шілде 1951 жыл, Ленинград) — кеңестік мемлекеттік қайраткер, 2008 жылғы 12 мамырдан бері Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы және Федералды қауіпсіздік қызметінің бұрынғы директоры (1999—2008). Ол бұған дейін 1999 жылдан 2008 жылға дейін Федералдық қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) директоры қызметін атқарған. Президент Владимир Путиннің жақын тобындағы силовики фракциясына жататын Патрушев елдің қауіпсіздігі бойынша жетекші тұлғалардың және Путиннің ең жақын кеңесшілерінің бірі болып саналады. Ол 2014 жылы Қырымды басып алу, одан кейін 2022 жылы Украинаға басып кіру туралы шешімдер қабылдауда маңызды рөл атқарды. Ол Батыс әлемі мен Америка Құрама Штаттарына шүбә көзбен қарайды деген болжамдар бар. Кейбір сарапшылар Патрушевті Путиннің мұрагері болуға ең ықтимал кандидаттардың бірі ретінде көреді.

Николай Платонович Патрушев орыс. Николай Платонович Патрушев
Патрушев, 2019 жыл
Лауазымы
Ту Ресей Федерациясы Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы Ту
12 мамыр 2008 жылдан бері
Президент	Дмитрий Медведев Владимир Путин
Ізашары	Игорь Иванов
Ту Ресей Федералды қауіпсіздік қызметінің директоры Ту
9 тамыз 1999 — 12 мамыр 2008
Премьер-Министр	Борис Ельцин Владимир Путин Дмитрий Медведев
Ізашары	Владимир Путин
Ізбасары	Александр Бортников
Өмірбаяны
Білімі	1) Ленинград кеме жасау институты (орыс.) 2) Минсктегі КСРО МҚК жоғары курстары 3) КСРО МҚК жоғары мектебі
Ғылыми дәрежесі	Заң ғылымдарының докторы
Мамандығы	кеме жасаушы-инженер, шенеунік
Дүниеге келуі	11 шілде 1951 (1951-07-11) (72 жас) Ленинград, РКФСР, КСРО
Әскери қызметі
Қызмет еткен жылдары	1975—2008
Әскер түрі	Ресей ФҚҚ
Атағы	армия генералы
Шайқасы	Екінші шешен соғысы
Марапаттары
Николай Платонович Патрушев Ортаққорда
өңдеу

Жастық шағы және білімі

1951 жылғы 11 шілдеде Кеңес Одағы, Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург, Ресей) қаласында дүниеге келген Патрушев — Кеңес Одағы Коммунистік Партиясының мүшесі болған Кеңес Әскери-теңіз флоты офицерінің ұлы.

Патрушев №211 орта мектепте «Біртұтас Ресей» партиясының болашақ төрағасы Борис Грызловпен бір сыныпта оқыды. Патрушев 1974 жылы Ленинград кеме жасау институтын (орыс.) бітіріп, алғашында институттың кеме жасау конструкторлық бюросында инженер болып жұмыс істеді, бірақ көп ұзамай, 1975 жылы МҚК-ға жұмысқа қабылданды.

Минсктегі МҚК мектебінде, кейін Мәскеудегі МҚК Жоғары мектебінде (қазіргі ФҚҚ академиясы) барлау және қауіпсіздік курстарына қатысты.

Патрушев Владимир Путинді 1970 жылдардан бері біледі, сол кезде екеуі Ленинград МҚК-сында бірге жұмыс істеген.

Мансабы

МҚК қауіпсіздік офицері (1975–1991)

Мансабын Ленинград қаласындағы МҚК қауіпсіздік офицері болып бастаған Патрушев ақырында контрабандаға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы жергілікті бөлімшенің басшысына дейін көтерілді.

ФСК және ФҚҚ қызметі (1992–1999)

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Патрушев қауіпсіздік органдарындағы жұмысын жалғастырды және 1992–1994 жылдары Карелияның Қауіпсіздік министрі болды да, 1994 жылы Мәскеуге Ресей Федералды қарсы барлау қызметі (ФСК) ішкі қауіпсіздік басқармасының бастығы болып әкелінді.

