Үндістер екі Америка құрлығындағы байырғы халықтардың жалпы атауы. Американы ең алғаш ашқан Колумб емес осы үндістер. Бұл атау XV ғасырда испан теңіз жиһанкездерінің Үнді жерін таптық деген жаңсақ пікірлерінен жергілікті халыққа еуропалықтар тарапынан сырттай таңылған. Жалпы саны 38 млн. адам (2002). Антропология жағынан Үндістер үлкен моңғол пішіндес расаның америкалық тобына жатады.
| Үндістер | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 75 000 000 (Жер тұрғындарының 1%) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Мексика | 10,1 млн |
| Боливия | 7 млн |
| Перу | 6 млн |
| Гватемала | 5,4 млн |
| Эквадор | 3,4 млн |
| АҚШ | 2,5 млн |
| Колумбия | 1,4 млн |
| Канада | 1,2 млн |
| Бразилия | 700 000 |
| Чили | 692 000 |
| Аргентина | 600 000 |
| Венесуэла | 524 000 |
| Никарагуа | 443 847 |
| Тілдері | |
| үндіс тілі |
Тіл
Лингвистер Үндістердің тілін ондаған тілдер шоғырына бөледі. Дж. Гринберг, т.б. ғалымдар Үндістер тілін 9 топқа және 1 шеттетілген тілге (Мексикадағы тараска) біріктіреді. Солтүстік және Орталдық Америка Үндістері тілі не-дене (атапаск, навах, апачи, тлинкит, хайда), пенути (майя, какчикель, маме, кекчи, киче, хуастек, михе, цимшиан, т.б.), алгонкин-мосан (алгонкин, сэлиш, кри, оджибве, монтанье, чиппева, т.б.), хока-сиу (хока, Ирокез (тайпа) , сиу, т.б.), ацтектаноан (науа, пипиль, шошон, тарахумара, майо, тепехуан, т.б.), макро-ото-манге (сапотек, отоми, миштек, масатек, чинантек, т.б.), макро-чибча (чибча-муиска, ленка, мискито, гуайми, куна, т.б.), ал Оңт. Америкада же-пано-кариб (же, пано, уитото, гуайкуру, бороро, т.б.) анд-экваторлық (кечуа, аймара, араулан, араван тілдері, т.б.) болып бөлінеді. Ең ірі тілдер кечуа, гуарани, аймара. Көпшілік Үндістер екі тілді. АҚШ пен Канадада ағылшын және француз, Латын Америкасында испан және португал тілдерінде сөйлейді.
Тарихы
Үндістердің ата-бабалары кейінгі палеолитте (б.з.б. 30 — 10 мыңжылдықтар) Америкаға Беринг теңізі және бұғазы арқылы Солтүстік-Шығыс Азиядан қоныс аударған. Сол кездегі діни наным-сенімдерді (құдіретке сиыну, ата-баба аруағына табыну, бақсылық, тотемизм, т.б.) ұзақ уақыт бойы сақтап қалған. Еуропа отаршылары келгенге дейін Орталық және Оңтүстік Америка Үндістер өзіндік өркениеттерді (ацтек, майя, инк, т.б.) қалыптастырды.
Мәдениеттi-тарихи облыстар
Солтүстік Америка
Отаршылдық қарсаңында Америкада бірнеше тарихи-мәдени облыстар қалыптасты.
- Теңіз аңшыларының Арктик. облысы (эскимостар, алеуттер).
- Солтүстік Американың солтүстік-батыс жағалауы — маманданған балық кәсіпшілігі мен теңіз аңшылығының облысы (хайда, тлинкиттер, вакаштар, селистер, т.б.).
- Калифорнияда — аңшы-балықшылар облысы
- Канаданың солтүстік және Алясканың ішкі бөлігі — Алгонкин мен Атапаск тайпалары орналасқан облыс.
- Қазіргі АҚШ аумағының шығыс бөлігінде жер өңдеумен айналысқан отырықшы тайпалар мекендеген (шығыс алгонкиндер, Ирокездер, мускогтар) облыс.
- Американы ашқаннан кейін далалық аймақта бизон аулайтын аттылы аңшылар (сиу, дакота, оседжжер, мандандар, арапахо, чейендер, паундар, кәддо, вичита) облысы
- Солтүстік Американың оңтүстік-батысы (қазіргі Нью-Мексико, Аризона, Юта, Колорадо штаттары) — суармалы егін шаруашылығы дамыған облыс (Пуэбло, Пима).
Латын америкасы
- Еуропалықтар келгенге дейін Орталық Америка мен Андыдағы Үндістер мәдениеті едәуір өркендеген ел еді. Бұл аймақтың тұрғындары егін шаруашылығының күрделі суландыру жүйесін игеріп, маис, бұршақ, асқабақ, күнбағыс, какао, агава, темекі, мақта, картоп екті. Сонымен қатар мал шаруашылығы, металлургия кәсібі де дами бастаған-ды. Жоғары мәдениет ошағы қалыптасып, балық аулауды кәсіп еткен қала-мемлекеттер пайда болды.
- Оңтүстік Американың тропиктік бөлігін (Амазонка мен Ориноко алқаптары және Бразилия таулы үстірті) жерді кетпенмен өңдеген тайпалар мекендеді.
