Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) (нем. Deutsche Demokratische Republik; батыс елдерінде көбіне Шығыс Германия нем. Ostdeutschland) — Орталық Еуропада 1949 жылдың 7 қазанынан 1990 жылдың 3 қазанына дейін болған қазіргі Германияның шығысында орналасатын мемлекет.
| Германия Демократиялық Республикасы (ГДР) нем. Deutsche Demokratische Republik (DDR) КСРО сателлиті | |||
| |||
| Ұраны «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» нем. Proletarier aller Länder, vereinigt Euch! | |||
| Әнұраны «Қирандылардан қайта туылған» нем. «Auferstanden aus Ruinen» | |||
| Астанасы | Шығыс Берлин | ||
| Ірі қалалары | Шығыс Берлин, Лейпциг, Дрезден | ||
| Тіл(дер)і | Неміс Серб (Бецирк Дрезден мен Бецирк Коттбус региондарында) | ||
| Діні | атеизм | ||
| Ақша бірлігі | ГДР маркасы | ||
| Билеуші партия | Германия социалистік бірлік партиясы | ||
| Аумағы | 108 333 | ||
| Халқы | 16 675 000 | ||
| Басқару формасы | Федеративті Марксист-Ленинист бірпартиялы социалистік республика (1949-1952) Унитарлы Марксист-Ленинист бірпартиялы социалистік республика (1952-1989) Унитарлы парламенттік республика (1949-1952) | ||
| Президент | |||
| - 1949—1960 | Вильгельм Пик | ||
| Мемлекеттік кеңестің төрағасы | |||
| - 1960—1973 | Валтер Улбрихт | ||
| - 1973—1976 | Вилли Штоф | ||
| - 1976—1989 | Эрих Хонеккер | ||
| - 1989 | Эгон Кренц | ||
| - 1989—1990 | Манфред Герлах | ||
| Халық палатасының төрағасы | |||
| - 1990 | Сабина Бергман-Пол | ||
| Интернет-домен | .dd | ||
| Телефон коды | 37 | ||
ГДР 1949 жылы 7 қазанда Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң 4 жылдан кейін Шығыс Германия жерінде бұрынғы Германияның кеңестік басқын аймағы орнында құрылды.
1990 жылы Берлин қабырғасы жойылып, ГДР Батыс Германиямен қосылады да, ГФР мемлекетін құрады.
Кеңес Одағынан социалистік саяси режимді қабылдаған ГДР қырғи қабақ соғысы тарихында социалистік лагердің жетекші елдерінің бірі болды. Көбінесе коммунисттік мемлекет деп аталынғанымен, өзі-өзін социалисттік және "жұмысшылардың мемлекеті" деп атайды.
Тарихы
Кеңестік оккупациялық аймақ (1945-1948)
1945 жылы Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін Германия аумағында төрт басқын аймағы құрылды. 1945 жылы 4 шілдеде Мекленбург-Алдыңғы Померания, Саксония және Тюрингияда жер әкімшіліктері құрылды. 1945 жылы 27 шілдеде министрліктің қызметін атқаратын орталық әкімшіліктер құрылды. 1947 жылы 11 маусымда Германияның экономикалық комиссиясы құрылып, оның құрамына орталық әкімшіліктердің төрағалары кірді, ал оның төрағасы болып 1948 жылы социалист Генрих Рау тағайындалды. Орталық әкімшіліктердің төрағалары мен Германия Экономикалық комиссиясының төрағасын Кеңес әскери әкімшілігі (КӘӘ) тағайындады.
1946 жылы 20 қазанда ландтагқа сайлау өтіп, онда ГСБП көпшіліктің дауысына ие болды. 1946 жылы 20 желтоқсанда — Тюрингия конституциясы, 1947 жылы 10 қаңтарда — Саксония-Анхалт конституциясы, 1947 жылы 6 ақпанда — Бранденбург конституциясы, 1947 жылы 28 ақпанда — Саксония конституциясы, 1947 жылы 16 қаңтарда — Мекленбург-Алдыңғы Померания конституциясы қабылданды. Ландтагтар жерлердің заң шығарушы органдары, крейстагтар мен қауымдық өкілдіктер жер премьер-министрлері мен жер министрлерінен тұратын жер үкіметтері атқарушы органдарға, жергілікті өзін-өзі басқарудың өкілді органдары, крейсраттар (ландраттар және аудан кеңесшілерден тұратын) және қауымдық кеңестерге (құрамында бургомистрлер мен қауымдық кеңесшілер) - атқарушы органдар болды және жоғарғы жер соттары, жер соттары және телімдік соттар, прокуратура органдары - жерлердің бас прокурорлары және жер соттарының прокурорлары сот органдары болып қалды. Сонымен бірге кеңестік аймақтың жерлері валюта шығармады (жерлердің эмиссиялық банктері Одақтас әскери қолбасшылықтың маркасын шығарды) және өздерінің қарулы күштері болмады.