1995 жылғы маусымда Патрушев ФҚҚ ұйымдастыру-инспекторлық бөлімі бастығының орынбасары болды. 1998 жылғы мамырдан тамызға дейін Президент Әкімшілігінің Бақылау басқармасының бастығы; тамыздан қазанға дейін Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары болды; 1998 жылғы қазанда ФҚҚ директорының орынбасары және Экономикалық қауіпсіздік басқармасының бастығы болып тағайындалды және 1999 жылғы сәуірде ол ФҚҚ директорының бірінші орынбасары болды.

ФҚҚ директоры (1999–2008)

1999 жылғы 9 тамызда президент Борис Ельциннің жарлығымен Патрушев жақын досы Владимир Путиннің орнына ФҚҚ директоры болып тағайындалды.

Ұлыбританияның 2006 жылы ФҚҚ тоқылдағы Александр Литвиненконың улануына қатысты жүргізген қоғамдық тергеуі «ФҚҚ-ның Литвиненконы өлтіру операциясын Патрушев пен президент Путин де мақұлдаған болуы мүмкін» деп тапты.

Ресей Қауіпсіздік Кеңесі (2008–)

2008 жылғы мамырдан бастап Патрушев Ресей Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы болды, кеңес — ұлттық қауіпсіздік мәселелері бойынша оның шешімдерін әзірлейтін Президенттің консультативтік органы.

Патрушев 2014 жылғы Украинадағы Намыс төңкерісін Америка Құрама Штаттары бастады деп санайды.

Патрушев АҚШ «Ресейдің мүлдем болмағанын қалайды» деп санайды.

Анастасия Вашукевичтің айтуынша, 2018 жылғы ақпанның аяғында Тайландқа барған Патрушевтің 2018 жылғы ақпанның соңында Тайландтағы оның тұтқындалуына қатысы бар. Вашукевич ресейлік миллиардер Олег Дерипаска мен вице-премьер Сергей Приходьконың 2016 жылғы АҚШ президенттік сайлауына Ресейдің араласуына қатысты дәлелдері бар деп мәлімдеді.

2021 жылғы қаңтарда ол «Батысқа ресейлік оппозициялық саясаткер Алексей Навальный «Ресейдегі жағдайды тұрақсыздандыру, әлеуметтік сілкініс, ереуілдер және жаңа Майдандар жасау үшін» қажет» деді.

Ресейдің Украинаға басып кіруі

Толық мақаласы: Ресейдің Украинаға басып кіруі

2021 жылғы тамызда Ауғанстаннан америкалық әскерлердің кетуі кезінде Патрушев «Известия» газетіне берген сұхбатында Америка Құрама Штаттары ауғандық одақтастарынан бас тартқанын, оның себебі АҚШ, Ұлыбритания және НАТО-ға мүше басқа елдердің барлау қызметтерінің біліксіз жұмысы және Батыстың өз шешімдерінің дұрыстығына сенімсіздігі екенін айтты. Ол АҚШ-тың Украинадағы одақтастарынан да бас тартатынын болжады.

2021 жылғы қарашаның басында Орталық барлау басқармасының директоры Уильям Джозеф Бёрнс пен АҚШ-тың Ресейдегі елшісі Джон Салливан Мәскеуде Патрушевпен кездесіп, оған Ресейдің басып кіру жоспарлары туралы білетіндерін хабарлады. Бёрнс егер Путин осы жолмен жүрсе, Батыс әлемі Ресей үшін ауыр зардаптармен жауап беретінін ескертті. Салливан Патрушевтің тосқауылсыз болғанын және басып алудың сәтті болатынына «өте сенімді» көрінгенін айтып кетті. Алайда, 2022 жылғы қаңтардың соңында, басып кірудің алдында Патрушев Ресейдің Украинаға шабуыл жасауға дайын екенін ашық түрде жоққа шығарды.

