Қояндар (лат. Leporidae) — сүтқоректілердің бір тұқымдасы, 8 туысқа бөлінетін 50 түрі бар.Бұлардың ішінде тез жүгіруге, ін қазуға, жүзуге, ағашқа өрмелеуге бейімделген түрлері кездеседі. Салмағы 0,1 – 4,5 кг, дене тұрқы 12 – 75 см, Мадагаскар аралы, Оңтүстік Американың оңтүстік аймағы, Антарктидадан басқа барлық жерде таралған. Шөп, ағаш қабығын, бүршігін, бұтағын жейді. Жылына 4 рет 2 – 8 (кейде 15) көжек туады. Тұрақты іні болмайды, көжегі жүндес, бірден жүріп кететіндей жетіліп туылады, бірнеше күннен кейін өзі қоректенеді.
| Қояндар Қазбалық ауқымы: 53–0 Ma Late Эоцен – Recent | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Lepus arcticus | ||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||
| ||||||||||
| Тегілері | ||||||||||
| Pentalagus |
Үй қояны ғана ін қазады, топ-топ болып тіршілік етеді. Көжегі көзі ашылмай, өте дәрменсіз, қызылшақа болып туылады. Кәсіптік маңызы бар, әуестік үшін де ауланады. Қоянның кейбір түрлері жайылымға, жеміс бағына, жас орманға үлкен зақым келтіреді. Кейбіреулері індет таратады. Қазақстанда кездесетін 3 түрі (ақ қоян, құм қоян, ор қоян) бар. Ақ қоян, негізінен, қалың қар түсетін Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Павлодар және Ақмола облыстарындағы орманды далаларда, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарындағы таулы аймақтарда көптеп, ал Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Алматы облыстарында сирек кездеседі.
Жыл бойы жайылым жағдайына, қардың түсуіне орай, жыртқыштардың азды-көптігіне қарай қоныстарын ауыстырып отырады. Дене тұрқы 68 см, салмағы 5 – 6 кг-дай болады. Жазда түсі сұрғылт қоңыр, қыста түгелдей аппақ болып түлейді. Ақ қоян еті, терісі мен түбіті үшін ауланады;
Құм қоян – қояндардың ішіндегі ең кішісі. Дене тұрқы 38 – 53 см, салмағы 1,5 – 2,5 кг. Арқасы мен бүйірі қоңыр, сұр, ал бауыры ақ түсті. Қазақстанда Арал Қарақұмы, Қызылқұм, Мойынқұмда және Қызылорда, Жамбыл, Түркістан, Маңғыстау облыстарындағы құмды жерлерде мекендейді. Қорегін іздеуге ымырт түскен кезде, түнде шығады. Ұйығуы қаңтар мен ақпанның аяғында басталады. Құм қояны – өте өсімтал, жылына 3 рет көбейеді, әр туғанда 1 – 9 көжектен табады.
Ор қоян – қояндардың ішіндегі ең ірісі. Дене тұрқы 53 – 69 см, салмағы 3,5 – 5,8 кг. Артқы аяқтары алдыңғысына қарағанда екі есеге жуық ұзын. Түсі әр маусымда әр түрлі. Жазда және қысқа қарай құйрығында қара жолақ пайда болады. Қазақстанның батысы мен солтүстігінде, әсіресе Батыс Қазақстан, Атырау, Ақтөбе облыстарында таралған. Шөл, шөлейт, далалы жерлерді мекендейді. Тіршілік әрекеті іңірде және түнге қарай басталады. Жылына 2, кейде 3 рет, 3 – 9 көжектен табады. Қояндар көбейіп кетсе бау-бақшаға зиян келтіреді. Олар еті, терісі үшін ауланады.
Аспаздық анықтама Өңдеу
Қоян еті - Қою тағам (бұқтырылған қоян еті, қоян етінен жасалған рагу) дайындауға пайдаланылады. Терісі сыдырылмаған қоян етіп қыста 4—5 күн суықта ұстаған жөн. Бұл кезде еттің дәмі кіре түседі.
Қоян етін ұқсату. Өңдеу
Бас, аяғын кесіп, терісін сыдырады, ішек-қарынын алын тастап , ұшасын тазалап, жуады. Тұтас қоян ұшасынан көлденеңінен екіге бөледі. Төс жағын бұқтырыл пісіреді де, сан жағын қуырады. Пісірмес бұрын маринадтайды. Бұл үшін дайындалған етті (бүтін немесе мүшеленген күйінде) керамика ыдысқа салып, үстіне маринад құяды да, 4—5 сағат (жас қоян етін) немесе 24 сағат (кәрі қоян етін) салқын жерге қояды. Маринад дайындау: 1 ас қасық сірке суына: 20 г құмшекер, 20 г тұз, 2—3 лавр жапырағы, бірнеше түйір қара бұрыш дәні, 2 пияз, 2 сәбіз, петрушка, сельдерей қажет. Көкөніс турайды, содан кейін бәрін қосып, 10—15 минут баяу жанған отта қайнатыл, болған соң суытады.
