www.wikidata.kk-kz.nina.az

Ар мораль Ар ағылш Conscience ерекше когнитивті этикалық феномен болып жеке адамның өз морал философиясына сай немесе ұс

Ар (мораль)

Ар (ағылш. Conscience) — ерекше когнитивті-этикалық феномен болып, жеке адамның өз морал философиясына сай, немесе ұстанған құндылықтар жүйесі негізінде қалыптасқан эмоциялары және рационалды ішкі бұйрықтары мен ережелері. "Ар" сөзі әдетте адамда тума әрі түпнұсқа ізгілік негізі ретінде айтылса, ал "намыс" сезімдік күш ретінде сол ішкі арға сай іс-көруге, батыл өмір сүруге талпыну, біртүрлі ішкі белсенділік пен қайрат көрсетуді білдіреді. "Ұждан" ардың сезімдік күйі. Орталық жүйке жүйесінде болатын жанашырлық реакциялар секілді шұғыл сенсорлы сезінімдер мен рефлексиялық жауаптар әдетте ардан өзгешелікке ие. Жалпы айтқанда, "ар-намыс" және "ар-ұждан" ұғымдары әдетте өз моралдық құндылықтарын басқалар бұзғанда пайда болған намыстану сезімін, сондай-ақ адам өз моральдық құндылықтарына өзі қайшы әрекеттер жасаған кезде пайда болған өкініш сезімін сипаттауға қолданылады. Мысалы, "ары жаншылу", "ары шыдамау", "ар-намысы тапталу", немесе "ар-ұжданы шыдамау", "ұжданы күйю", тб. Ар әдетте іс-әрекет алдында адамға моральдық тұжырым жасауды, өз ісін ар таразысынан өткізуді талап етеді, дегенмен мұндай моральдық тұжырымдар ақылға негізделуі керек пе, әлде тылсым рухқа ма, жоқ әлде сезім бе деген мәселе бойынша антикалық дәуірден ортағасырға дейін талай дискуссиялар болып өтсе, ал қазіргі замандағы адамзаттың моралдық тұрмысында Ар ұғымы әлі де романтизмдік, немесе реакциалы қозғалыстардың таласты тақырыбы болып келеді.

Ар-намыс және заң, Бамберг, Бавария, Германия
Шәкәрім Құдайбердіұлы

Діндер әдетте ар-намысты барлық адамдарға тән ішкі моральмен, игілікке толы ғаламмен және/немесе әсіресе табиғаттан тысқары құдіретпен байланыстырады. Діндердің түрлі ритуалистік, мифтік, доктриналық ерекшеліктері ардың қалыптасу мен орындалу тәжірибесімен, туғызған эмоциямен, рухани киелілік сезімімен және толғаныспен сай келе бермейді. Жалпы зайырлы, немесе ғылыми көзқарастар ар қабілетінің негізін генетикалық белгіленген деп есептейді, ал оның мазмұны мәдениеттің маңызды бөлігі ретінде үйрену мен дағдыланудан қалыптасқан дейді.

"Ары мазалаған екеу" (Karl Reichert, 1836–1918)

Ар ұғымы қазақ мәдениетіндегі қазық ұғымдардың бірі есептеледі. “Малым – жанымның садағасы, жаным – арымның садағасы”. "Ар бұйрығы", "арға сын"... Ар туралы ежелгі дүниетанымдық ойлардың жаңғырығы ретіндегі мақал-мәтелдерді айтпағанда, Абай, Шәкәрім еңбектерінде жиі қарастырылған. Шәкәрімнің "Үш анық" философиялық еңбегіндегі үшінші анық осы Ар ұғымы болып, "ар ілімі" идеясын ұсынған.

