Жер (нем. Land – «жер, ел»), қазіргі Германияда 1919 жылдан бастап орталықтандырылмаған негізде мемлекеттің құрамына кіретін әкімшілік-аумақтық құрылымдар, ал 1949 жылдан бастап — федеративтік негізде.
Германияның Федеративті Республикасындағы федералды жер (нем. Bundesland), федерацияның «мемлекет мүшесі» (нем. Gliedstaat) болып есептеледі.
«Жер» (нем. Land) сөзінің әдеттегі мағынасынан айырмашылығы болуы үшін федералды жер (нем. Bundesland) термині қолдынылады, бірақ ГФР-дың басты заңдары немесе жер туралы конституция деген заңды құжаттарда ол қолданылмайды.
Германияның XIX ғасырдың ортасына дейінгі территориясында көптеген кішкентай бөлек мемлекеттер болған, ғасырлар бойы Германияның саясатты картасында айтарлықтай өзгерістер туындаған. Қазіргі Германияның территориясы 1945 жылдардан кейін орнаған. Бұл ретте дәстүрлі жерлестік ортақтығымен бірдей тарихи шекаралары жарым-жартылай ескерілген. Америкалықтардың, британдықтардың және француздардың басқыншылық еткен жерлері ГФР-дың құрамына енген. Кеңес өкіметі иелік еткен жерлер ГДР-дың құрамына еніп 1952 жылы 1990 жылдағы Германияның қосылуына дейін жер статусын жоғалтты.
Германияның Конституциялық құқығында жерлердің ГФР-дың федерациядан туындаған әкімшілік бірлігі емес, керісінше ГФР-дың жерлердің бірігуінен туындағаны жазылады. Жерлер конституциялық құқықтың субъектісі болып есептеледі және шектеулі халықаралық құқықтық субъектігіне ие. Жерлер «мемлекеттік жауапкершілік» артады. «Еркін мемлекет» терминіне үш жер ие (Бавария, Саксония және Тюрингии), бірақ бұл ерекшелік басқа жерлермен салыстырғанда ерекше құқыққа байланысты емес.
ГФР жерінен, батыстағы 10-ы, ГФР жеріне Германияның қосылуына дейін кірген жерлер, және олар «ескі» деген атқа ие. Ал шығыстағы, ГДР-дың қосылғанға дейін кірген 5 жері бейресми «жаңа» деп аталады. Берлин бұл «ескі» және «жаңа» системасына кірмейді.
Қазіргі уақытта Германия Федерациясында (ГФР) мемлекеттердің (жерлердің) өз конституциялары, сайланбалы заң шығарушы органдары (ландтагтары), ішкі ұйымдастыру және жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерінде белгілі бір дербестікке ие мемлекеттік басқарудың барлық негізгі салаларындағы өкілеттіктер және федералды органдардың заңнамасы бар үкіметтері, сот билігі бар. Сөздің кең мағынасында «елден» айырмасы «федералды жер» термині (нем. Bundesland), бірақ, мысалы, Германия Федеративтік Республикасының Негізгі Заңы немесе жер конституциялары сияқты құқықтық құжаттарда ол қолданылмайды, оның орнына «Герман жерлері» (Deutsche Länder) немесе «Германия Федеративтік Республикасы жерлері» (Länder der Bundesrepublik Deutschland) қолданылады.
Ағымдағы жағдайы
Жердің ресми атауында Land сөзі әрқашан бола бермейді. Сонымен, ресми түрде 16 жердің он бірінде ғана өз атында бұл атау бар. Үш жер ресми түрде «еркін мемлекеттер» (Бавария, Саксония және Тюрингия) және тағы екеуі (Гамбург және Бремен) «еркін қалалар» деп аталады, бірақ бұл басқа жерлермен салыстырғанда оларға ерекше құқықтар бермейді және мұндай белгілер тарихи болып табылады.
