www.wikidata.kk-kz.nina.az

Тарту эст Tartu немісше және шведше Dorpat 2 орыс Дерпт Derpt 11 17 ғасырларда және 1893 1918 жылдары Юрьев Jurjew Эмайы

Тарту

Тарту (эст. Tartu; немісше және шведше: Dorpat, орыс. Дерпт/Derpt, 11–17 ғасырларда және 1893–1918 жылдары Юрьев/Jurjew) — Эмайыги (Омовжа; нем. Embach — Эмбах) өзеніндегі қала, Эстониядағы Таллиннен кейін халық саны жағынан екінші қала, уездік орталық.

Қала
Тарту
Tartu
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел

 Эстония

Уезд

Тартумаа

Мэр

Урмас Клаас

Тарихы мен географиясы
Координаттары

58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. / 58.367; 26.717 (G) (O) (Я)Координаттар: 58°22′ с. е. 26°43′ ш. б. / 58.367° с. е. 26.717° ш. б. / 58.367; 26.717 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1030

Жер аумағы

38,8 км²

Уақыт белдеуі

UTC+2, жазда UTC+3

Тұрғындары
Тұрғыны

95 074 адам (2012)

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+372 7

Автомобиль коды

T

tartu.ee/?lang_id=5

Тарту

Тарихы Өңдеу

Тарту (1866)

Тарту — Балтық жағасындағы орналасқан ең көне қалаларының бірі. Бұл жердегі көне адамның тұрақты қонысы V ғасырмен даталанған, ал ескі қаланың орны VI—VIII ғасырлармен. Ескі қала Тарбату (tarvas — эст. 'жабайы өгіз') деп аталған. Осыдан эстон тіліндегі кейінгі атауы — Тарту, сонымен қатар Dörpt, Dorpat немесе Дерпт.

1030 жылы Тарбату қаласы киев князі Ярослав Мудрыйдың жасағымен жауланды. Ярослав қаланы өзінің христиандық есімімен Юрьев деп атады.

1061 жылы қала жергілікті тайпалармен өртенді.

1224 жылы ұзақ уақытты қоршаудан кейін қала неміс серілер-семсершілермен жауланды.

Қаланың атауы немісше Дорпат деп өзгертілді және Дорпат епископтығының орталығына айналды.

1600—1603, 1625—1656 және 1661—1704 жылдары Дорпат Швецияның , 1603—1625 жылдары — Польша мен Литва одағының, ал 1656—1661 жылдары — Ресейдің иесінде болды.

1632 жылы қалада «Густавиан академиясы» (қазіргі кезде — Тарту университеті) ашылды, Швед корольдігіндегі екінші (Уппсала университетінен кейін) жоғары оқу орны.

1893 жылы қалаға 1919 жылға дейін сақталған Юрьев атауы қайта берілді.

1918 жылдың 24 ақпанында Юрьев қаласы неміс әскерлерімен оккупацияланды. 1918 жылдың 22 желтоқсанында Қызыл Әскер Юрьев қаласын немістерден босатты және Совет үкіметін орнатты.

1919 жылдың қаңтарында эстон әскерлері Қызыл Армияны Юрьевтен шығарып, қысқа мерзім ішінде шамамен 360 адам өлтірілді. Эстония республикасында қала атауы Тарту деп өзгертілді.

1940 жылы Эстонияға кеңес әскерлері енгізіліп және ЭКСР құрылды, сол жылдың 6 тамызында КСРО-ға қосылды. 1940 жылдан бастап Тарту мемлекеттік университеті эстон және орыс тілдерінде білім беретін кеңестік жоғарғы оқу орнына айналды.

1950 жылға қарай қала халқы 55 мың адамға дейін жетті.

Халқы Өңдеу

Демографиясы Өңдеу

1825 1833 1840 1847 1856 1863 1867 1881 1897 1922 1934 1939 1959 1970 1979 1989 2000 2010
8450 10.020 12.203 12.185 12.914 14.386 21.014 29.974 42.308 50.342 58.876 60.281 74.263 90.459 104.518 113.977 98.695 103.284

Халықтың тарихи үлестрімі Өңдеу

Ұлттар 1867 1881 1897 1922 1934
саны % саны % саны % саны % саны %
Барлығы 21 014 100 29 974 100 42 308 100 50 342 100 58 876 100
эстондар 9720 46,3 16 526 55,4 29 039 68,6 42 459 84,5 51 559 87,6
немістер 8907 42,4 10 486 35,2 7020 16,6 3210 6,4 2706 4,6
орыстар 1866 8,9 1818 6,1 3689 8,7 2570 5,1 2640 4,5
басқалар 521 2,5 1144 3,8 2560 6,1 2103 4,2 1971 3,3

