Ғаламатадам — (нем. Übermensch, немесе Суперман, Асқанадам), неміс философы Фридрих Ницшенің негізгі философиялық идеяларының бірі. Ғаламатадам дегеніміз адамның арман үлгісі, дегенмен бұл идея көбіне қате түсіндірілуден көз ашпай келеді. Ол "Құдай өлді, дәстүрлі моральдық мәдениетті қайта таразылау керек" деген негізде жаңа дүниетаным, жаңа өмірсенім ретінде Ғаламатадам делінетін құндылық идеалын ұсынады. Ғаламатадам идеясы — ұқсамаған дәстүр мен дағдылы этиканы ең арғы тұсынан жаңалау сынағы. Ғаламатадам тіршілік еркін, Үстемдік еркін, жарату еркін ең толық әйгілеген, шығармашылық шабыты тасыған, өмірдегі егей тұлға. Батыстың дәстүрлі құндылық өлшемдері жеміріле бастаған тарихи сәтте адамның тұрмыс мұратын қайта бастан орнықтырып, жаңа өмір мәнділігі арманын қалыптастыру керек болды, Ғаламатадам дәл осы сұраныстың Ницше тарапынан берілген сынақ жауабы.
Ғаламатадамның негізгі ерекшелігі өңдеу
Ф,Ницше ұсынған "Ғаламатадам" тұлғаның негізгі ерекшелігі: Өзінен үздіксіз асып өтетін, әлсіздікті жеңетін, өзін толық әйгілейтін, тобырларға жол сілтейтін асқан адам; Ғаламатадам ақиқат пен этиканың жаңа арқаны, ереже мен құндылықтың жаратушысы; ол еркін, өзімшіл, жетілген, кемел; Ғаламатадам адамзаттың ең негізгі қайғысы мен ең ұлы үмітіне өкілдік етеді; Ол жайсыз орта шектемесін бұзып шығушы, оған деген өшпенділік, қызғаныш, күдік, қаталдық, ашкөздік, зұлымдық дегендер оны тіпті де күшейтеді. Демек, ол бейшара әлжуаз емес, ол толыққанды түбегейлі адам. Ф.Ницше Ғаламатадамды обсолютті Құдай деп есептемеген, ол Соңғы адамға салыстырмалы айтылған, ол соңғы жетілген нұсқа емес, үздіксіз жетілуге құштар тұлға. Ницше былай дейді: "Ғаламатадам дегеніміз теңіз, оның ішінде сенің үлкен менсінбеуің тұншығады".
Ғаламатадам Философиясы өңдеу
"Ғаламатадам" философиясы "Барша құндылық атаулыны қайта таразылау" талабы мен батырлық этика ұстанымының табиғи жемісі, ең жоғары арман тұлға образы. Адамзатты құтқаратын жаңа этикалық құндылық кешенін жасау қажет болғаны секілді, адамзатты құтқаратын ғаламат кісінің туылуын дәріптеп, адамзаттың кері азғындап кетуін тосу керек. Ғаламатадам адам баласының болуы мүмкін ең жоғары құндылық образы, батырлық егейліктің үлгісі, адамзат дамуының көрсеткіш нысанасы. "Мақсат адамзат емес, ғаламатадам" болуға тиіс. Барша нәрсе өзінен де биік нәрсеге дамыды, адам да өзінен биік ғаламатадам болуға ұмтылуы керек. Ғаламатадам адамзаттан биік, бейне адам хайуаннан биік болғаны секілді. Ал, адам болу хайуан мен Ғаламатадам арасындағы өтпелі арқан ғана. Адам бір болса осы арқан арқылы алға жүріп Ғаламатадам болады, немесе күйреп, жеңіліп, шыңырауға құлап жоғалады, немесе кері кетіп, хайуани деңгейге түсіп сорлайды. Әрине, Ғаламатадам болуға асығып алға жүру даңқ! Сапар сәтсіз болып шыңырауға құлау да құрметке лайық. Ал, хайуани деңгейге кері қайту масқара! Ғаламатадамның көзімен қарағанда, қарапайым адамдар "мал" секілді күлкілі. Ғаламатадаммен қазіргі адамдардың айырмашылығы адам мен жабайы маймұлдардың айырмашылығынан үлкен. Ғаламатадам тума, Тәңірі жаратқан билеуші, үстем болмыс, әлемнің бағалы заты, бар болу қасиетінің үлгісі. Құдай тағала өте мейірбан боламын деп "өліп" кетті, ғаламатадам ендігі адамдар көңіліндегі жаңа Құдай.