1948 жылдың тамыз айына дейін Кеңес әскери әкімшілігі нацисыздандыру жүргізді, ҰСНЖП атқарымпаздары басшылықтан алынып, түрмелерде ішінара оқшауланды. Нацисыздандыру желеуімен КСРО, КӘӘ ықтимал қарсыластарынан немесе олар енгізіп жатқан жаңа биліктен «тазалау» жүргізілді, оның ішіне ХДО, ГЛДП, ГҰДП көптеген жетекшілері мен жақтастары, сондай-ақ кейбір қоғам және діни ұйымдар кірді. «Тазартулар» сонымен қатар 1946 жылы сәуірде социал-демократтармен тепе-тең негізде құрылған ГСБП коммунистердің басымдық үшін күресімен қатар жүрді. «Жұмысшы табының партиясынан шыққан мыңдаған қарапайым мүшелерді есептемегенде, 2600 атқарымпазы мен белсенді мүшелері қызметтерінен қуылды, Батысқа қашуға мәжбүр болды, тұтқындалды немесе КСРО жер аударылды, нәтижесінде ГСБП сталиндік үлгідегі партияға айналды.
1948 жылғы 20 маусымда одақтастар өздерінің басқын аймақтарында (британдық, американдық және француздық) ақша реформасын жүргізгеннен кейін, 1948 жылғы 23 маусымда кеңестік басқын билігі өздерінің шығыс аймақта ақша реформасын жүргізді — ескі рейхсмарктары жаңаға – кеңестік басқын аймағының неміс маркалары (1949 жылдан бастап – Германия Демократиялық Республикасының маркасы) аталған кеңес үкіметінің мөртаңбасы бар сол рейхсмарктарына айырбасталды. 1:1 мөлшерлемесі бойынша бір адамға ең көбі 70 ескі рейхсмарк айырбасталды, ал артық соманы 10:1 мөлшерлемесі бойынша айырбастауға рұқсат етілді, бірақ оның иесі шығу тегінің заңдылығын дәлелдей алған жағдайда ғана. оның ақшасынан. Жеңіске жеткен елдердің экономикалық идеологиялары түбегейлі алшақтап, кеңестік басқын билігі шекараларды жауып, сол арқылы кеңестік басқын аймағының ішінде жатқан Батыс Берлинді толығымен жауып тастады, осылайша бірінші Берлин дағдарысы (1948 жылы 21 маусым — 1949 жылы 11 мамыр) басталды.
1948 жылы 20 шілдеде Германия эмиссиялық банкі құрылып, Шығыс жерлері неміс маркасының шығарылымы басталды. Сөйтіп, Кеңес Одағының жаулап алған бес жері арасында экономикалық одақ құрылды.
Шығыс Германия мемлекетінің құрылуы (1948-1952)
Ялта конференциясында жеңілген Нацистік Германияның бөлінуі шешілді. Одер-Нейсе шекарасы бойынша Батыс Германия мен Шығыс Германия мемлекеттерінің құрылуы шешілді. Германия социалистік бірлік партиясы (ГСБП) социалистік демократиялық (ГСДП) пен коммунистік партияларының (ГКП) қосылғанынан құрылды және Шығыс Германияның содан бері Шығыс Германияны жойылуына дейін басқарып тұрады. Нацистік әкімшілігінен бұрын бұл екі партия өздерінің арасындағы қастастығы үшін танымал болатын. Олардың бірге қосылуы халыққа коммунизм және бірлікті білдіру мақсатымен болды. Екі қарсыластың бірге қосылуын КСРО жасаған қысымымен түсіндіруге болады. Бұл КСРО-ның шетелдік политикасына жасаған өзгерістердің бар екенін көрсетеді және дәлелдейді.
1949 жылы КСРО ГДР басқаруды тоқтатып, билікті ГСБП-ға береді. Сол кезде Вильгельм Пик ГДР Президенті атағын алып, өліміне дейін ГДР басы болады. Вильгельм Президент болғанымен, басқарудың көбісін ГСБП Генералды Хатшысы Вальтер Убрихт орындайтын.