Білім беру және ғылым Өңдеу

Тарту университеті. Бас ғимараты (2006)

Қалада Тарту университеті (бұрынғы атаулары — Дерпт университеті, Юрьев университеті) орналасқан — Эстонияның жетекші жоғарғы оқу орны, елеулі ғылыми негізге және көмекші мекемелер (Тарту обсерваториясы, Эстонияның гендік қоры және басқалар) жүйесіне ие, сонымен қатар Тарту университетінің Вильяндидегі мәдениет академиясы. Тарту университетіндегі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметінің елдегі көрсеткіштер жарты көлемін құрайды. Тартуда Эстонияның жаратылыстану ғылымдар университеті (бұрынғы атауы — Эстонияның ауыл шаруашылығы академиясы) және тағы 9 жоғарғы оқу орны орналасқан.

Қалада Эстонияның биоорталығы, Тарту биотехнологиялық паркі және Тарту ғылыми паркі орналасқан. 2001 жылы негізделген Тарту биотехнологииялық паркі Солтүстік және Балтық елдердің биотехнологиялық кәсіпорындарын және ұйымдарын, сонымен қатар Ғылыми парктердің халықаралық қауымдастығы (IASP) біріктіретін ScanBalt одағының мүшесі болып табылады. 1992 жылы негізделген Тарту ғылыми паркі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-құрастырымдық қызметімен айналысатын Эстонияның оңтүстігінде орналасқан барлық мекемелермен және ең алдымен Тарту университетімен тығыз байланыстарға ие. 2010 жылы Тарту ғылыми паркінде Балтық елдерінің арасындағы ең ірі нанозертхананың құрылысы басталды.

Бауырлас қалалары Өңдеу

Тарту қаласының бауырлас қалалары:

  • Берум, Норвегия
  • Фредриксберг, Дания
  • Хямеэнлинна, Финляндия
  • Хабнарфьордюр, Исландия
  • Каунас, Литва
  • Девентер, Нидерланд
  • Рига, Латвия
  • Зютфен, Нидерланд