Ар туралы жиі қолданылатын метафоралар көп: "ішкі дауыс", "ішкі бұйрық", "ішкі жарық", немесе мысалы, гректер "даймондық белгі" (daimōnic) деп атаған, философ Сократ сүйенген нәрсе, ол әдетте адам қателесер, адасар кезде белгі беретін, адамды жамандықтан жалтартатын (ἀποτρεπτικός), тоқтататын ішкі дауыс. Қазақта "Жүрегіңді тыңда", Арыңды басшылыққа ал", "Арға қиянат", "Жігітті намыс, қоянды қамыс өлтіреді", "Ер мойнында қыл арқан шірімейді", "Бетінің арын белбеуіне түйіп" ... секілді көптеген әдеби сөз тіркестері мен мақал-мәтелдер бар. Төмендегі сипатталғандай, ар-намыс ұғымы әлемде жаппай қолданылатын ұлттық және халықаралық құқықтық ұғым болып, әлеуметтік жақсылықтар үшін игілікті істерге жетелейді, әрі әдебиет, музыка және кино секілді көптеген шығармашылық салаларының маңызды тақырыбы болып келеді.

Көзқарастар өңдеу

Ардың жалпы адамзаттық қабылданған мағынасы, немесе оның этикалық шешім қабылдаудағы рөлі туралы әмбебап ортақ келісімді анықтама жоқ, дегенмен ол туралы үш түрлі көзқарас жүйесі бар:

Марк Аврелийдің қола мүсінінің қалдығы, Лувр, Париж: "Құдайды ескере отырып, бір риясыз әрекеттен екіншісіне өт. Әне сонда ғана рахат пен тыныштық табасың."

Ар туралы діни көзқарастар өңдеу

Упанишадтардың, Брахма Сутралардың және Бхагавад Гитаның әдеби дәстүрлерінде ар-намыс жақсылық пен жамандық туралы білімнің қасиетін білдіретін белгі есептеледі, оны қайта-қайта туылған адам жаны көптеген замандар бойында белсенді әрекеттерді орындаудан және содан жинақталған жақсы кармадан алады. Ади Шанкара өзінің Вивекачудамани моральдық дұрыс әрекетінде (яғни, басқалардан материалдық, немесе рухани сый күтпестен кішіпейілділікпен және мейірімділікпен жақсылық жасауды негізгі міндет ретінде ұстану) ар-намыс "жүректі тазартуға" және рухты тыныштандыруға көмектеседі, бірақ соған ғана сүйеніп "шындықты тіке қабылдай" алмаймыз дейді. Бұл білім мәңгілік пен мәңгілік еместі ажыратуды және түптеп келгенде, толғаныс барысында шынайы Мен (self) және таза сана әлемі өзара бірігіп кеткенін түсінуді талап етеді.

Зороастризм сенімінде өлген соң жан Бөлуші Көпірінде (Bridge of the Separator) сотқа тап болады; онда жаман адамдар өздерінің жоғары табиғаты, немесе ар-намысын терістегені үшін жазаланады, әрі "олар Жалғандар Үйінде (House of the Lie) мәңгілік қонақ болады".

Қытайдың Рын (Ren) ұғымы ар-намысты, қоғамдық салт пен дұрыс адамара байланысты білдіреді; ол адамның жақсылық пен үйлесімділікке деген ішкі қабілетін көрсететін өмір моделі ретіндегі Дао (Жол) ережесін ұстануға көмектеседі.