- Аргентина Пампасымен Патагон таулы үстіртін мекендейтін Үндістер мен Солт. Американың далалық аймағындағы тұрғындардың тіршілігінде, мәдениетінде ұқсастық мол.
- Оңтүстік Американың қиыр түстігі мен Отты жер аралының байырғы Үндістері (она, ямана, алакалуфтар) аңшылықпен айналысып, жартылай көшпелі тіршілік еткен.
Отаршылдық
Еуропа отаршылдары Үндістердің табиғи өсуін тоқтатты. Олардың құнарлы жерлерін иемденіп, тіршілікке қолайсыз өңірлерге көшірді. Тұтас халықтарды жойып жіберді. 1900 жылғы есеп бойынша АҚШ Үндістерінің саны 75%-ға азайған. Латын Америкасындағы Үндістер бірқатар ұлттардың (мексикалықтар, парагвайлық, т.б.) қалыптасуына маңызды рөл атқарды. АҚШ-та 291 мен Аляскада 200-дей байырғы халық қауымы тіркелген. Қазіргі кезде АҚШ үкіметі Үндістерге өтемақы төлеп тұрады. Жоғары оқу орындарына түсуге арналған квота белгілеген. Соған қарамастан, жергілікті Үндістердің көпшілігі жойылып кету алдында тұр. Олар еур. мәдениет пен тілді қабылдап, дәстүрлі мәдениетін жоғалта бастаған. Солтүстік Америка Үндістері католик және протестант, ал Латын Америкасындағылардың көпшілігі католик дінін ұстанады. Дәстүрлі діндерді, түрлі культтық ағымдарды (пейотизм, шейкеризм, т.б.) ұстанатындар да кездеседі. 20 ғасырдың ортасынан бастап Үндістер арасында өз тілі мен мәдениетіне деген қызығушылық орнады. Бүгінгі кезде Үндістер қауымы бақылайтын Канадада 60 шақты білім беру орталықтары, АҚШ-та 20 шақты колледж жұмыс істейді. Көптеген халықар. ұйымдары (Оңтүстік Америка үндістерінің кеңесі, Үндіс халықтарының бүкіләлемдік кеңесі, т.б.) бар. Әрбір елдің Үндістерінің ұйымдары (АҚШ-та — Америка үндістерінің ұлттық конгресі, т.б.; Канадада — Ұлттық бауырластық; Бразилияда — Бразилия үндіс халықтарының одағы, т.б.) Үндістер мүддесі үшін жұмыс істеп келеді. АҚШ, Канада және Оңтүстік Америкада үндіс тайпалары үшін үндіс резервациялары құрылған.
Дүниелiк өркениетке үндiстерiнiң үлесi
Үндістердің дәстүрлі шаруашылығы — егіншілік. Дүние жүзі халықтары олардан маис, картоп, күнбағыс, маниона, какао, мақта, темекі, т.б. өсімдіктер егуді үйренді.
Мәдениеті
Үндістер сәулет өнері сәулет және бейнелеу өнерінің, қолөнердің тамаша үлгілерін жасаған. Бай ауыз әдебиеті, би өнері мен сан алуан философиялық көзқарастары сақталған.
Даналық сөздері
ҮНДІСТЕР ДАНАЛЫҒЫ
- Жақсы адам жақсы белгіні байқайды.
- Өзіңді есту үшін «үндемес» күндер керек.
- Егер өлі атқа мінгеніңді байқасаң, тез түс!
- Үндемеген адам көп сөйлегеннен екі есе артық біледі.
- Өле білу – «керек».
- Өзгені мінеу үшін алдымен өзіңнің етігіңе қара.
- Отан деген сенің жаның жай табатын жер.
- Айтарың бар болса, орныңнан көтеріл, жұрт көрсін сені.
- Дұшпан әрдайым дұшпан емес, дос та әрдайым дос бола бермейді.
- Ұнамаған адамды сынамас бұрын ай екі жаңаланғанша оның етігін киіп жүр.
- Әлемде әр нәрсенің өз әуені бар.
- Перзент – сенің үйіңнің қонағы: асыңды аузына тос, тәрбиеле, жібер.
- Уытты сөз дөп шапқан балтадан жақсы.
- Өлі балықта ағыспен аға алады.
- Өмір жан дүниеңнен бастау алып сыртқы әлемге аяқ басады. Осы ойды жетекке алсаң, өзің де ақиқатқа айналасың.
- Жанарың жасқа бұланбаса, жаныңда кемпірқосақ пайда болмайды.
- Өлім жоқ. Екі дүние арасындағы өткел ғана бар.
- Балаң тамақтанып отырғанда сөйлес, сол кезде айтқаның сен кеткен соң да есінде қалады.
- Улы жылан шағайын деп тұрғанын байқасаң, одан бұрын қимылда.
- Әр адам өз жебесін өзі жонуы керек.
- Жылқыны кермеге байлағанда, одан күш-қуат жинап алуын күтпейсіз ғой?
- Құрбақа өзі мекендейтін шалшықты ішпейді.
- Маған айтcаң мен ұмытамын; көрсетсең есімде қалмайды; ал бірігіп істейік десең – мен түсінем.
Сілтемелер
"Қазақ Энциклопедиясы", 9 том