Сілтемелер Өңдеу

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Тарту

Дереккөздер Өңдеу

  1. Eesti statistika 2012 Статистика Эстонии 2012 (эст.)
  2. Die Betonung der Bezeichnungen Dorpat und Tartu liegt auf der ersten Silbe.
  3. Р. Пуллат, Э. Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.13
  4. Тарту / Большая советская энциклопедия
  5. Р. Пуллат, Э Тарвел, «История города Тарту», Таллин, изд. «Ээсти раамат», 1980 г., стр.64
  6. Статистическое изображение городов и посадов Российской империи по 1825 год. Сост. из офиц. сведений по руководством директора Департамента полиции исполнительной Штера. Спб., 1829.
  7. Обозрение состояния городов российской империи в 1833 году / Изд. при министерстве внутренних дел. – Спб., 1834.
  8. Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. – Спб., 1840.
  9. Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи [по 1 мая 1847 года]. Сост. в Стат. отд. Совета МВД. Спб., 1852.
  10. Статистические таблицы Российской империи, составленные и изданные по распоряжению министра внутренних дел Стат. отделом Центрального статистического комитета. [Вып. 1]. За 1856-й год. Спб., 1858.
  11. Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 1. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland, geschieden nach Civil und Militair. (Google Books)
  12. ↑ Tallinn, Riigi Statistika Keskbüroo: 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. Tallinn 1924–25, 3 Bde., Үлгі:OCLC, lk. 10 (= Résultats du recensement de 1922 pour toute la république/Ergebnisse der republikweiten Volkszählung 1922; Nationale Regierungsveröffentlichung).
  13. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 года. Наличное население в губерниях, уездах, городах Российской Империи (без Финляндии). In: demoscope.ru/weekly, abgerufen am 30. Juni 2016.
  14. Estonia. Riigi Statistika Keskbüroo: Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, Үлгі:OCLC, lk. 1 (= Données du recensement de 1. III 1934/Ergebnisse der Volkszählung vom 1. März 1934; Nationale Regierungsveröffentlichung).
  15. Reichskommissar für das Ostland: Strukturbericht über das Ostland. Teil I: Ostland in Zahlen. 2 Teile. Bearb. von Gottfried Müller. Riga 1942, Үлгі:DNB.
  16. Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 30. Juni 2016.
  17. Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 30. Juni 2016.
  18. Үлгі:Webarchiv, abgerufen am 4. Juli 2016.
  19. ↑ Statistikaamet/Statistical Office of Estonia: 2000. Aasta rahva ja eluruumide loendus. Faktiline ja alaline rahvastik, rahvastiku paiknemine, soo- ja vanuskoosseis – 2000 Population an Housing Census. Population de facto and Usual Resident Population, Location of the Population, Population Sex and Age Structure (PDF; 6,5 MB 13 қарашаның 2010 жылы.), abgerufen am 30. Juni 2016.
  20. Resultate der am 3. März 1867 in den Städten Livlands ausgeführten Volkszählung. Tab. 4. Summarische Gliederung der städtischen Bevölkerung in Livland nach ihrer Nationalität für Civil und Militair geschieden 20 шілденің 2011 жылы.
  21. ↑ 1922 a. üldrahvalugemise andmed. Vihk 1. Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis. — Tallinn, 1924, lk. 33.
  22. Первая Всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. Под ред. Н. А. Тройницкого. 21: Лифляндская губерния. — Спб., 1905, с. 78—79.
  23. Rahvastiku koostis ja korteriolud: II rahvaloenduse tulemusi. Tallinn, 1935, lk. 47—53.
  24. В Тарту началось строительство крупнейшей в Балтии нанолаборатории // rus.err.ee, 20.10.2010
  25. Website Tartu
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар.
Жарияланған күні:
