Сайрагүл Сауытбай 1977 жылы Қытайдағы Іле Қазақ автономиялық облысында дүниеге келген. Кейін медициналық университетті аяқтаған соң дәрігер, мұғалім, білім беру саласында директор болып қызмет атқарған. 2016 жылы Сайрагүл Сауытбай отбасымен бірге Қазақстанға көшкісі келеді. Бірақ Қытайдың коммунистік партиясы Сайрагүл Сауытбайдың құжаттарын тартып алып, өзін Қазақстанға жібермей қойған. 2017 жылғы қарашадан 2018 жылғы наурызға дейін Сайрагүл Сауытбай лагерьде тұтқындалған этникалық ұлттарға қытай тілін үйретуге мәжбүр болды. 2018 жылдың наурыз айында Сайрагүл Сауытбай Қазақстанға қашып кетеді. Кейін ол Қытайдың мұсылмандарға жасаған репрессиясының құрбаны болғанын мәлімдейді. Ол Қытайдың мұсылмандарға қысым жасағанын алғашқылардың бірі болып дәлелдейді.
Шекарадан өту себебі
Ерлі-зайыпты Уәли Сләм мен Сайрагүл Сауытбай екі баласымен бірге Қазақстанға 2016 жылы көшіп келмек болған. Бірақ 2017 жылы Қазақстан азаматтығын Уәли Сләм мен екі баласы ғана алған. Сайрагүл мемлекеттік қызметкер болғандықтан Қытай тарапы оның сыртқа шығуына рұқсат бермеген. Күйеуі мен балалары Қазақстанға кеткеннен кейін Қытай полициясы оны қысымға алып, “Қытай ақпараттарын Қазақстанға жеткізуші” деп айыптай бастаған.
“Шетелдіктермен байланысы бар адам деп қылмыскер қатарына жатқызды. Қытай төлқұжатын алып қойған, ал компартиядан шығу сатқындық болып есептеледі. Балабақша директоры болған, ол мемлекеттік қызмет болып саналады. 2018 жыл басында тау арасындағы саяси тұтқындар лагеріне еріксіз қызметке қойған. “Саяси лагерьдегі жайды сыртқа шығарсаң, мемлекеттік құпияны ашпау туралы заңды бұзсаң, өлім жазасына кесілесің” деп қағазға қол қойдырған. Өмірін сақтап қалу, отбасына қосылу үшін заң бұзуға мәжбүр болғанын, атамекенімнен пана іздеп келгенін айтты.
Нұрсұлтан Назарбаевқа жазылған хаттар
25 мамыр күні Алматыда Сайрагүл Сауытбайдың отбасы мен қоғам белсенділері мемлекеттік және халықаралық деңгейде араша сұрау үшін баспасөз мәслихатын өткізді. Қоғам белсенділері Қытайдағы аз ұлттардың қазіргі жағдайын “геноцид” деп бағалап, Нұрсұлтан Назарбаевтан осы мәселеге қатысты араша сұрады. Ал Сайрагүл Сауытбайдың күйеуі Уәли Сләм әйелі заң бұзған болса, Қазақстанда сотталсын деп өтінді.
20 маусым күні Талдықорғандағы тергеу изоляторында отырған тұтқын Нұрсұлтан Назарбаевқа хат жазды. Хат мәтіні журналист Сәуле Әбединованың Facebook парақшасында жарияланды. Хатта Қытайдағы қазақтардың “жағдайы ауыр” екенін хабарлап, өзінің “заңсыз əрекеті үшін атамекенде жауапқа тартылуға дайын” екенін және Қазақстан азаматтығын беруін сұраған.
5 шілде күні Германияның Society for threatened peoples (қауіпті жағдайдағы халықтарды қорғау) адам құқықтарын қорғау ұйымы Қазақстан Президентіне хат жолдап, Қытайдан заңсыз өтті деген айыппен қамауға алынған Сайрагүл Сауытбайды Қытайға қайтармау туралы өтініш жасап, араша сұрады. 17 шілде күні Сайрагүл Сауытбайдың адвокаты Абзал Құспан Facebook парақшасында Мемлекет басшысына жазған ашық хатын жариялады. Хатта ол Нұрсұлтан Назарбаевтың Халықаралық шарттар нормаларының орындалуын қамтамасыз етіп, Сайрагүл Сауытбайды ҚХР-ға бермеуге ықпал етуін сұраған.