Дереккөздер Путиннің Украинаға басып кіру шешіміне оның айналасындағы соғысқұмарлардың шағын тобы, соның ішінде Патрушев пен Ресейдің қорғаныс министрі Сергей Шойгу да әсер еткенін айтады. Путин режимінің сарапшысы Кэтрин Белтонның пікірінше, "Патрушев әрқашан капитализмді Батысты құлдырату құралы ретінде пайдаланып, шенеуніктерді «сатып алу» және сыбайлас жемқорлық пен т.б. пайдаланудың жетекші идеологы болды. Және ол, әрине, Батысты дұшпан, Ресейдің жауы ретінде суреттеген...". Белтонның пікірінше, «шабуыл жасау уақыты келді» деген де Патрушевтің өзі. Кремльге жақын ақпарат көздерінің хабарлауынша, Путиннің жақын кеңесшілерінің көпшілігі басып кіруге қарсы болған, тіпті Патрушевтің өзі де Путинге шабуылға үш күн қалғанда дипломатияға тағы бір мүмкіндік беруге кеңес берген, бірақ Путин олардың барлығына қарсы шықты.

2023 жылғы қаңтарда ол Ресей Украинада НАТО-ға қарсы соғысып жатқанын және Батыс әлемнің Ресейді жоюға тырысып жатқанын айтты.

2023 жылғы 22 желтоқсанда The Wall Street Journal Батыс әлемі және Ресей барлау агенттіктеріндегі дереккөздерге сілтеме жасап, Вагнер тобы ұшағының құлауын және нәтижесіндегі Евгений Пригожиннің өлімін Патрушев ұйымдастырғанын хабарлады. Газет Патрушевтің Путинге 2023 жылғы тамызда Евгений Пригожинді өлтіру жоспарын ұсынғанын және сол жоспар арқылы Пригожин ұшағы қанатының астына бомба орнатылғанын хабарлады.

Санкциялануы

2014 жылғы Ресей Федерациясы Қырымды аннексиялағаннан кейін Патрушев Еуропа одағының Ресейдегі санкцияланған тұлғалар тізіміне енгізілді.

Ұлыбритания үкіметі оған 2014 жылы басталған Орыс-украин соғысы себебінен санкция салған.

2018 жылғы сәуірде АҚШ оған және тағы 23 ресейлік азаматқа қарсы санкция салған.

2022 жылғы Ресейдің Украинаға басып кіруінен кейін АҚШ Николай Патрушевтің ұлы Андрей Патрушевке қарсы санкция салды.

Ресейдің 2022 жылғы Украинаға басып кіруіне байланысты Жаңа Зеландия санкциялады.

Саяси көзқарасы

Патрушев Путиннің жақын тобындағы силовиктерге жатады. Ресей саясаты мен қауіпсіздігі саласындағы сарапшы Марк Галеотти Путиннің ең жақын кеңесшілерінің бірі Патрушевті оның «параноидты және қастандыққа негізделген» менталитетінен «Ресейдегі ең қауіпті адам» деп атады.

Бен Нобль, Лондон университеттік колледжінің Ресей саясаты кафедрасының доценті Патрушевті «Батыс әлемі Ресейді бірнеше жылдар бойы жаулап алуға тырысты деп ойлайтын» соғысқұмардың ең соғысқұмары деп сипаттайды. Патрушевтің «Америкалықтар біз [өзіміздің табиғи ресурстарымызды] заңсыз және негізсіз басқарамыз деп есептейді, өйткені олардың пікірінше, біз оларды қажетінше пайдаланбаймыз» деп айтқаны да бар.

Өз өмірі

Патрушевтің тұңғыш ұлы Дмитрий Патрушев — банкир және 2018 жылғы 18 мамырдан Ауыл шаруашылығы министрі. Оның кіші ұлы Андрей 2003 жылы ФҚҚ академиясын бітірді, онда ол Михаил Фрадковтың ұлы болып табылатын сыныптасы Павел Фрадковпен бірге заңгер мамандығы бойынша оқыды және «Газпром нефть» компаниясында басшылық қызметтерде жұмыс істеді.