Ар-намыс ұғымы буддизмде де ерекше мәнге ие. Мысалы, Пали жазбаларында Будда ар-намыстың жағымды аспектісін таза жүрекпен және сабырлы, дұрыс басқарылған ақылмен байланыстырады. Ар-намыс мұнда рухани күшке қатысты, әрі "әлемнің бір қорғаушысы". Будда сондай-ақ ар-намысты жанашырлықпен сабақтастырып, дүниедегі құмарлықтардың қысымы мен азаптардың жазасына барынша төзіп, дұрыс әрекетіміз ең соңында жүрекке дұрыс бойлау мен дұрыс толғану күйіне жеткенге дейін жалғасуын талап етеді. Сантидева (685–763) Наландадағы ұлы солтүстік үнділік буддистік университетте жазып жариялаған «Бодхичарйаватара» (Bodhisattvacaryāvatāra, яғни Бодхисаттваның өмір жолына арналған нұсқаулық) кітабында былай деп жазады: жомарттық пен төзімділік секілді кемел ізгіліктің рухани маңызы зор, такапарлық пен нәпсі секілді жаман қасиеттер қаумалаған кезде сананы "жиналған ағаш кесегі" секілді шынықтыру керек, сонда адам толғанысқа шөгу (meditative absorption) барысында дұрыс түсінуге қарай ілгерілей алады. Ар-намыстың буддизмдік нұсқасы барлық тіршілік иелеріне деген риясыз сүйіспеншілік ретінде көрінеді, бұл сезім біртіндеп күшейіп, тіпті де пак сана болып оянады, онда ақыл-ой түрлі сезімдік қызығушылықтардан алыстап, өзін жеке біртұтастық ретінде таниды.