Ұлттық дербестілігі
Шығыс Германия құрылғанынан кейін оның халқына өзінің ұлттық дербестілігін құру керек болды. Географиялық және хронологиялық жақтан Пруссияға жақын болғанымен. Олар Пруссия аристократиясынан қалған мұраның барлығын да жойды, соның ішінде: помещик-юнкерлердің үйлері жойылды, Берлин патша сарайы жоқ қылынды және де ІІ Фридрихтің ескерткіші бұзылды. ГДР үкіметі оның ұлттық дербестілігі Германияның прогрессивті тарихына байланыстырылып жасаланынады деп шешеді, соның ішінде Томас Мюнцлердің Германиядағы шаруалар соғысындағы үлесіне көп назар аударылатын.
Германияның қайта қосылуы
1989 жылдың мамырында ГДР-да болған жалған сайлауларға қарсылық білдірген немістер заңсыз жолмен елден шығуды бастайды. Осыған әсер еткен тағы бір себеп – 1989 жылдың 2 мамырында Мажар Халық Республикасы (қазіргі Мажарстан) мен Аустрия шекарасын жауып тұрған электрлік қоршаудың жойылуы болатын. ГДР-ден Мажарстанға өту заңсыз болғандықтан, көбісі Чехословакия арқылы Мажарстанға өтіп, содан кейін Аустриядан ГФР-ге және ары қарай да жер аударатын. Санақтарға сүйенсек, шілде айына қарай 25,000 шығыс Германия немістері елдің сыртына қоныс аударып қойған; олардың көбісі Аустрияға барудың тәуекеліне бармай-ақ қойып, Мажарстанда қала берген.
Ақыр-аяғында Мажар-Аустрия қоршауының ашылуы көптеген оқиғаларға әкеп соғады, соның ішінде тарихшылар ГДР мен Шығыс блоктың ыдырауын да қосады. Негізі, қоршаудың алып тастау идеясы ең бірінші рет Еуропалық пикникте ұсынылған. Оның авторы – Аустрияның сол кездегі кронпринці Отто фон Габсбург және оны қолдаған Мажарстанның сол кездегі Премьері Микош Немет болатын.
Келесі маңызды оқиға 1989 жылдың 10 қыркүйегінде Мажар Сыртқы істер министрі Дьюла Хорн жариялағаны болатын. Ол Мажарстаннан Аустрияға көшуге тыйымның салынуын тоқтатқан. Содан кейін, екі күннің ішінде 22,000 неміс Аустрияға қоныс аударған. Кейінгі айларда ГДР-да қалған немістер үкіметке қарсы протесттер өткізетін және сол жерде он мыңнан бастап отыз мыңға дейін адам жиналатын. Протесттердің көлемін көрген Эрих Хонекер қызметін доғарып, оның орнына басқа коммунист Эгон Крэнц партияның басшысы орнын алады. Чехословакияның шекараларды ресми түрде ашқанын білген ГДР үкіметі басқа амал көрмегендігінен шығыс пен батыс Германия арасындағы шекараны жарым-жартылай ашуды шешеді. Дәл солай, 30 жылдың ішінде бірінші рет ГДР немістері ГФР ішіне емін-еркін кіре алатын. Бір ай өткеннен кейін, Крэнц қызметін тоқтатады да, ГСБП демократизациялануды бастайды.
Шығыс Германияның соңғы сайлаулары 1990 жылының наурызында өткен. Сол сайлауда Германияның қайта қосылуын қолдайтындығынан жеңген Германияның Христиандық-Демократиялық одағы болатын. Көп ұзамай екі неміс мемлекеттері мен олардың ниеттестері бірнеше келіссөз өткізіп, Германияның қайта қосылуы шешіледі. Фолькскаммердегі дауыс беру кезінде Шығыс Германияның ГФР құрамына кіргізілуі шешіледі.
Бундестаг пен Фолькскаммер келісім шартқа дауыс береді де, Германия қайта қосылуы ресми түрде басталады.
Шығыс Германияның өмір сүру жағдайы нашарлығы мен экономикалық тұрақсыздығы оның халқына қатты әсер ететін және ГДРдің ГФР құрамына кіруіне 32 жыл болғанымен, олардың ерекшеліктері әлі де байқалынады да, талқыланады.
Саясаты
1955 жылы ГДР Варшава келісім ұйымының мүшесі болып кетеді.