Tartu est Tartu nemisshe zhәne shvedshe Dorpat 2 orys Derpt Derpt 11 17 gasyrlarda zhәne 1893 1918 zhyldary Yurev Jurjew Emajygi Omovzha nem Embach Embah ozenindegi kala Estoniyadagy Tallinnen kejin halyk sany zhagynan ekinshi kala uezdik ortalyk ҚalaTartuTartuTu EltanbasyӘkimshiligiEl Estoniya EstoniyaUezdTartumaaMerUrmas KlaasTarihy men geografiyasyKoordinattary58 22 s e 26 43 sh b 58 367 s e 26 717 sh b 58 367 26 717 G O Ya Koordinattar 58 22 s e 26 43 sh b 58 367 s e 26 717 sh b 58 367 26 717 G O Ya Қurylgan uakyty1030Zher aumagy38 8 km Uakyt beldeuiUTC 2 zhazda UTC 3TurgyndaryTurgyny95 074 1 adam 2012 Sandyk identifikatorlaryTelefon kody 372 7Avtomobil kodyTtartu ee lang id 5TartuTartu shekarasy Mazmuny 1 Tarihy 2 Halky 2 1 Demografiyasy 2 2 Halyktyn tarihi үlestrimi 3 Bilim beru zhәne gylym 4 Bauyrlas kalalary 5 Siltemeler 6 DerekkozderTarihy Өndeu nbsp Tartu 1866 Tartu Baltyk zhagasyndagy ornalaskan en kone kalalarynyn biri Bul zherdegi kone adamnyn turakty konysy V gasyrmen datalangan al eski kalanyn orny VI VIII gasyrlarmen Eski kala Tarbatu tarvas est zhabajy ogiz dep atalgan Osydan eston tilindegi kejingi atauy Tartu sonymen katar Dorpt Dorpat nemese Derpt 1030 zhyly Tarbatu kalasy kiev knyazi Yaroslav Mudryjdyn zhasagymen zhaulandy Yaroslav kalany ozinin hristiandyk esimimen Yurev dep atady 1061 zhyly kala zhergilikti tajpalarmen ortendi 3 1224 zhyly uzak uakytty korshaudan kejin kala nemis seriler semsershilermen zhaulandy Қalanyn atauy nemisshe Dorpat dep ozgertildi zhәne Dorpat episkoptygynyn ortalygyna ajnaldy 1600 1603 1625 1656 zhәne 1661 1704 zhyldary Dorpat Shveciyanyn 1603 1625 zhyldary Polsha men Litva odagynyn al 1656 1661 zhyldary Resejdin iesinde boldy 1632 zhyly kalada Gustavian akademiyasy kazirgi kezde Tartu universiteti ashyldy Shved koroldigindegi ekinshi Uppsala universitetinen kejin zhogary oku orny 1893 zhyly kalaga 1919 zhylga dejin saktalgan Yurev atauy kajta berildi 1918 zhyldyn 24 akpanynda Yurev kalasy nemis әskerlerimen okkupaciyalandy 1918 zhyldyn 22 zheltoksanynda Қyzyl Әsker Yurev kalasyn nemisterden bosatty zhәne Sovet үkimetin ornatty 4 1919 zhyldyn kantarynda eston әskerleri Қyzyl Armiyany Yurevten shygaryp kyska merzim ishinde shamamen 360 adam oltirildi 5 Estoniya respublikasynda kala atauy Tartu dep ozgertildi 1940 zhyly Estoniyaga kenes әskerleri engizilip zhәne EKSR kuryldy sol zhyldyn 6 tamyzynda KSRO ga kosyldy 1940 zhyldan bastap Tartu memlekettik universiteti eston zhәne orys tilderinde bilim beretin kenestik zhogargy oku ornyna ajnaldy 1950 zhylga karaj kala halky 55 myn adamga dejin zhetti Halky ӨndeuDemografiyasy Өndeu 1825 6 1833 7 1840 8 1847 9 1856 10 1863 1867 11 1881 12 1897 13 1922 12 1934 14 1939 15 1959 16 1970 17 1979 18 1989 19 2000 19 20108450 10 020 12 203 12 185 12 914 14 386 21 014 29 974 42 308 50 342 58 876 60 281 74 263 90 459 104 518 113 977 98 695 103 284Halyktyn tarihi үlestrimi Өndeu Ұlttar 1867 20 1881 21 1897 22 1922 21 1934 23 sany sany sany sany sany Barlygy 21 014 100 29 974 100 42 308 100 50 342 100 58 876 100estondar 9720 46 3 16 526 55 4 29 039 68 6 42 459 84 5 51 559 87 6nemister 8907 42 4 10 486 35 2 7020 16 6 3210 6 4 2706 4 6orystar 1866 8 9 1818 6 1 3689 8 7 2570 5 1 2640 4 5baskalar 521 2 5 1144 3 8 2560 6 1 2103 4 2 1971 3 3Bilim beru zhәne gylym Өndeu nbsp Tartu universiteti Bas gimaraty 2006 Қalada Tartu universiteti buryngy ataulary Derpt universiteti Yurev universiteti ornalaskan Estoniyanyn zhetekshi zhogargy oku orny eleuli gylymi negizge zhәne komekshi mekemeler Tartu observatoriyasy Estoniyanyn gendik kory zhәne baskalar zhүjesine ie sonymen katar Tartu universitetinin Vilyandidegi mәdeniet akademiyasy Tartu universitetindegi gylymi zertteu zhәne tәzhiribelik kurastyrymdyk kyzmetinin eldegi korsetkishter zharty kolemin kurajdy Tartuda Estoniyanyn zharatylystanu gylymdar universiteti buryngy atauy Estoniyanyn auyl sharuashylygy akademiyasy zhәne tagy 9 zhogargy oku orny ornalaskan Қalada Estoniyanyn bioortalygy Tartu biotehnologiyalyk parki zhәne Tartu gylymi parki ornalaskan 2001 zhyly negizdelgen Tartu biotehnologiiyalyk parki Soltүstik zhәne Baltyk elderdin biotehnologiyalyk kәsiporyndaryn zhәne ujymdaryn sonymen katar Ғylymi parkterdin halykaralyk kauymdastygy IASP biriktiretin ScanBalt odagynyn mүshesi bolyp tabylady 1992 zhyly negizdelgen Tartu gylymi parki gylymi zertteu zhәne tәzhiribelik kurastyrymdyk kyzmetimen ajnalysatyn Estoniyanyn ontүstiginde ornalaskan barlyk mekemelermen zhәne en aldymen