Ар туралы Зайырлы қөзқарастар өңдеу

Ар туралы философиялық көзқарастар өңдеу

Сілтемелер өңдеу

Сыртқы сілтемелер өңдеу

Дереккөздер өңдеу

  1. Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. pp. 10–21.
  2. Peter Winch. Moral Integrity. Basil Blackwell. Oxford. 1968
  3. Rosemary Moore. The Light in Their Consciences: The Early Quakers in Britain 1646–1666. Pennsylvania State University Press, University Park, PA. 2000. ISBN 978-0-271-01988-8
  4. Booth K, Dunne T and Cox M (eds). How Might We Live? Global Ethics in the New Century. Cambridge University Press. Cambridge 2001 p. 1.
  5. БҰҰ - United Nations. Адам Құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - Universal Declaration of Human Rights, G.A. res. 217A (III), U.N. Doc A/810 at 71 (1948). http://www.un.org/en/documents/udhr/ accessed 22 October 2009.
  6. Amnesty International. Ambassador of Conscience Award 26 сәуірдің 2014 жылы.. Retrieved 31 December 2013.
  7. Wayne C Booth. The Company We Keep: An Ethics of Fiction. University of California Press. Berkeley. 1988. p. 11 and Ch. 2.
  8. Ninian Smart. The World's Religions: Old Traditions and Modern Transformations. Cambridge University Press. 1989. p. 382
  9. Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. pp. 34–36, 136–37.
  10. Shankara. Crest-Jewel of Discrimination (Veka-Chudamani) (trans Prabhavananda S and Isherwood C). Vedanta Press, Hollywood. 1978. p. 119.
  11. John B Noss. Man's Religions. Macmillan. New York. 1968. p. 477.
  12. AS Cua. Moral Vision and Tradition: Essays in Chinese Ethics. Catholic University of America Press. Washington. 1998.
  13. Jayne Hoose (ed) Conscience in World Religions. University of Notre Dame Press. 1990.
  14. Ninian Smart. The Religious Experience of Mankind. Fontana. 1971 p. 118.
  15. Santideva. The Bodhicaryavatara. trans Crosby K and Skilton A. Oxford University Press, Oxford. 1995. pp. 38, 98
  16. Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine (ed) Adventures with the Buddha: A Buddhism Reader. WW Norton. London. pp. 92–93.
  17. Ajahn Thate. Steps Along the Path. Thanissaro Bhikkhu (trans) Theravada Library 1994. http://www.accesstoinsight.org/lib/thai/thate/stepsalong.html (last accessed 11 May 2013)
Уикидәйекте бұған қатысты дәйексөз жиынтығы бар:
Ар (мораль)
Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Conscience
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар.
Жарияланған күні:
Ar agylsh Conscience erekshe kognitivti etikalyk fenomen bolyp zheke adamnyn oz moral filosofiyasyna saj nemese ustangan kundylyktar zhүjesi negizinde kalyptaskan emociyalary zhәne racionaldy ishki bujryktary men erezheleri Ar sozi әdette adamda tuma әri tүpnuska izgilik negizi retinde ajtylsa al namys sezimdik kүsh retinde sol ishki arga saj is koruge batyl omir sүruge talpynu birtүrli ishki belsendilik pen kajrat korsetudi bildiredi Ұzhdan ardyn sezimdik kүji Ortalyk zhүjke zhүjesinde bolatyn zhanashyrlyk reakciyalar sekildi shugyl sensorly sezinimder men refleksiyalyk zhauaptar әdette ardan ozgeshelikke ie Zhalpy ajtkanda ar namys zhәne ar uzhdan ugymdary әdette oz moraldyk kundylyktaryn baskalar buzganda pajda bolgan namystanu sezimin sondaj ak adam oz moraldyk kundylyktaryna ozi kajshy әreketter zhasagan kezde pajda bolgan okinish sezimin sipattauga koldanylady Mysaly ary zhanshylu ary shydamau ar namysy taptalu nemese ar uzhdany shydamau uzhdany kүjyu tb Ar әdette is әreket aldynda adamga moraldyk tuzhyrym zhasaudy oz isin ar tarazysynan otkizudi talap etedi degenmen mundaj moraldyk tuzhyrymdar akylga negizdelui kerek pe әlde tylsym ruhka ma zhok әlde sezim be degen mәsele bojynsha antikalyk dәuirden ortagasyrga dejin talaj diskussiyalar bolyp otse al kazirgi zamandagy adamzattyn moraldyk turmysynda Ar ugymy әli de romantizmdik nemese reakcialy kozgalystardyn talasty takyryby bolyp keledi Ar namys zhәne zan Bamberg Bavariya