Сайрагүлдің лагерде көргендері
Сайрагүл Сауытбайдың сөзінше, лагерьде шамамен 2 500 адам болған.
«Мен көргендердің ең үлкені – 84 жастағы кейуана. Ал ең кішісі – 13 жастағы ұл бала», - дейді ол. Айтуынша, лагерьдегі бір кішкентай камерада 20 адам қамалған. Олар үнемі кісенмен жүреді. Сондай-ақ әрекеттерін бақылау камералары арқылы бақылап отырады екен. Ал дәретхананың орнына бөлменің бір бұрышына шелек қойылған.
Лагерде күн қытай тілінен сабақтан басталады. Мұнан кейін адамдар жасамаған күнәларын мойындайды екен. Тұтқындалғандардың барлығы үнемі таблетка қабылдап, ине салынады. Ресми нұсқа бойынша, осылайша аурулардың алдын алмақ екен. Алайда шындығында тұтқындалғандарға осылайша медициналық тәжірибе жасалатын көрінеді. Салдарынан көбінің ақыл-есі ауысып, ер адамдар белсіз болып қалады, дейді. Сонымен қатар зорлап, тырнағын жұлып, тоқ және шегемен қинайды екен.
Сайрагүл Сауытбай бұл лагерьге 2017 жыл мәжбүрлікпен келгенін айтады. Оған лагерьде қытай тілінен сабақ беретінін айтқан. Ол қол қойған құжатта ереже бұзып немесе берілген міндеттерді орындай алмаған жағдайда, өлім жазасына кесілетіні көрсетілген. «Құжатта тұтқындағандармен сөйлесуге, күліп, жылауға, өзгелердің сұрағына жауап беруге тыйым салынғаны көрсетілген», - дейді ол. Сайрагүлдің айтуынша, оған форма беріп, кішкентай бөлмеге жіберген. Ондағы төсектің өзі бетоннан жасалған. Десе де әйел тұтқындағыларға жасалған жағдай мұнан да нашар дейді. «Әр бөлмеде дәретхана орнына пластик шелек қойылған. Әр адамға дәретке отыру үшін күніне 2 минут беретін. Ал шелектегі нәжіс күніне бір-ақ рет төгіледі. Ол толып кеткен күннің өзінде, ертеңге дейін күту керек», - дейді Сайрагүл Сауытбай.
Лагерьде Сайрагүл тұтқындағыларға қытай тілін, сонымен қатар коммунистік партиялардың насихат әндерін үйретуге міндеттелген. Тұтқындағылар «Мен Қытайды жақсы көремін», «Коммунистік партияға рахмет», «Мен – қытаймын», «Мен Си Цзиньпинді жақсы көремін» деген сөздерді қайталауға мәжбүр көрінеді. Оның сөзінше, әнді дұрыс шырқамағандар және тілді меңгере алмағандарды арнайы «қара бөлмелерде» жазалайды. Онда адамдарды электр таяқтармен ұрып, шегелерге отыруға мәжбүрлеген. Кейбірі мұндай бөлмеден тырнақсыз оралатын, дейді.
Бірде Сайрагүлдің өзін жазаға тартыпты. «Түнгі уақытта лагерьге жаңадан тұтқындалғандарды алып келді. Олардың арасында қазақ әйел бар еді. Ол менің қазақ екенімді танып, көмек сұрап, құшақтап алды. Мен оған жауап бермедім. Сонда да мені жазалады. Ұрып-Соғып, екі күн тамақсыз қалдырды», - дейді. Оның сөзіне қарағанда, лагерьде бәрінен бұрын әйелдерге қиын. Себебі полицейлер көзіне түскен кез келген әйелді зорлап тастауы мүмкін, дейді. Тіпті, топтық зорлау жағдайлары да болған.