1974 жылы ГДР конституциясында "социалистік немістер халқы" деген түсінік жазылды. Ол ГФР-дегі және Нацистік Германиядағы "капиталистік немістер халқынан" алыстау мақсатымен жасалған. Сол жерде ГДРдің әрбір тұрғынында өзінің құқығы мен бостандығының болғаны айтылады.
Мемлекеттік құрылысы
Жерлер Палатасы (нем. Länderkammer) Заң шығарушы органдар рөлін атқарады. Ландтагтармен (1952—1990 жж. ыдыраған) сайланатын. Халық Палатасын халық сайлайтын. Мемлекет басшысы - Президент және ол Жерлер мен Халық Палаталарымен (4 жылға, 1968 жылдан бастап 5 жылға) сайланады. Мемлекеттің атқарушы органы - Үкімет (Regierung der Republik), соның құрамына Премьер Министр және басқа да министрлер кіреді.
Халқы
Шығыс Германия халқы өзінің тарихы барысында 3 миллион адамға азаяды, 1948 жылы 19,000,000 болып, 1990 жылы 16,000,000 адам болып өзгереді. Сол 19,000,000 халықтың төрт миллионына жуығы елдерінен қуғаланып (депортация), Польшада және Кеңес Одағында тұруға мәжбүр болады. Шығыс Германияның халқының солай өзгеруі көршілес Польшадан қатты ерекшеленеді; Польшада адам саны басында 21 миллион болса (ГДР-ден қатты көп емес), соңында 38 миллион (ГДР екі еседен де көп) болып кетеді. Осының басты себептерінің бірі – эмиграция. ГДР халқының ширегіне жуығы елден эмиграциялаған. Мемлекеттердің қосылғанынан да кейін Шығыс Германияның туу көрсеткіштері көбінесе төменірек саналады.
Статистикасы
Шығыс Германия немістері ғана емес, Батыс Германия немістері, бұрыңғы шығыс территориялардан және Чехословакиядан шыққан босқындар, ЭӨКС елдерінің иммигранттары және гастарбайтерлер ГДР халқы қылып саналған.
| Жыл | Жалпы халық саны | Туу | Өлім | Халық санының табиғи өсуі | Миграция сальдосы | Туу көрсеткіші, ‰ | Өлім көрсеткіші, ‰ | Табиғи өсуі, ‰ | Миграция сальдосы, ‰ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1950 | 18 388 172 | 303 866 | 219 582 | 84 284 | -122 328 | 16,53 | 11,94 | 4,58 | -6,65 |
| 1951 | 18 350 128 | 310 772 | 208 800 | 101 972 | -151 989 | 16,94 | 11,38 | 5,56 | -8,28 |
| 1952 | 18 300 111 | 306 004 | 221 676 | 84 328 | -272 317 | 16,72 | 12,11 | 4,61 | -14,88 |
| 1953 | 18 112 122 | 298 933 | 212 627 | 86 306 | -196 881 | 16,50 | 11,74 | 4,77 | -10,87 |
| 1954 | 18 001 547 | 293 715 | 219 832 | 73 883 | -243 198 | 16,32 | 12,21 | 4,10 | -13,51 |
| 1955 | 17 832 232 | 293 280 | 214 066 | 79 214 | -307 868 | 16,45 | 12,00 | 4,44 | -17,26 |
| 1956 | 17 603 578 | 281 282 | 212 698 | 68 584 | -261 492 | 15,98 | 12,08 | 3,90 | -14,85 |
| 1957 | 17 410 670 | 273 327 | 225 179 | 48 148 | -147 111 | 15,70 | 12,93 | 2,77 | -8,45 |
| 1958 | 17 311 707 | 271 405 | 221 113 | 50 292 | -76 097 | 15,68 | 12,77 | 2,91 | -4,40 |
| 1959 | 17 285 902 | 291 980 | 229 898 | 62 082 | -159 496 | 16,89 | 13,30 | 3,59 | -9,23 |
| 1960 | 17 188 488 | 292 985 | 233 759 | 59 226 | -168 408 | 17,05 | 13,60 | 3,45 | -9,80 |
| 1961 | 17 079 306 | 300 818 | 222 739 | 78 079 | -21 518 | 17,61 | 13,04 | 4,57 | -1,26 |