ГДР-мен біріккенге дейін ГФР-ны құраған он батыс жері бүгін бейресми түрде «ескі жерлер» деп аталады. Бір кездері Германия Демократиялық Республикасының территориясын құраған бес шығыс жер бүгінде бейресми түрде «жаңа» деп аталады. Берлин (Батыс және Шығыс) бұрынғы ерекше мәртебесіне байланысты аралық позицияны иеленетін «ескі» немесе «жаңа» жерлерге де жатпайды.
| Код | Туы | Елтаңба | Ресми атауы | Бундесраттағы орындар | Жер аумағы, км² | Тұрғыны, адам (2018) | Тығыздығы, адам/км² (2018) | Астанасы |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| BW | Баден-Вюртемберг Land Baden-Württemberg | 6 | 35 748,22 | 11 069 533 | 310 | Штутгарт Stuttgart | ||
| BY | Бавария еркін мемлекеті Freistaat Bayern | 6 | 70 541,57 | 13 076 721 | 185 | Мюнхен München | ||
| BE | Берлин Land Berlin | 4 | 891,12 | 3 644 826 | 4090 | Берлин Berlin | ||
| BB | Бранденбург Land Brandenburg | 4 | 29 654,48 | 2 511 917 | 85 | Потсдам Potsdam | ||
| HB | Бремен еркін ганзалық қаласы Freie Hansestadt Bremen | 3 | 419,36 | 682 986 | 1629 | Бремен Bremen | ||
| HH | Гамбург еркін және ганзалық қаласы Freie und Hansestadt Hamburg | 3 | 755,09 | 1 841 179 | 2438 | Гамбург Hamburg | ||
| HE | Гессен Land Hessen | 5 | 21 115,68 | 6 265 809 | 297 | Висбаден Wiesbaden | ||
| MV | Мекленбург-Алдыңғы Померания Land Mecklenburg-Vorpommern | 3 | 23 294,62 | 1 609 675 | 69 | Шверин Schwerin | ||
| NI | Төменгі Саксония Land Niedersachsen | 6 | 47 709,50 | 7 982 448 | 167 | Ганновер Hannover | ||
| NW | Солтүстік Рейн-Вестфалия Land Nordrhein-Westfalen | 6 | 34 112,31 | 17 932 651 | 526 | Дюссельдорф Düsseldorf | ||
| RP | Рейнланд-Пфальц Land Rheinland-Pfalz | 4 | 19 858,00 | 4 084 844 | 206 | Майнц Mainz | ||
| SL | Саар Saarland | 3 | 2 571,11 | 990 509 | 385 | Саарбрюккен Saarbrücken | ||
| SN | Саксония еркін мемлекеті Freistaat Sachsen | 4 | 18 449,96 | 4 077 937 | 221 | Дрезден Dresden | ||
| ST | Саксония-Анхальт Land Sachsen-Anhalt | 4 | 20 454,31 | 2 208 321 | 108 | Магдебург Magdeburg | ||
| SH | Шлезвиг-Гольштейн Land Schleswig-Holstein | 4 | 15 804,30 | 2 896 712 | 183 | Киль Kiel | ||
| TH | Тюрингия еркін мемлекеті Freistaat Thüringen | 4 | 16 202,37 | 2 143 145 | 132 | Эрфурт Erfurt | ||
| DE | Германия Федеративтік Республикасы Bundesrepublik Deutschland | 69 | 357 582,00 | 83 019 213 | 232 | Берлин Berlin |
Германия жерлерінің тарихы
Қазіргі жерлердің ізашары
XVIII ғасырда неміс жерінде шамамен 350 мемлекет (меншік) болса, Вена конгресінен кейін 36 мемлекет болды. Тарихи тұрғыдан алғанда, Германия аумағында XIX ғасырдың ортасына дейін көптеген жеке егеменді мемлекеттер болған және ғасырлар бойы Германияның саяси картасы айтарлықтай өзгерді. 1871 жылы біртұтас империя құрылғаннан кейін Германияның құрамына 25 мемлекет кірді (төрт патшалық, алты ұлы герцогтік, бес герцогтік, жеті княздік, мемлекет басшылары сайланған үш еркін қала, кейінірек олар бір «империялық жерге» теңестірілді). Сонымен бірге империяның ең ірі мемлекеті оның аумағының жартысынан көбін алып жатқан Пруссия Корольдігі болды.