Марапаттары

Ресейлік марапаттары

• Ресей Федерациясының батыры (2000)
• 1-дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін ордені (2006)
• 2-дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін ордені (2002)
• 3-дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін ордені (2005)
• 4-дәрежелі Отан алдындағы қызметі үшін ордені
• Александр Невский ордені
• Батылдық ордені
• Әскери қызметі үшін орден
• Теңіздегі қызметі үшін орден
• Құрмет ордені
• Ғылым және техника саласындағы Ресей Федерациясының Мемлекеттік сыйлығы
• Ғылым және техника саласындағы Ресей Федерациясы Үкіметінің сыйлығы

• Ставрополь өлкесі алдындағы қызметі үшін ордені (Ставрополь өлкесі, маусым 2003)
• Карелия Республикасының құрметті азаматы (Карелия, 5 маусым 2006)
• Қадыров ордені (Шешенстан, 19 наурыз 2014)
• «Сампо» ордені (Карелия, 8 маусым 2020)
• Ахмат-қажы Қадыров, Шешен Республикасының тұңғыш президентінің естелік ордені (Шешенстан, 15 наурыз 2022)

Шетелдік марапаттары

• 3-дәрежелі Богдан Хмельницький ордені (Украина, 23 мамыр 2001)
• Құрмет ордені (Беларусь, 11 шілде 2001)
• 1-дәрежелі Жауынгерлік крест ордені (Армения, 2003)
• Достық ордені (Вьетнам, 1 желтоқсан 2021)
• 3-дәрежелі «Пьитаунзу Ситу Тингаха» («Маха Тарэй Ситу») ордені (Мьянма, 4 желтоқсан 2023)

ТМД марапаттары

• Достастық ордені (2003)

Діни марапаттары

• 1-дәрежелі Дмитрий Донской ордені (ОПШ, 2005)

Қосымша ақпарат

1. Өзге силовиктер қатарында Игорь Сечин, Алексaндр Бoртников және Виктор Иванов бар.

Дереккөздер

1. Kirby, Paul Ukraine conflict: Who's in Putin's inner circle and running the war?  (ағыл.). BBC News (24 June 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
2. Troianovski, Anton The Hard-Line Russian Advisers Who Have Putin’s Ear  (ағыл.). The New York Times (30 January 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
3. Galeotti, Mark Nikolai Patrushev, the man dripping poison into Putin’s ear  (ағыл.). The Spectator (28 March 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
4. Kovačević, Filip The Second Most Powerful Man In Russia  (ағыл.). New Lines Magazine (10 March 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
5. After Putin: 12 people ready to ruin Russia next  (ағыл.). Politico (29 September 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
6. Weiss, Michael The Death of Yevgeny Prigozhin: A Foreign Office Special Episode  (ағыл.). Foreign Office with Michael Weiss (26 August 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
7. van Brugen, Isabel Who Is Nikolai Patrushev? Putin Loyalist Touted as His Successor  (ағыл.). Newsweek (2 November 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
8. Патрушев Николай Платонович  (орыс.). ГЕРОИ СТРАНЫ. Тексерілді, 1 сәуір 2024.
9. КТО ТАКОЙ БОРИС ГРЫЗЛОВ: ПОСОЛ РОССИИ В БЕЛАРУСИ, ОДНОКЛАССНИК ПАТРУШЕВА И СИЛОВИК БЕЗ ПОГОН  (орыс.). officelife.media (4 февраля 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
10. PATRUSHEV, Nikolai Platonovich  (ағыл.). RUSSIA PROFILE.org (28 July 2008). Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
11. Twelve Who Have Putin's Ear  (ағыл.). Азаттық радиосы (15 October 2007). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
12. ПАТРУШЕВ НИКОЛАЙ ПЛАТОНОВИЧ  (орыс.). Федералды қауіпсіздік қызметінің ресми сайты. Тексерілді, 1 сәуір 2024.
13. Sir Robert Owen The Litvinenko Inquiry  (ағыл.). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
14. Chernenko, Elena Terrorism, Ukraine and the American threat: the view from Russia  (ағыл.). The Guardian (15 July 2015). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
15. Burrows, Emma Russian model in Thai jail promises to spill Trump-Russia secrets  (ағыл.). CNN (1 March 2018). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
16. Kalmbacher, Colin Model Who Claimed to Have Dirt on Paul Manafort-Linked Russian Billionaire Just Got Out of Jail  (ағыл.). lawandcrime.com (22 January 2019). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
17. Magnay, Diana Vladimir Putin: The security men, officials, and friends who are in his inner circle  (ағыл.). Sky News (17 March 2024). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
18. Osborn, Andrew Senior Russian security official questions U.S. commitment to Ukraine after Afghan exit  (ағыл.). Reuters (19 August 2021). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
19. Massicot, Dara What Russia Got Wrong  (ағыл.). Foreign Affairs (8 February 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
20. Schwirtz, Michael; Troianovski, Anton; Al-Hlou, Yousur; Froliak, Masha; Entous, Adam; Gibbons-Neff, Thomas Putin's War: The Inside Story of a Catastrophe  (ағыл.). Foreign Affairs (17 December 2022). Мұрағат көшірмесі 17 желтоқсанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
21. Патрушев назвал полной нелепостью угрозу Украине со стороны России  (орыс.). РБК (30 января 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
22. Kremlin Insiders Alarmed Over Growing Toll of Putin’s War in Ukraine  (ағыл.). Bloomberg (20 April 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
23. Isikoff, Michael Putin may have ‘lost touch with reality,’ expert says  (ағыл.). Bloomberg (27 February 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
24. Seddon, Max; Miller, Christopher; Schwartz, Felicia How Putin blundered into Ukraine — then doubled down  (ағыл.). Financial Times (23 February 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
25. Faulconbridge, Guy Russia is now fighting NATO in Ukraine, top Putin ally says  (ағыл.). Reuters (10 January 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
26. Prigozhin Killing Ordered by Putin’s Security Council Chief – WSJ  (ағыл.). The Moscow Times (22 December 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
27. COUNCIL IMPLEMENTING REGULATION (EU) No 810/2014 of 25 July 2014 implementing Regulation (EU) No 269/2014 concerning restrictive measures in respect of actions undermining or threatening the territorial integrity, sovereignty and independence of Ukraine  (ағыл.). eur-lex.europa.eu (25 July 2014). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