Ал күндізгі уақытта тұтқындағыларға «жасаған күнәлары туралы» ойлануға уақыт беріледі екен. Мұнда қытай тілін білмегеннен бастап, діни ғұрыптарды сақтамауына дейін күнә санайды. Сонымен қатар Сайрагүл лагерьде күніне 3 рет тамақ берілетінін айтады. Беретіндері - күріш немесе көкөніс сорпасы және бір тілім нан. Ал жұма күндері тұтқындағыларға доңыз етін береді. Кейбірі діни көзқарасына байланысты оны жей алмайды. Алайда тамақтан бас тартқаны үшін жазалайды, дейді.
Сот процесі
9 шілде күні Жаркенттегі Панфилов аудандық сотында Қытай қазағы Сайрагүл Сауытбай мәселесі қарала бастады. Сот орыс тілінде жүре бастаған соң Сауытбай сотты қазақ тілінде өткізуді сұрады. Судья айыпталушының өтінішін қанағаттандырып, сот отырысын 13 шілдеге қалдырды.
13 шілде күні сот отырысында Сайрагүл Сауытбай ҚР Қылмыстық кодексінің 392-бабы (“Шекараны заңсыз бұзып өту”) бойынша айыпты деп танылды.
Сот тергеуі кезінде Сайрагүл Сауытбай өзіне тағылған айыпты толық мойындайтынын айтты. Өзіне Қытайда саяси қысым жасалғандықтан шекарадан заңсыз өтуден өзге жолы қалмағанын да мәлімдеді. Ол Қытайда өзін өлім жазасы күтіп тұрғанын, Қазақстанда кез келген жазаға келісетінін жеткізді. Судья Динара Құйқабаева Сайрагүл Сауытбайдың прокурормен процессуалдық келісімге келу туралы өтінішін қабылдап, келесі сотты 23 шілдеге қалдырды.
23 шілде күні сот процесінде прокурор Арзыгүл Имярова адвокат Абзал Құспанның процессуалдық келісім жасасу туралы ұсынысынан бас тартты. Келіссөз кезінде адвокат Абзал Құспан Сайрагүл Сауытбайдың жазаны мойындайтынын, оны Қазақстанда қалдырса, кез келген жазаға дайын екенін айтып ұсыныс жасаған. Прокурор келісімнен бас тарту себебін түсіндірмеді.
Судья Динара Құйқабаева тергеу амалдары аяқталғанын, жарыссөздің басталатынын хабарлады. Жарыссөз 1 тамызға қалдырылды.
1 тамыз күні Жаркентте өтіп жатқан сотта прокурор Арзыгүл Имярова бірнеше себепке байланысты айыпталушыға Қазақстаннан шығару жазасын қолданбауды сұрады. Ол себептер: Сауытбайдың балалары – Қазақстан азаматы, заң оның балаларымен кездесуін қамтамасыз етуі керек. Оның үстіне, айыпталушы қылмысын мойындап отыр.
Прокурор алты ай пробациялық бақылауға алу жазасын тағайындауды сұрады. Сот Сайрагүл Сауытбайды Қазақстан шекарасын заңсыз кесіп өтті деп айыптап, алты ай мерзімге бас бостандығынан шартты түрде айыру туралы үкім шығарды.
Швецияға қоныс аудару
Сайрагүл Сауытбайдың босқын мәртебесін беруді сұраған арызын қараған Алматы облыстық полиция департаментінің жанынан құрылған «босқын мәртебесін беру» жөніндегі комиссия оның өтінішін қанағаттандырудан бас тартты.
2019 жылы 3 маусымда Сайрагүл Сауытбай отбасымен бірге Швецияға қоныс аударды.
Швеция Сайрагүлге жол жүру шығынын берген. «Бұл саяси пана емес, ол бұл жерде босқын мәртебесін алған жоқ. Ел билігі Сайрагүл Сауытбайдың отбасымен бірге Швецияға кетуіне тосқауыл болмаған. Этникалық қазақтың күйеуі мен екі баласы Қазақстан азаматтығынан бас тартпаған, туристік виза арқылы кеткен.
