Месхет түріктері (джавах түріктері, месхет түріктері, ахыска түріктері, месхеттер, кавказ түріктері) — түркітілдес халықтар, Грузияның Месхетия аймағынан шығып қазіргі уақытта бүкіл әлемге таралған. Жалпы саны шамамен 550 000 адам.
| Месхет түріктері | |
| джавах түріктері, месхет түріктері, ахыска түріктері, месхеттер, кавказ түріктері | |
| | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 550 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Қазақстан | 200 000 |
| Ресей | 80 000 – 110 000 |
| Түркия | 70 000 |
| АҚШ | 50 000 |
| Әзірбайжан | 38 000 |
| Қырғызстан | 30 000 |
| Өзбекстан | 10 000 - 15 000 |
| Украина | 7 000 – 10 000 |
| Грузия | 2 000 - 5 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
Месхет түріктері түрік тілінің Шығыс Анадолы диалектілерінің бірінде сөйлейді, әзірбайжан тіліне жақын. Кейбір ғалымдар месхет түріктерінің ерекше тілінің бар екендігі туралы болжамды алға тартады, алайда оны лингвист-түрколог мамандардың бір бөлігі ғана қолдайды. Бұл теория бойынша месхет түріктерінің тілі орта ғасырларда Анадолыдағы түркі тілдес халық сөйлеген көне түрік тілінің тікелей жалғасы деген пікір бар.
Діні
Сенушілер – сүнниттік мұсылмандар.
Таралуы және миграциясы
Месхет түріктерінің таралуы:
- Қазақстан 200 000;
- Ресей 80 000 – 110 000;
- Түркия 70 000;
- АҚШ 50 000;
- Әзірбайжан 38 000;
- Қырғызстан 30 000;
- Өзбекстан 10 000 - 15 000;
- Украина 7 000 – 10 000;
- Грузия 2 000 - 5 000;
Месхет түріктерінің көші-қон ағымы:
- 1944 ж. - Грузиядан Орта Азияға - 120 000 адам;
- 1958-1971 ж.ж. - Орталық Азиядан Әзірбайжанға - 40 000 адам;:
- 1980 - Әзірбайжаннан Грузияға - 2 000 адам;
- 1989 - 1991 - Орталық Азиядан Ресейге, Украинаға, Әзірбайжанға - 100 000 адам;
- 1991 - 2005 ж. - Ресейден, Украинадан, Орталық Азиядан Түркияға - 35 000-40 000 адам;
- 2004 - 2006 - Краснодар өлкесінен АҚШ-қа - 9 000 адам.
Этногенезі және тарихы
Месхет түріктерінің этногенезіне екі негізгі компонент қатысты: грузин месх тайпасы және 11 ғасырда Кіші Азия мен Закавказьеде түріктердің жаппай пайда болуы. Месхетия жотасының аймағы грузин патшалары мен түрік сұлтандарының ықпал ету аймағын екіге бөлетін шекаралық аймаққа айналды. XIII ғасырдағы моңғолдардың шапқыншылығы мен 1395 жылғы Темір жорығынан туындаған жаппай көші-қон Грузияның шекаралас оңтүстік-батыс аймақтарында және әсіресе Месхетияда (оңтүстіктің шапқыншылығынан салыстырмалы түрде аз қорғалған) түркі элементтерінің санын көбейтті, бұл кейіннен халқының бір бөлігін осман түріктерінің ассимиляциялауына жағдай жасады. 1555 жылы Осман империясының құрамына енуімен Самцхе-Саатабаго (Месхети) аумағы түрік этносының ықпал ету аймағында болды. Түріктердің байырғы халықты ассимиляциялауы діни және лингвистикалық бағыт бойынша жүзеге асты. Осман империясында халқы аралас аймақтарда түрік тілі ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Нәтижесінде түріктердің жалпы этнонимі пайда болды.
Грузия құрамындағы Ахалцих аймағының Ресейге қосылуы кезінде (1829 жылы) месхет мұсылмандары осы аймақ халқының аз бөлігін құрады, ХІХ-ХХ ғасырда олардың үлесі біртіндеп 1/3 — тен 2/5-ке дейін өсті. ХІХ ғасырдың екінші жартысында түрік тілі мұсылман месхтері үшін ана тілі болып, отбасындағы қарым-қатынас тіліне айналды. 1930 жылдардың аяғында месхетиялық мұсылмандарда «месхет түріктері» деген ортақ этноним пайда болды; жергілікті месхи (19 ғасырдан бастап православие) оларды «түркілер» деп атаған.
1928–37 жылдары месхет түріктері қуғын-сүргінге ұшырады. 1944 жылы месхет түріктері оңтүстік және оңтүстік-батыс шекаралық аймақтардан (Ахалцихе, Адиген, Аспиндза, Ахалкалаки және Богдановск) Орта Азия мен Қазақстанға күштеп көшірілді. Барлығы 115,5 мың адам жер аударылды, оның 17 мыңға жуығы жолда қаза тапты. Жер аударылған месхет түріктері «арнайы қоныс аударушылар» ретінде Өзбекстанның, Қазақстан мен Қырғызстанның әртүрлі аймақтарындағы жекелеген елді мекендерге орналастырылды. 1956 жылы месхет түріктерінен арнайы қоныстандыруға қойылған шектеулер алынып тасталды, олардың бір бөлігі Кавказдың әртүрлі аймақтарына орала бастады. 1950 жылдардың соңынан бастап месхет түріктері арасында Месхетияға оралу қозғалысы күшейе түсті. 1989 жылғы Ферғана оқиғасынан кейін Өзбекстанның Ферғана облысынан Ресейдің орталық бөлігіне 16 мыңнан астам адам, бір жарым жыл ішінде 90 мыңнан астам адам Әзірбайжан, Солтүстік Кавказ, Қазақстан, Украинаға қоныс аударды.