28. CONSOLIDATED LIST OF FINANCIAL SANCTIONS TARGETS IN THE UK  (ағыл.) (27 March 2024). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
29. США ввели санкции против семи российских олигархов и 17 чиновников из «кремлевского списка»  (орыс.). Meduza (6 апреля 2018). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
30. Russia-related Designations; Belarus Designations; Issuance of Russia-related Directive 2 and 3; Issuance of Russia-related and Belarus General Licenses; Publication of new and updated Frequently Asked Questions  (ағыл.). АҚШ Қаржы департаменті (24 February 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
31. Schedule 2 Sanctioned persons  (ағыл.) (20 April 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
32. Harding, Luke Putin, the Kremlin power struggle and the $40bn fortune  (ағыл.). The Guardian (24 February 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
33. Sternthal, Susanne As one of Vladimir Putin’s closest advisers on Ukraine, Nicolai Patrushev spreads disinformation and outlandish conspiracy theories  (ағыл.). The Conversation (7 June 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
34. Galeotti, Mark In Moscow's Shadows  (ағыл.) (14 June 2020). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
35. Гордеев, Владислав; Сухорукова, Елена; Новопашина, Наталья Дмитрий Патрушев возглавил Минсельхоз  (орыс.). РБК (18 мая 2018). Тексерілді, 1 сәуір 2024. Мұрағат көшірмесі 3 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
36. Lozano, Alicia Victoria Here are the Russian oligarchs targeted in Biden's sanctions  (ағыл.). NBC News (26 February 2022). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
37. Джорджевич, Александра; Прокушев, Владимир Наследные принципы: Как российская элита передает страну в руки своих детей  (орыс.). Новая газета (17 ноября 2020). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
38. Бондаренко, Мария; Подобедова, Людмила Сын Патрушева,однокурсник Фрадкова  (орыс.). РБК (6 апреля 2015). Тексерілді, 1 сәуір 2024. Мұрағат көшірмесі 28 қарашаның 2018 Wayback Machine мұрағатында
39. Биография на официальном сайте Совета Безопасности Российской Федерации  (орыс.). Мұрағат көшірмесі 13 желтоқсанның 2009 Wayback Machine мұрағатында
40. Босенко, И. Чекисты любят Родину и… мороженое  (орыс.). Ставропольская правда (24 июня 2003). Тексерілді, 1 сәуір 2024. Мұрағат көшірмесі 26 ақпанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
41. Лучшим людям Карелии. Тексерілді, 10 қаңтар 2010. Мұрағат көшірмесі 4 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
42. Указ Главы Чеченской Республики от 19.03.2014 № 37  (орыс.). Тексерілді, 12 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 12 тамыздың 2022 Wayback Machine мұрағатында
43. Николай Патрушев награждён орденом имени Ахмат-Хаджи Кадырова. Тексерілді, 19 мамыр 2014. Мұрағат көшірмесі 19 мамырдың 2014 Wayback Machine мұрағатында
44. Указ Главы Республики Карелия от 08.06.2020 № 56 «О награждении государственной наградой Республики Карелия»  (орыс.).
45. Указ Главы Чеченской Республики от 15 марта 2022 года № 50  (орыс.). Тексерілді, 10 тамыз 2022. Мұрағат көшірмесі 8 сәуірдің 2022 Wayback Machine мұрағатында
46. Указ Президента України № 338/2001 від 23 травня 2001 року «Про нагородження орденом Богдана Хмельницького»  (укр.) (23 мамыр 2001). Тексерілді, 1 сәуір 2024. Мұрағат көшірмесі 20 маусымның 2022 Wayback Machine мұрағатында
47. Указ Президента Республики Беларусь от 11 июля 2001 года № 377 «О награждении Н. П. Патрушева орденом Почёта»  (орыс.). Тексерілді, 16 мамыр 2021. Мұрағат көшірмесі 16 мамырдың 2021 Wayback Machine мұрағатында
48. «OXPAHA.RU», "Директора ФСБ наградили в Армении «Боевым крестом», 5 июня 2003  (орыс.). Тексерілді, 15 шілде 2007. Мұрағат көшірмесі 27 қыркүйектің 2007 Wayback Machine мұрағатында
49. Президент Вьетнама наградил Нарышкина и Патрушева орденом Дружбы  (орыс.). РИА Новости (1 декабря 2021). Тексерілді, 7 желтоқсан 2021. Мұрағат көшірмесі 7 желтоқсанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
50. Секретарь российского Совбеза награждён высшим мьянманским орденом  (орыс.) (4 декабря 2023). Тексерілді, 1 сәуір 2024.
51. Постановление Совета Межпарламентской Ассамблеи государств — участников Содружества Независимых Государств от 14 ноября 2003 г. № 45 О награждении орденом «Содружество»  (орыс.). Тексерілді, 5 желтоқсан 2012. Мұрағат көшірмесі 20 маусымның 2019 Wayback Machine мұрағатында
52. «Интерфакс», «Патриарх Алексий наградил главу ФСБ орденом Димитрия Донского», 11 июля 2005  (орыс.). Тексерілді, 15 шілде 2007. Мұрағат көшірмесі 27 қыркүйектің 2007 Wayback Machine мұрағатында