Germaniya Shәkәrim ҚudajberdiulyDinder әdette ar namysty barlyk adamdarga tәn ishki moralmen igilikke toly galammen zhәne nemese әsirese tabigattan tyskary kudiretpen bajlanystyrady Dinderdin tүrli ritualistik miftik doktrinalyk erekshelikteri ardyn kalyptasu men oryndalu tәzhiribesimen tugyzgan emociyamen ruhani kielilik sezimimen zhәne tolganyspen saj kele bermejdi 1 Zhalpy zajyrly nemese gylymi kozkarastar ar kabiletinin negizin genetikalyk belgilengen dep eseptejdi al onyn mazmuny mәdeniettin manyzdy boligi retinde үjrenu men dagdylanudan kalyptaskan dejdi 2 Ary mazalagan ekeu Karl Reichert 1836 1918 Ar ugymy kazak mәdenietindegi kazyk ugymdardyn biri esepteledi Malym zhanymnyn sadagasy zhanym arymnyn sadagasy Ar bujrygy arga syn Ar turaly ezhelgi dүnietanymdyk ojlardyn zhangyrygy retindegi makal mәtelderdi ajtpaganda Abaj Shәkәrim enbekterinde zhii karastyrylgan Shәkәrimnin Үsh anyk filosofiyalyk enbegindegi үshinshi anyk osy Ar ugymy bolyp ar ilimi ideyasyn usyngan Ar turaly zhii koldanylatyn metaforalar kop ishki dauys ishki bujryk ishki zharyk 3 nemese mysaly grekter dajmondyk belgi daimōnic dep atagan filosof Sokrat sүjengen nәrse ol әdette adam kateleser adasar kezde belgi beretin adamdy zhamandyktan zhaltartatyn ἀpotreptikos toktatatyn ishki dauys Қazakta Zhүregindi tynda Aryndy basshylykka al Arga kiyanat Zhigitti namys koyandy kamys oltiredi Er mojnynda kyl arkan shirimejdi Betinin aryn belbeuine tүjip sekildi koptegen әdebi soz tirkesteri men makal mәtelder bar Tomendegi sipattalgandaj ar namys ugymy әlemde zhappaj koldanylatyn 4 ulttyk zhәne halykaralyk kukyktyk ugym bolyp 5 әleumettik zhaksylyktar үshin igilikti isterge zhetelejdi 6 әri әdebiet muzyka zhәne kino sekildi koptegen shygarmashylyk salalarynyn manyzdy takyryby bolyp keledi 7 Mazmuny 1 Kozkarastar 1 1 Ar turaly dini kozkarastar 1 2 Ar turaly Zajyrly kozkarastar 1 3 Ar turaly filosofiyalyk kozkarastar 2 Siltemeler 3 Syrtky siltemeler 4 DerekkozderKozkarastar ondeuArdyn zhalpy adamzattyk kabyldangan magynasy nemese onyn etikalyk sheshim kabyldaudagy roli turaly әmbebap ortak kelisimdi anyktama zhok degenmen ol turaly үsh tүrli kozkaras zhүjesi bar nbsp Mark Avrelijdin kola mүsininin kaldygy Luvr Parizh Қudajdy eskere otyryp bir riyasyz әreketten ekinshisine ot Әne sonda gana rahat pen tynyshtyk tabasyn Dini kozkarastar Zajyrly kozkarastar Filosofiyalyk kozkarastarAr turaly dini kozkarastar ondeu Upanishadtardyn Brahma Sutralardyn zhәne Bhagavad Gitanyn әdebi dәstүrlerinde ar namys zhaksylyk pen zhamandyk turaly bilimnin kasietin bildiretin belgi esepteledi ony kajta kajta tuylgan adam zhany koptegen zamandar bojynda belsendi әreketterdi oryndaudan zhәne sodan zhinaktalgan zhaksy karmadan alady 8 Adi Shankara ozinin Vivekachudamani moraldyk durys әreketinde yagni baskalardan materialdyk nemese ruhani syj kүtpesten kishipejildilikpen zhәne mejirimdilikpen zhaksylyk zhasaudy negizgi mindet retinde ustanu ar namys zhүrekti tazartuga zhәne ruhty tynyshtandyruga komektesedi birak sogan gana sүjenip shyndykty tike kabyldaj almajmyz dejdi 9 Bul bilim mәngilik pen mәngilik emesti azhyratudy zhәne tүptep kelgende tolganys barysynda shynajy Men self zhәne taza sana әlemi ozara birigip ketkenin tүsinudi talap etedi 10 Zoroastrizm seniminde olgen son zhan Bolushi Kopirinde Bridge of the Separator sotka tap bolady onda zhaman adamdar ozderinin zhogary tabigaty nemese ar namysyn teristegeni үshin zhazalanady әri olar Zhalgandar Үjinde House of the Lie mәngilik konak bolady 11 Қytajdyn Ryn Ren ugymy ar namysty kogamdyk salt pen durys adamara bajlanysty bildiredi ol adamnyn zhaksylyk pen үjlesimdilikke degen ishki kabiletin korsetetin omir modeli retindegi Dao Zhol erezhesin ustanuga komektesedi 12 Ar namys ugymy buddizmde de erekshe mәnge ie 13 Mysaly Pali zhazbalarynda Budda ar namystyn zhagymdy aspektisin taza zhүrekpen zhәne sabyrly durys baskarylgan