Сайрагүл Сауытбай Азаттыққа Швецияға жетіп, құжаттарын рәсімдеп жатқанын айтты. Сауытбайдың сөзінше, қазіргі мақсаты - Швеция азаматтығын алу, деп жазады Азаттық.
Осы күнге дейін біз Қазақстаннан үмітімізді үзбеген болатынбыз. Ендігі мақсатымыз – Швеция елінің азаматтығын алып, Қытайдың қаупінен толық арылып, балаларымды жақсы оқытып, келешекте өз отанына барып, халқы үшін қызмет етуге тәрбиелеу. Швеция мемлекеті бізді өте жылы қабылдады. Бұл жерде заң кемелденген, жұмыстар жақсы атқарылады екен. Біздің барлық жағдайымызды толығымен жасап берді, - деді ол.
Сайрагүл Сауытбай АҚШ-тың "Батыл әйелдер" халықаралық сыйлығының иегері
Шыңжаңдағы саяси тәрбиелеу лагерьлері жайлы алғаш болып айтқан Қытай қазағы, қазір Швецияда тұратын Сайрагүл Сауытбай АҚШ мемлекеттік департаментінің "Батыл әйелдер" халықаралық сыйлығын (Annual International Women of Courage) алды. Сауытбайға марапатты 4 наурызда Вашингтонда АҚШ мемлекеттік хатшысы Майк Помпео мен АҚШ-тың бірінші ханымы Мелания Трамп табыстады.
Помпео марапаттау рәсімі кезінде "Сайрагүл Сауытбайға бас иеміз. Ол бұрын дәрігер болған. Ол шындықты айтқаны үшін отбасынан ажырап, қамалып, қысым көрді, өлім жазасына кесілуі де мүмкін еді. Ол – Қытайдың Коммунистік партиясының Шыңжаңдағы мұсылмандарға қарсы қысымы жайлы ашық айтқандардың бірі. Сайрагүл Сауытбай қорықпай Шыңжаң лагерьлері туралы ақпараттарды айтты және қазір де лагерьде қамалып шыққандар мен олардың туыстарына қамауда көргендерін ашық айтуға жігерлендіріп жүр" деді.
АҚШ мемлекеттік департаменті бұл сыйлықты бейбітшілік, әділдік, адам құқығы, гендерлік теңдік, әйелдер құқығы үшін күресіп, өмірін қауіпке тіккен әйелдерге береді.
Дереккөздер
- https://qamshy.kz/article/55649-sayragul-sauytbay-batyr-ayelder-khalyqaralyq-syylyghynynh-iegeri-atandy Сайрагүл Сауытбай "Батыр әйелдер" халықаралық сыйлығының иегері атанды
- https://stan.kz/zorlap-tirnagin-zhylip-shegemen-tokpen-kinaydi-sayragul-323212/ "Зорлап, тырнағын жұлып, шегемен, тоқпен қинайды": Сайрагүл Сауытбай қытай лагеріндегі сұмдықты жайып салды
- https://baribar.kz/71898/sajragul-sauytbaj-isi-oqighanynh-sebebi-men-hronologiyasy/ Сайрагүл Сауытбай ісі: оқиғаның себебі мен хронологиясы
- https://qazaly.kz/saysat/9578-sayragl-sauytbay-azastannan-kett.html Сайрагүл Сауытбай Қазақстаннан кетті
- https://kznews.kz/kznews/sajragul-sauytbaj-qazaqstannan-ketti/ Сайрагүл Сауытбай Қазақстаннан кетті
- https://sn.kz/sn-sayasat/55670-sairagul-sauytbai-maksatymyz-shvetsiia-elinin-azamattygyn-alyp-balalarymdy-zhaksy-okytu Сайрагүл Сауытбай: «Мақсатымыз – Швеция елінің азаматтығын алып, балаларымды жақсы оқыту»