1919 жылғы конституцияда «мемлекет» термині «жер» терминімен ауыстырылды, сондай-ақ олардың барлығына міндетті республикалық басқару нысаны бекітілді. Келесі бірнеше жылда Веймар Республикасындағы жерлердің саны қысқарды — олардың кейбіреулері жойылып, ірі құрылымдардың құрамына кірді; басқалары бірігіп, жаңа жерлерді құрады. 1920 жылы 1 мамырда жеті Тюринг мемлекеті бірігіп, біртұтас Тюрингия жерін құрады. Вальдек еркін мемлекеті 1929 жылы Пруссия еркін мемлекетінің құрамына енді.
Германиядағы НСДАП диктатурасы кезінде жерлердің өзін-өзі басқаруы жойылды. Жерлер өздері өмір сүруін жалғастырды, ал олардың саны азайып отырды: 1934 жылы Мекленбург-Шверин еркін мемлекеті мен Мекленбург-Штрелиц еркін мемлекеті Мекленбург және Любек еркін және ганзалық қаласына біріктірілді. 1937 жылы Пруссияға қосылып, Шлезвиг-Гольштейн пруссиялық провинциясының аудандық бағыныстағы қалаларының біріне айналды.
Соғыстан кейінгі жердің қалыптасуы
1945 жылы Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияны төрт держава (Кеңес Социалистік Республикалар Одағы, Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары және Француз Республикасы) оккупациялады және осы одақтас мемлекеттердің әскери әкімшіліктерінің бақылауында болды. Оның территорияларының бір бөлігі КСРО мен Польшаға берілді, ал қалған аумақтар төрт оккупация аймағына бөлінді.
1945 жылы 19 қыркүйекте американдық оккупация аймағында үш мемлекет жарияланды:
- Үлкен Гессен (1946 жылдан — Гессен жері): бұрынғы Гессен халықтық мемлекеті негізгі бөлігі және бұрынғы Пруссияның Гессен-Нассау провинциясының негізгі бөлігі;
- Вюртемберг-Баден: бұрынғы Вюртемберг халықтық жерінің солтүстік бөлігі және бұрынғы Баден Республикасының солтүстік бөлігі;
- Бавария: Баварияның еркін мемлекетінің көп бөлігі.
Бремен де өзінің жер мәртебесін сақтап қалды, ол 1947 жылғы жарлықпен бекітілді, оның ішінде Бремен жерінде да Төменгі Саксонияның шағын ауданы.
1946 жылғы 23 тамыздағы жарлықпен Британдық оккупация аймағында еркін Пруссия мемлекеті жойылды және оның бұрынғы провинцияларында үш жер жарияланды:
- Шлезвиг-Гольштейн (бұрынғы Шлезвиг-Гольштейн провинциясы);
- Ганновер (бұрынғы Ганновер провинциясы);
- Солтүстік Рейн — Вестфалия (бұрынғы Вестфалия провинциясы, сондай-ақ бұрынғы Рейн провинциясының Ахен, Дюссельдорф және Кельн аудандары).
Кейінірек Ганновер жері бұрынғы Ольденбург еркін мемлекетінің, Брунсвик еркін мемлекетінің және Шаумбург-Липпе еркін жерінің аумақтарымен бірге Төменгі Саксония жеріне біріктірілді. Гамбург еркін қала және тәуелсіз жер мәртебесін сақтап қалды. Липпе жері (бұрынғы Липпе еркін мемлекетінің аумағы) бастапқыда тәуелсіздігін сақтап қалды, бірақ 1947 жылы Солтүстік Рейн — Вестфалияға берілді.
1945 жылы Францияның оккупация аймағында үш жер құрылды:
- Оңтүстік Баден (1947 жылдан — Баден): бұрынғы Баден Республикасының оңтүстік бөлігі;
- Вюртемберг-Гогенцоллерн: бұрынғы Вюртемберг халықтық жерінің оңтүстік бөлігі және бұрынғы Пруссиялық Гогенцоллерн провинциясы;
- Рейнланд-Пфальц: Пруссиялық Рейн провинциясының Кобленц және Трир оңтүстік округтері, Гессен-Нассау провинциясының батыс бөлігі, Гессен — Рейнгессен жерінің оңтүстік-батысы және баварлық Пфальц.