akylmen bajlanystyrady Ar namys munda ruhani kүshke katysty әri әlemnin bir korgaushysy Budda sondaj ak ar namysty zhanashyrlykpen sabaktastyryp dүniedegi kumarlyktardyn kysymy men azaptardyn zhazasyna barynsha tozip durys әreketimiz en sonynda zhүrekke durys bojlau men durys tolganu kүjine zhetkenge dejin zhalgasuyn talap etedi 14 Santideva 685 763 Nalandadagy uly soltүstik үndilik buddistik universitette zhazyp zhariyalagan Bodhicharjavatara Bodhisattvacaryavatara yagni Bodhisattvanyn omir zholyna arnalgan nuskaulyk kitabynda bylaj dep zhazady zhomarttyk pen tozimdilik sekildi kemel izgiliktin ruhani manyzy zor takaparlyk pen nәpsi sekildi zhaman kasietter kaumalagan kezde sanany zhinalgan agash kesegi sekildi shynyktyru kerek sonda adam tolganyska shogu meditative absorption barysynda durys tүsinuge karaj ilgerilej alady 15 Ar namystyn buddizmdik nuskasy barlyk tirshilik ielerine degen riyasyz sүjispenshilik retinde korinedi bul sezim birtindep kүshejip tipti de pak sana bolyp oyanady 16 onda akyl oj tүrli sezimdik kyzygushylyktardan alystap ozin zheke birtutastyk retinde tanidy 17 Ar turaly Zajyrly kozkarastar ondeu Ar turaly filosofiyalyk kozkarastar ondeuSiltemeler ondeuTatulyk zhaulyk kompleksi Namys Ұzhdan Altruizm Ar uzhdan karsylygy Sana Sanalylyk Etika Evolyuciyalyk etika Moral evolyuciyasy Erkin erik Kinә Ishki zharyk Sana dene problemasy Moraldyk sezimder Adami kundylyk Moraldylyk Adami kurylym Sana filosofiyasy Akyl zhәne kүsh Akyldylyk Pajym Әleumettik ar Nәzik dene SinderezisSyrtky siltemeler ondeuKR Konstituciyasy 22 bap Әrkimnin ar ozhdan bostandygyna kukygy bar Ar uyat namys makal mәtelder Ar uzhdanyma sayahat Esse Ar men uzhdanDerekkozder ondeu Ninian Smart The World s Religions Old Traditions and Modern Transformations Cambridge University Press 1989 pp 10 21 Peter Winch Moral Integrity Basil Blackwell Oxford 1968 Rosemary Moore The Light in Their Consciences The Early Quakers in Britain 1646 1666 Pennsylvania State University Press University Park PA 2000 ISBN 978 0 271 01988 8 Booth K Dunne T and Cox M eds How Might We Live Global Ethics in the New Century Cambridge University Press Cambridge 2001 p 1 BҰҰ United Nations Adam Қukyktarynyn zhalpyga birdej deklaraciyasy Universal Declaration of Human Rights G A res 217A III U N Doc A 810 at 71 1948 http www un org en documents udhr accessed 22 October 2009 Amnesty International Ambassador of Conscience Award Muragattalgan 26 sәuirdin 2014 zhyly Retrieved 31 December 2013 Wayne C Booth The Company We Keep An Ethics of Fiction University of California Press Berkeley 1988 p 11 and Ch 2 Ninian Smart The World s Religions Old Traditions and Modern Transformations Cambridge University Press 1989 p 382 Shankara Crest Jewel of Discrimination Veka Chudamani trans Prabhavananda S and Isherwood C Vedanta Press Hollywood 1978 pp 34 36 136 37 Shankara Crest Jewel of Discrimination Veka Chudamani trans Prabhavananda S and Isherwood C Vedanta Press Hollywood 1978 p 119 John B Noss Man s Religions Macmillan New York 1968 p 477 AS Cua Moral Vision and Tradition Essays in Chinese Ethics Catholic University of America Press Washington 1998 Jayne Hoose ed Conscience in World Religions University of Notre Dame Press 1990 Ninian Smart The Religious Experience of Mankind Fontana 1971 p 118 Santideva The Bodhicaryavatara trans Crosby K and Skilton A Oxford University Press Oxford 1995 pp 38 98 Lama Anagarika Govinda in Jeffery Paine ed Adventures with the Buddha A Buddhism Reader WW Norton London pp 92 93 Ajahn Thate Steps Along the Path Thanissaro Bhikkhu trans Theravada Library 1994 http www accesstoinsight org lib thai thate stepsalong html last accessed 11 May 2013 nbsp Uikidәjekte bugan katysty dәjeksoz zhiyntygy bar Ar moral Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Conscience https kk wikipedia org w index php title Ar moral amp oldid 3255066 betinen alyngan