Бұқтырылған қоян еті. Өңдеу
Маринадталған етті табаға салып тұздайды, сосын туралған пияз қосып, үстіне ерітілген май құяды да ыстық бу пеште (духовка) қуырады. Қуыру кезінде еттен бөлінген сөлді оның үстіне біртіндеп құйын тұрған жөн. Қуырылған етті кастрюльге салып, оған соус қосады да бу пеште (духовкада) 30 минут бұйырады. Соус дайындау. Қоян етін қуырғанда бөлінген сөл мен 2 стақан қаймақты қосып қайнатады, сосын оған 1 стақан сорпаға немесе суға бұлғанған 2 ас қасық қуырылған бидай ұнын қосып, әбден араластырады, 4—5 минут қайнатып, тұндырады. Қуырылмас бұрын қоян етінің арасына май қосса, дәмдірек болады: ол үшін етті ағаш таяқшалармен тесік, сол жерге мал майын тығады. Гарнир ретінде суға піскен немесе қуырылғаы картопты пайдалануға болады. Еті дәмді, балаға, қарт адамға және бауыры мен асқазаны ауыратын адамдарға пайдалы.
Қояннан тері, түбіт алады Өңдеу
Қояннан тері, түбіт алады. Терісі жеңіл, әдемі, жылы манто, жакет, ішік, жаға, құлақшын тігеді. Түбіттен әртүрлі тоқыма бұйымдар дайындайды. Бір ұрғашы төлдерімен қояннан жылына 1-1,5 кг түбіт алынады. 60 тәулікте, жақсы азықтандырса, салмағын 1 кг-ға дейін көтеруге болады.
Қояндардың тұқымдары Өңдеу
Қояндардың тұқымдары. ТМД-да пайдаланылатын қоян тұқымы: Вена көгілдір үй қояны (венский голубой), шиншилла, Вена ақ қояны (венский белый), шамшань, бельгиялық үй қояны (фландр), «белый великан» үй ақ қояны, т.б. Қоян түстері
Қоян түстері әртүрлі болады: көгілдір, сұр, сұрғылт-қара, қара, күміс түсті, қара-қоңыр, қоңырлау, ақ.
Сипаты Өңдеу
Қояндардың тірідеі салмағы 4,5-6,0 кг, дене ұзындығы 57 см, кеуде орамы 36 см.Қоян, басқаларымен салыстырғанда, өте өсімтал мал. Қоян 1 жылда 2 рет көжектеп, 6-10 дейін көжек туады. Әр туғанда 3-5–ке дейі көжек табады. Олар 4-5 айлығында шағылысады.Қоянның мынандай тұқымдары бар: беляк, русак, топай,маньчжурлық және т.б.
Қоян еті Өңдеу
Қоян еті барлық диеталық еттердің ішінде маңызды орын алады. Дәмді, тауық етіне жақын, тез қорытылады. Мысалы, адам организмінде қоян етіндегі белоктің 90%-ті қорытылып, сіңірілсе, сиыр етінің тек 62%-ті ғана сіңеді. Қоян етінің 1 кг-мында 1384-1820-ға дейін каллорияға дейін болады. Қоянның майы ақ, жұмсақ.
Қоянды сою және терісін сыпыру Өңдеу
Cақа қояндар әдетте көктемде және күзде түлейді. Сояр алдында қоянның жүнін тарап, тазалайды, 12-16 сағат бойы азықтандырмайды, су да бермейді.Егер үй қояндарының терілері үлкен, ұшасы семіз болсын десе, соярдың алдында 1 ай бұрын оны бордақылау керек. Терісін бақайдан бастап ағашқа іліп, көзінің айналасын және ауыз тесігінің терісіне дейін сыпырады, құлақтық шеміршегін кеседі. Содан кейін теріде қалған еттерді, сүт бездерін, майын кетіреді. Теріні кептіріп, илейді. Көжектерден алғашқы рет 2-2,5 айлығында бірінші түлей бастағанға дейін (түбітінің ұзындығы 6 см болғанша), екінші рет 4-4,5, үшіншіде 6-6,5 айлығында алынады.
Дереккөздер Өңдеу
- “Балалар Энциклопедиясы”, V-том
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Leporidae |