| 1962 | 17 135 867 | 297 982 | 233 995 | 63 987 | -18 771 | 17,39 | 13,66 | 3,73 | -1,10 |
| 1963 | 17 181 083 | 301 472 | 222 001 | 79 471 | -256 923 | 17,55 | 12,92 | 4,63 | -14,95 |
| 1964 | 17 003 631 | 291 867 | 226 191 | 65 676 | -29 590 | 17,16 | 13,30 | 3,86 | -1,74 |
| 1965 | 17 039 717 | 281 058 | 230 254 | 50 804 | -19 141 | 16,49 | 13,51 | 2,98 | -1,12 |
| 1966 | 17 071 380 | 267 958 | 225 663 | 42 295 | -23 791 | 15,70 | 13,22 | 2,48 | -1,39 |
| 1967 | 17 089 884 | 252 817 | 227 068 | 25 749 | -28 397 | 14,79 | 13,29 | 1,51 | -1,66 |
| 1968 | 17 087 236 | 245 143 | 242 473 | 2670 | -15 402 | 14,35 | 14,19 | 0,16 | -0,90 |
| 1969 | 17 074 504 | 238 910 | 243 732 | -4822 | -1364 | 13,99 | 14,27 | -0,28 | -0,08 |
| 1970 | 17 068 318 | 236 929 | 240 821 | -3892 | -10 727 | 13,88 | 14,11 | -0,23 | -0,63 |
| 1971 | 17 053 699 | 234 870 | 234 953 | -83 | -42 273 | 13,77 | 13,78 | -0,01 | -2,48 |
| 1972 | 17 011 343 | 200 443 | 234 425 | -33 982 | -26 110 | 11,78 | 13,78 | -2,00 | -1,53 |
| 1973 | 16 951 251 | 180 336 | 231 960 | -51 624 | -8867 | 10,64 | 13,68 | -3,04 | -0,52 |
| 1974 | 16 890 760 | 179 127 | 229 062 | -49 935 | -20 576 | 10,61 | 13,56 | -2,96 | -1,22 |
| 1975 | 16 820 249 | 181 798 | 240 389 | -58 591 | 5372 | 10,81 | 14,29 | -3,48 | 0,32 |
| 1976 | 16 767 030 | 195 483 | 233 733 | -38 250 | 29 077 | 11,66 | 13,94 | -2,28 | 1,73 |
| 1977 | 16 757 857 | 223 152 | 226 233 | -3081 | -3401 | 13,32 | 13,50 | -0,18 | -0,20 |
| 1978 | 16 751 375 | 232 151 | 232 332 | -181 | -10 870 | 13,86 | 13,87 | -0,01 | -0,65 |
| 1979 | 16 740 324 | 235 233 | 232 742 | 2491 | -3277 | 14,05 | 13,90 | 0,15 | -0,20 |
| 1980 | 16 739 538 | 245 132 | 238 254 | 6878 | -40 781 | 14,64 | 14,23 | 0,41 | -2,44 |
| 1981 | 16 705 635 | 237 543 | 232 244 | 5299 | -8628 | 14,22 | 13,90 | 0,32 | -0,52 |
| 1982 | 16 702 306 | 240 102 | 227 975 | 12 127 | -12 946 | 14,38 | 13,65 | 0,73 | -0,78 |
| 1983 | 16 701 487 | 233 756 | 222 695 | 11 061 | -52 591 | 14,00 | 13,33 | 0,66 | -3,15 |
| 1984 | 16 659 957 | 228 135 | 221 181 | 6954 | -26 852 | 13,69 | 13,28 | 0,42 | -1,61 |
| 1985 | 16 640 059 | 227 648 | 225 353 | 2295 | -2477 | 13,68 | 13,54 | 0,14 | -0,15 |
| 1986 | 16 639 877 | 222 269 | 223 536 | -1267 | 22 813 | 13,36 | 13,43 | -0,08 | 1,37 |
| 1987 | 16 661 423 | 225 959 | 213 872 | 12 087 | 1122 | 13,56 | 12,84 | 0,73 | 0,07 |
| 1988 | 16 674 632 | 215 734 | 213 111 | 2623 | -243 459 | 12,94 | 12,78 | 0,16 | -14,60 |
| 1989 | 16 433 796 | 198 922 | 205 711 | -6789 | 12,10 | 12,52 | -0,41 | 0,00 |
ГДР территориясында 1989 жылы 129 елден келген 166 149 шетелдік тұрғындар болды.
Дереккөздер
- https://www.h-net.org/reviews/showrev.php?id=31618
- https://en.wikipedia.org/wiki/East_Germany#CITEREFJudt2005
- https://archive.today/20050419213613/http://www.germannotes.com/hist_east_wall.shtml Неміс жазбалары
- Дайджест новостей от 24.03.1989. www.aif.ru. Тексерілді, 9 маусым 2018.
| Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |