Армяндар — Армениядағы халық. Армян халқы — дүние жүзіндегі ежелгі халықтардың бірі. Тас дәуірінен біздің дәуірімізге дейінгі Армян халықтарында мәдени ескерткіштері жайлы материалдары әлі күнге дейін сақталған. Әлемде 10 млн мен 12 млн арасында деп есептеледі.
| Армяндар Հայեր | |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| Бүкіл халықтың саны | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Бағалау бойынша 10 нан 12 млн. дейін | |||||||||||||||||||||
| Тілдері | |||||||||||||||||||||
| Діні | |||||||||||||||||||||
| Этникалық топтары | |||||||||||||||||||||
| амшендер (хемшилы), черкесогайлар |
Тілі
Үндіеуропалық тілдер шоғырының бөлек тобын құрайтын армян тілінде сөйлейді. Ол батыс және шығыс диалектісіне бөлінеді. Армян әліпбиімен жазады.
Діні
Армяндар христиан дінін ұстанады. Б.з.б. 301 ж. Арменияның ресми діні болып қабылданды. Ал шетелде тұратын армяндардың көпшілігі католик және протестанттық шіркеулердің өкілдері болып саналады.
Тарихы
Алепподағы армяндар
Алеппо қаласының христиандары армян босқындары келгенде көбейген. 1915 жылғы армян геноциді). Бірінші армян босқындары келгенде (1915—1922) Алеппо халқы 1922 жылы 156 748 адам болды, оның ішінде: мұсылмандар 97 600 адам (62,26 %), христиан-католиктер — 22 117 (14,11 %), иудейлер — 6 580 (4,20 %), европалықтар сол кезде 2 652 (1,70 %), армян босқындары — 20 007 (12,76 %) және басқалары — 7 792 (4,97 %). Екінші армян босқындары 1923 жылы келді.. 1923—[[[1925]] жылдары қалаға 40 000 армян келді, Алеппо халқы 1925 жылдың соңына қарай 210 000 адамға көбейді. Олардың ішінде: армяндар 25 %. 1944 жылы Алеппо тұрғыны 325 000 адам болды, олардың 112 110 (34,5 %) христиандар (армяндар — 60 200).Алеппо христиандарының жартысы 1947 жылға дейін армяндар болды. Дегенмен одан кейін армян репатриациясы уақытында армяндардың көпшілгі Советтік Арменияға көшті.(1946—1967).
Армян музыкасы
Бізге қазір ежелгі және ортағасырлық армян музыкасының мазмұнын елестету қиын. Алайда сақталып қалған жанама құжаттар ол кезеңнің музыкасы еркін ырғақты және әуенді болғандығы жөнінде дерек береді. Жоғарыда аталған дәрігерлер Гераци мен Амидовлет өз науқастарына әр түрлі жан күйзелістерінің негізіндегі безгек ауруларында емдік тәсіл ретінде гусандардың әндерін тыңдауды белгілеген.
Халқының дәстүрлі тағамдары
Қазіргі заманғы армяндық музыка көпғасырлық ұлттық музыкалық мәдениеттің тамырынан нәр алады. Танымал армян халық аспаптары: сыбызғылар, сырнай, тара, деп және т.б.
Халықтың ұлттық мәдениеті климаттық ерекшеліктері мен халықтың көпғасырлық аспаздық тәжірибесін есепке ала отырып, өзіндік ерекшеліктері бар тамақтану сипатынан да көрініс табады.
Арменияның аймағындағы археологиялық қазба жұмыстары бидайдың (жабайы да, мәдени де) отаны Алдыңғы Азия болып табылатындығын дәлелдейді. Осыған байланысты, ерте кездерден бері нан армяндардың тамақтануының басты азық-түліктерінің бірі болып саналады. Және осы уақытқа дейін армяндардың қолданысында нан үлкен үлес салмаққа ие. Сондықтан армяндарда өте жиі «таңғы ас ішу», «түскі ас ішу» немес «кешкі ас ішу» сөздері «нан жеу» сөзімен алмастырылады, және бұл тек қана нан жеуді ғана емес, оснымен қатар басқа да әр түрлі тағамдарды жеуді білдіреді. "Гнанк Нац уденк" — "Жүр нан жейік", — деп жолдасы жолдасын шақырады.
Мыңдаған жылдар бойы армяндық шаруалар (тек шаруалар ғана емес) нанының негізгі түрі лаваш болып келеді. Әрбір шаруаның үйінде тони (немесе тондир) болған, бұл жерге қазып орнатылған отқа төзімді саз балшықтан жасалған төменгі жағы кеңейтіліп келген цилиндр. Оның түбінде жел тартқыш болады. Тондирде нан және басқа да ұннан жасалған тағамдар пісіреді, еттен, сүттен жасалған және басқа да тағамдарды пісіреді, қуырады. Бірақ бастысы – тондирде лаваш пісіреді. Оны дайындау үшін үлкен қамыр дөңгелектерін қалыңдығы 2-3 см-ге дейін жайып, тонирдің қабырғасына жапсырады. Бұл өте дәмді нан. Оны әдеттегі жапырақ көлеміндей етіп кесіп немесе қолмен үзіп, оған көк шөп пен ірімшік немесе етті орап жейді. Ет әдеттегідей жайпақ мыс ыдыста (тапак) – қазіргі табада қуырылды. «Тапак» сөзінен «тапакел» етістігі, яғни қуыру сөзі шыққан.
Кәуап сияқты қазіргі уақытта да өте танымал тағам ежелден келе жатыр. Армяндық таулы өлкенің тұрғындары тас-қола ғасыры дәуірінің өзінде ошақ жағып, онда үй және жабайы аңдардың етін қуыратын болған. Бірінші етті ағаш таяқшаға тізіп, кейіннен оны металл шыбықтар – шомпол, шампурға алмастырды. Көбіне малдың тұтастай ұшасын қыздырылған тастардың ортасына салып, осындай тастармен үстінен жауып қоятын болған. Бұл дәмді ет тағамы – «хорову», ол қазіргі уақытта да малшылар арасында үлкен құрметке ие. Сонымен қатар, кәуапты да жоғары аталған «хоровудан» шыққан «хоровац» сөзімен атайды. Армяндық таулы өлкенің континентальдық климаты жағдайында, оның қатаң қысымен, тау шатқалдарын бірнеше айға қар жамылып, сыртқы әлеммен байланыс үзілгенде армяндар үшін қыстық қор жинау қамы маңызды өмірлік мәнге ие болды. Астықты жинау маусымында шаруа қысқа азық түлік, малға жем-шөп, үйіне отын жинауы керек. Ет өнімдерінің қысқы қорының арасында консервіленген ет – «тыал» (түрікше «Кавурма») ерекше орынға ие. Жақсылап пісірілген сиыр немесе қой етін құмыраға салып, ет толығымен жабылатындай етіп үстінен шыжғырылған май құйылады. Осының бәрі, саңлаусыз жабылып, жерге көмілген ыдыстарда сақталады. Қысқыға сондай-ақ, сүт өнімдерін де дайындаған, олардың негізгісі ашытылған сүт – мацун («мацунел» деген етістіктен, яғни қойытылу) болып табылады. Ашытылған сүттен және оның қалдықтарынан әр түрлі сүт көжелер – «танапур», «спас» және т.б. пісіріледі.
Қазіргі уақытқа дейін армян ауылдарында Урарту кезінде археологиялық тіркегуе алынған май шайқағыш бар. Ол «хноп» деп аталады. Сары майды дайындау кезінде пайда болған қалдықтардан қысқа сақтау үшін «чор тан» - құрғақ пака әзірленеді. Сүзбе ірімшік тектес армяндық ірімшік – «панир» да кеңінен танымал. Армяндардың өмірінде жүзім шаруашылығы әрқашан үлкен орын алған және қазіргі уақытта да солай. Жүзім шаруашылығы мен шарап ашытушылық тек егін шаруашылығынан ғана кем түседі. Шарап ашытушылықтан басқа жүзімді қысқыға әр түрлі тәтті бекместер, «дошап», «шпот», «чамич» мейіздерін, «шароц» дайындау үшін пайдаланылған. Армяндық таулы өлкенің табиғи жағдайларымен мәдени тағамдық өнімдермен қатар армяндардың қолданысында әр түрлі жабайы өсетін жеуге жарайтын өсімдіктер мен татымдылықтардың да үлкен орынға ие болғандығы да табиғи жайт, бұл өсімдіктер де кептірілген немесе маринадталған түрде қысқыға сақталған. Және де бүгінгі күні армяндардың әдеттегі тағамдары бозбаш, кюфта, хаш, толма, қуырылған және пісірілген балық, қой етімен палау, пісірілген жүгері, кәуап болып табылады.
Кәсібі
Армяндардың негізгі кәсібі - егіншілік, жеміс-жидек, мал өсіру. Кілем, кесте, шілтер тоқу, тас қашау, зергерлік бұйымдар жасау дамыған.
Мәдениеті
Халық фольклорында армян халқының сенім-нанымдары, танымдары туралы деректер сақталған. Армения музыкасының негізін випасандар (эпос айтушылар) мен гусандар (ақын-әнші актерлер) салған. Музыкалық аспаптары: кимани, саз, тар, уд (шекті), дудук, зурна (үрмелі), доол, нагара (ұрмалы) т.б.
Ұлттық киімдері: ерлер мен әйелдер негізінен аласа жағалы жейде, кең шалбар, сыртынан черкеска (ерлерде) және көйлек (әйелдерде) үлгісіндегі сырт киімнің әр түрін киген.
Қазақстандағы армяндар
Қазақстанға армяндар негізінен екінші дүниежүзілік соғыс жылдары келіп қоныстана бастады. 1937 ж. Қазақстанға 1 120 армян депортацияланды. 1970-1989 ж. аралығында олар республика халқының 0,1-0,2%-н құрады. 1989 жылғы санақ бойынша Қазақстанда 19,9 мың, ал 2009 жылғы санақ кезінде 13 мыңнан астам армян этносының өкілі болды. Оның ішінде Қостанай облысында 1,7 мың, Солтүстік Қазақстан облысында 1,3 мың, Алматы қаласында 2 мың, Астана қаласында 1,1 мың адам тұрады.
Дереккөздер
- Armenia seeks to boost population (ағыл.). BBC (21 February 2007). Басты дереккөзінен мұрағатталған 8 маусым 2012. Тексерілді, 24 желтоқсан 2009.
- Astourian, Stephan H. (2007). «Armenian Demography, the Homeland, and the Diaspora: Trends and Consequences». in ed. Michel Bruneau. Arméniens et grecs en diaspora: approches comparatives. Athens: École française d’Athènes. pp. 191—210. OCLC 173263899.
- Alepppo in One Hundred Years 1850—1950, vol.3 page 26, 1994 Aleppo. Authors: Mohammad Fuad Ayntabi and Najwa Othman
- The Golden River in the History of Aleppo, (араб.: نهر الذهب في تاريخ حلب), vol.1 (1922) page 256, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi
- The Golden River in the History of Aleppo (араб.: نهر الذهب في تاريخ حلب), vol.3 (1925) pages 449—450, published in 1991, Aleppo. Author: Sheikh Kamel Al-Ghazzi
- Hovannisian Richard G. The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century — New York: Palgrave Macmillan, 2004. — P. 425. — ISBN 1-4039-6422-X.
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 103-бет ISBN 978-601-7472-88-7
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Category:Armenians |