Өмір салты
Месхет түріктері үшін өмірде ең көп назар аударатын бірнеше аспектілер бар: өркендеу, білім беру, отбасы, үлкенді сыйлау, неке, басқалармен қарым-қатынас, тамақтану. Көпшілігі жұмыс тауып, білім алу үшін үлкен қалаларға көшуге бейім. Месхеттер қоғамдық өмірге қызығушылық танытады, театрларға, мұражайларға және мейрамханаларға барады. Көбісі жергілікті халықтың мәдениеті мен әдет-ғұрпын қабылдап, елдерде сәтті ассимиляцияланды.
Түркияда қазір Швейцарияның азаматтық кодексінің маңызы артып келеді. Консерватизмнің арқасында кейбір отбасылар дәстүрлі жазбада жазылған ережелерді ұстануды жалғастыруда. Оның ережелеріне сүйене отырып, жастар тек имамның рұқсатымен ғана үйлене алады, ал күйеу жігітті немесе қалыңдықты таңдауды ата-ана жасайды. Қалыңмал дәстүрі әлі күнге дейін сақталған. Құнды күйеу жігіт келісімге сәйкес қалыңдықтың әкесіне төлейді. Прогрессивті отбасыларда әдет-ғұрып сақталмайды. Месхет түріктерінің ажырасуы қабылданбайды, қоғам мұны ашық түрде айыптайды. Отбасы ең маңызды құбылыс болып саналады, ол екі ата-анадан да толық берілгендікті талап етеді. Ұлдың дүниеге келуін үлкен қуанышпен қарсы алады. Дәстүрлі отбасыларда ер адамдар басты, әкенің рөлі ең маңызды. Ана ұлдарын 12 жасқа дейін өсіре алады, содан кейін олар әкесінің құзырында болады. Қыздар тұрмысқа шыққанша анасының қасында болуы керек.
Отбасында іні-қарындас үлкендерге бағынады. Аға ұрпақ отбасылық өмірде белсенді рөл атқарады. Ата-әжелер немерелеріне ықыласпен уақыт өткізеді, жастарға үй шаруасына көмектеседі. Грузияда тұратын месхет түріктері консервативті және ұстамды болып саналады. Месхет түріктері қонақжайлылық дәстүрін сақтайды. Олар достары мен туыстарына жиі барады. Келушілер құр алақан келмейді, үнемі сыйлық әкеледі. Қонақтарды шай мен тәттілермен қарсы алу дәстүрі бар.
Месхет түріктері тағамдардан палауды жиі пайдаланады. Күрішті қазанға қой еті, шөптер, дәмдеуіштер қосып қуырады. Тарихи отанында картопты жиі жеп, одан түрлі тағамдар дайындайды. Кейбіреулер өте экзотикалық тағамдарды жейді, мысалы, пісірілген ұлулар. Тұт ағашының жемістері тағам ретінде пайдаланылады, одан алкогольдік сусындар жасалады. Ассимиляцияға қол жеткізген месхет түріктері еуропалық тағамдарды таңдап, еуропалық ас құралдарын пайдаланады.
Дереккөздер
- Турки-месхетинцы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/173041
- ТУРКИ-МЕСХЕТИНЦЫ Источник: http://russiahistory.ru/turki-meshetintsy/
- Турки-месхетинцы: кто они, нелюбимые дети грузинской земли https://dzen.ru/media/ethniks/turkimeshetincy-kto-oni-neliubimye-deti-gruzinskoi-zemli-5f3a18cd5d658b2a588d8f32
- Месхетинцы: история и культура http://100tatarstan.ru/structure/profile/meskhetintsy-istoriya-i-kultura
- народы мира / Турки-месхетинцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=TRKM
- Турки-месхетинцы https://megabook.ru/article/%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%BA%D0%B8-%D0%BC%D0%B5%D1%81%D1%85%D0%B5%D1%82%D0%B8%D0%BD%D1%86%D1%8B
- Турки-месхетинцы...кто они?? http://turkey-info.ru/forum/istoriya-turcii/turki-meshetinci-kto-oni-t868543.html
- Турки-месхетинцы: происхождение, особенности, проблемы народа https://yandex.kz/turbo/fb.ru/s/article/69721/turki-meshetintsyi-proishojdenie-osobennosti-problemyi-naroda
- Турки-месхетинцы Источник: https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/292683/ © Кавказский Узел https://www.kavkaz-uzel.eu/articles/292683/
- Евгений Форов Турки-месхетинцы—сложная судьба народа https://travelask.ru/articles/turki-meshetintsy-slozhnaya-sudba-naroda