Tartu universitetimen tygyz bajlanystarga ie 2010 zhyly Tartu gylymi parkinde Baltyk elderinin arasyndagy en iri nanozerthananyn kurylysy bastaldy 24 Bauyrlas kalalary ӨndeuTartu kalasynyn bauyrlas kalalary 25 nbsp Lyuneburg Germaniya nbsp Vesprem Mazharstan nbsp Tampere Finlyandiya nbsp Upsala Shveciya nbsp Pskov Resej nbsp Ferrara Italiya nbsp Salisbyuri AҚSh nbsp Turku Finlyandiya nbsp Berum Norvegiya nbsp Fredriksberg Daniya nbsp Hyameenlinna Finlyandiya nbsp Habnarfordyur Islandiya nbsp Kaunas Litva nbsp Deventer Niderland nbsp Riga Latviya nbsp Zyutfen NiderlandSiltemeler ӨndeuOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar TartuҚalanyn resmi sajtyDerekkozder Өndeu Eesti statistika 2012 Statistika Estonii 2012 est Die Betonung der Bezeichnungen Dorpat und Tartu liegt auf der ersten Silbe R Pullat E Tarvel Istoriya goroda Tartu Tallin izd Eesti raamat 1980 g str 13 Tartu Bolshaya sovetskaya enciklopediya R Pullat E Tarvel Istoriya goroda Tartu Tallin izd Eesti raamat 1980 g str 64 Statisticheskoe izobrazhenie gorodov i posadov Rossijskoj imperii po 1825 god Sost iz ofic svedenij po rukovodstvom direktora Departamenta policii ispolnitelnoj Shtera Spb 1829 Obozrenie sostoyaniya gorodov rossijskoj imperii v 1833 godu Izd pri ministerstve vnutrennih del Spb 1834 Statisticheskie tablicy o sostoyanii gorodov Rossijskoj imperii Sost v Stat otd Soveta MVD Spb 1840 Statisticheskie tablicy o sostoyanii gorodov Rossijskoj imperii po 1 maya 1847 goda Sost v Stat otd Soveta MVD Spb 1852 Statisticheskie tablicy Rossijskoj imperii sostavlennye i izdannye po rasporyazheniyu ministra vnutrennih del Stat otdelom Centralnogo statisticheskogo komiteta Vyp 1 Za 1856 j god Spb 1858 Resultate der am 3 Marz 1867 in den Stadten Livlands ausgefuhrten Volkszahlung Tab 1 Summarische Gliederung der stadtischen Bevolkerung in Livland geschieden nach Civil und Militair Google Books a b Tallinn Riigi Statistika Keskburoo 1922 a uldrahvalugemise andmed Vihk 1 Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis Tallinn 1924 25 3 Bde Үlgi OCLC lk 10 Resultats du recensement de 1922 pour toute la republique Ergebnisse der republikweiten Volkszahlung 1922 Nationale Regierungsveroffentlichung Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 goda Nalichnoe naselenie v guberniyah uezdah gorodah Rossijskoj Imperii bez Finlyandii In demoscope ru weekly abgerufen am 30 Juni 2016 Estonia Riigi Statistika Keskburoo Rahvastiku koostis ja korteriolud II rahvaloenduse tulemusi Tallinn 1935 Үlgi OCLC lk 1 Donnees du recensement de 1 III 1934 Ergebnisse der Volkszahlung vom 1 Marz 1934 Nationale Regierungsveroffentlichung Reichskommissar fur das Ostland Strukturbericht uber das Ostland Teil I Ostland in Zahlen 2 Teile Bearb von Gottfried Muller Riga 1942 Үlgi DNB Үlgi Webarchiv abgerufen am 30 Juni 2016 Үlgi Webarchiv abgerufen am 30 Juni 2016 Үlgi Webarchiv abgerufen am 4 Juli 2016 a b Statistikaamet Statistical Office of Estonia 2000 Aasta rahva ja eluruumide loendus Faktiline ja alaline rahvastik rahvastiku paiknemine soo ja vanuskoosseis 2000 Population an Housing Census Population de facto and Usual Resident Population Location of the Population Population Sex and Age Structure PDF 6 5 MB Muragattalgan 13 karashanyn 2010 zhyly abgerufen am 30 Juni 2016 Resultate der am 3 Marz 1867 in den Stadten Livlands ausgefuhrten Volkszahlung Tab 4 Summarische Gliederung der stadtischen Bevolkerung in Livland nach ihrer Nationalitat fur Civil und Militair geschieden Muragattalgan 20 shildenin 2011 zhyly a b 1922 a uldrahvalugemise andmed Vihk 1 Rahva demograafiline koosseis ja korteriolud Eestis Tallinn 1924 lk 33 Pervaya Vseobshaya perepis naseleniya Rossijskoj imperii 1897 g Pod red N A Trojnickogo 21 Liflyandskaya guberniya Spb 1905 s 78 79 Rahvastiku koostis ja korteriolud II rahvaloenduse tulemusi Tallinn 1935 lk 47 53 V Tartu nachalos stroitelstvo krupnejshej v Baltii nanolaboratorii rus err ee 20 10 2010 Website Tartu https kk wikipedia org w index php title Tartu amp oldid 3034394 betinen alyngan