Кеңестік оккупация аймағында бес жер құрылды:
- Бранденбург: Пруссиялық Бранденбург провинциясының Польша пайдасына аумақтың бір бөлігінен бас тартқаннан кейін қалған бөлігі;
- Мекленбург: бұрынғы Мекленбург жері Пруссияның Померания провинциясының қалған бөліктерімен;
- Саксония-Анхальт: Еркін Анхальт мемлекеті, Пруссияның Саксония провинциясының көп бөлігі және шағын Брунсвик және Тюринг эксклавтары;
- Саксония: Пруссиялық Төменгі Силезия қалдықтарымен бірге Саксонияның еркін мемлекеті;
- Тюрингия: Пруссия Саксониясының Эрфурт ауданымен бірге бұрынғы Тюрингия жері.
Берлин ерекше төрт жақты статусқа ие болды және оны барлық төрт держава басқарды, кейіннен Батыс Берлин және Шығыс Берлин ерекше мәртебеге ие болды. Бастапқыда француз аймағының бір бөлігі болған Саар 1947 жылы Бақылау кеңесінің бақылауынан шығарылды және француз протектораты ретінде өзінің конституциясын алды.
Осылайша, жерлердің соғыстан кейінгі қалыптасуы кезінде дәстүрлі отандастар қауымдастығы мен тарихи қалыптасқан шекаралар үнемі ескерілмей, жерлердің шекаралары көбінесе жаулап алу аймақтарының шекаралары арқылы белгіленді. 1949 жылы американдық, британдық және француздық оккупация аймақтарында құрылған жерлер Германия Федеративтік Республикасын құрды. Кеңестік оккупация аймағындағы жерлерде 1949 жылы Германия Демократиялық Республикасы жарияланды, бірақ 1952 жылы ГДР-дағы жерлер унитарлық мемлекеттің бөлігі ретінде округтердің пайдасына жойылды.
Кейінгі даму
1952 жылы Вюртемберг-Баден, Баден және Вюртемберг-Гогенцоллерн мемлекеттері біртұтас Баден-Вюртемберг жеріна біріктірілді. 1956 жылы референдум және Франциямен Люксембург шартына қол қою нәтижесінде Францияның протекторатында болған Саар аймағы оныншы жер түріндегі Германия Федеративтік Республикасының құрамына енді. Ресми түрде Саар 1957 жылы 1 қаңтарда Германия Федеративтік Республикасының құрамына енді.
1990 жылы тамызда Германия Федеративтік Республикасы мен Германия Демократиялық Республикасы арасындағы Германияны біріктіру туралы келісімге қол қойылды, онда Германия Демократиялық Республикасын жою және оның территориясының Германия Федеративтік Республикасына қайта құрылған бес жердің (шекаралары сәл өзгертілген) кіруін, сондай-ақ Шығыс Берлинді Батыс Берлинмен бір федералдық жер Берлиннің құрамында қайта біріктіру және оған Германия астанасын беру көзделді.
1991 жылы 11 қаңтарда Батыс және Шығыс Берлин біріктірілді.[дереккөзі жоқ]
Жер шекарасындағы өзгерістер галереясы
Дереккөздер
- Германия Федеративтік Республикасының Негізгі заңы. Басты дереккөзінен 31 тамыз 2021.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 31 тамыз 2021.
- Verfassung des Freistaates Sachsen
- Verfassung des Landes Sachsen-Anhalt
- Verfassung des Landes Brandenburg
- Verfassung des Landes Mecklenburg-Vorpommern. Басты дереккөзінен 18 қаңтар 2020.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 19 қыркүйек 2021.
- Verfassung der Freien und Hansestadt Hamburg
Әдебиет
- Werner Künzel/Werner Rellecke: Geschichte der deutschen Länder; Münster 2005, ISBN 3-402-03416-6
- Hans Geog Wehling: Die Deutschen Lander. Geschichte, Politik, Wirtschaft; 2004, ISBN 3-531-43229-X
- Sven Leunig: Die Regierungssysteme der deutschen Länder, 2007, 3825228444