Ғаламатадам идеясының астары өңдеу
«Заратуштра осылай деген» кітабында Ницше Заратуштра образы арқылы талдау жасай келе, адам этика мен діни сенімнің жойылуынан туған нигилизмді бастан кешірген соң, көңілін бір түрлі "белсенді (оң) нигилизмге" бұруы керек, өз жүрегінің түрлі құндылық өлшемдерімен беттесуі керек, сол мағынада өз өмірінің мәнділігін жаратуы керек деп есептеді. Ф.Ницше өзін нигилизм ауыруын жазатын тамаша шипашақ таптым деп есептеді, ол осы Ғаламатадам болатын. Тіпті, сол нигилизм ауыруын жеңіп, жоғары деңгейге жеткен адамның өзі бірегей адам болмақ. Мән беруге тиістісі, Ғаламатадам адамзатттың бір түрлі идеал арман үлгі ретінде қазіргі барша адамдарға ұқсамайтын өте жаңа адам, адамның биік деңгейінің жаңа көрінісі. «Заратуштра солай айтқан» кітабындағы Заратуштра да Ғаламатадам емес, Ницшенің өзі де, Наполеон да Ғаламатадам емес, адамзат тарихында әлі Ғаламатадам туыла қойған жоқ. Ғаламатадам көзсіз батырлыққа ие дүлей күш иесі емес, сұрқия тиран да емес. Ол өзінен үздіксіз асып түсуді сынақ ететін, құндылықтарды қайта бағалы ететін адам. Тәңіріге сенетіндер Ғаламатадамды Ницшенің жаңа Құдайы деп қателеседі. Ол табынатын Құдай емес, талпынатын ең биік мұрат болмақ.
Ғаламатадам және жай адам өңдеу
Ғаламатадам мен жай адам ұқсамайды. Адамға мораль керек, ал Ғаламатадам моралдың тар шанағынан аттап өтеді. Бәлкім, Ф.Ницше эволюция теориясының ықпалына ұшырағандықтан болар, "мораль дегеніміз әлсіздердің этикасы" дегеннен айнымады. Әлсіз қортықтар күштілерді жеңе алмағанда моральдық құндақ арқылы күштілерді тұсап, өз қауіпсіздігін сақтағысы келеді. Ғаламатадам әлсіздерге жанашырлық танытпайды, ол әлсіздердің құрып жоғалуын күйттейді. Ф.Ницшенің ойынша әлсіз-қортықтар құрып жоғалуға тиіс, әлсіздер бекіткен мораль құндағын үзіп, қоғам Ғаламатадамдық ұстанымға қарай ауысуы шынайы әділет есептеледі.
Ғаламатадам жай адамға ұқсамайды. Ол тәукелшіл. Ол сәтсіздіктен қорықпайды. Ғаламатадам жақсы адам дегендік емес, жаман адам дегендік тіпті емес, ол жақсылық-жамандық өлшемімен шектелмейтін адам. Ғаламатадам қоғамында күштілер адамдардың құрметін туғызады. "Азап тартсын әлсіздер" делінетін ережеге адал болады. Mensch refers to a member of the human species, rather than to a male specifically. The adjective übermenschlich means super-human, in the sense of beyond human strength or out of proportion to humanity.
Ғаламатадам тиран емес өңдеу
Дегенмен, Ф.Ницшенің идеясындағы Ғаламатадам дегеніміз тиран, диктатор дегендік емес. Диктаторлар мен тирандар өз-өзін терістей алмайды, өзгерте алмайды, түзете алмайды, өзінің тар шанағын жеңіп, биік деңгейге көтеріле алмайды, оларда жетілу, жоғары мақсат, ғажайып қасиет болмайды. Ал, Ғаламатадам өз-өзін түзету мен өзінен үздіксіз асып түсудің үлгісі. Ол өзінің өте күшті, құдіретті болуы үшін бәріне барады. Ғаламатадамдар ортасындағы бәсеке қоғамның шындап дамуын туғызады.
Ғаламатадамның 7 қасиеті өңдеу
Жинақтап айтқанда, Ғаламатадамның 7 қасиеті бар:
1) Ғаламатадам – тіршілік дамуының ең жоғары шоқысы, адамзаттың ең асылы. Ол бүкіл адам баласынан биік шығып, тобырлық топалаңға былғанбайды, ол адамзат, қоғам, ұлт еркінің ең жоғарғы деңгейдегі әйгілеушісі.
2) Ғаламатадам – кемеңгер, ғажайып жаратылыс ретінде үстемдік еркінің биік көрінісі; ол күшті, құдіретті, дербес, жүректі. Шыңғысхан және Наполеон секілділер Ғаламатадамның төмен деңгейі.
3) Ғаламатадам бәрін игереді, бәрін иелейді, бәрін басқарып, бағыттайды. Ол қорқыныш пен жасандылықтан ада. Ол жақсылық-жамандық өлшемі сыртына шығып кеткен. Оның ар-намысы оны айыптамайды.
4) Ғаламатадам – ұлы сынақшы, ғажайып тәуекел иесі, ол тәуекелшіліктен рақат алады. Ғаламатадам тек Ғаламатадаммен бәсекелеседі, өздерінің ең жақын достарынан ең сұрқия жау іздейді.
5) Ғаламатадам – бір түрлі жоғары этикалық арман; Ғаламатадам – ақиқат пен этиканың таза нұсқасы, ереже мен құндылықтың жаратушысы. Ол заң шығарады, оның еркі, оның сөзі – заң. Олардың өлшемі "Мен істеймін" дегенге құрылған, олар әркез "Мен істеуге тиіспін" деп проактивті айтып жүрмейді.
6) Ғаламатадам толық еркін, кемел, өзімшіл. Ол тәкаппар және жалғыз. Олар биікте тұрып бағалайды, тобырлардың топалаңына қосылмайды, қыран бүркіт секілді жемін биіктен аулайды, жеке келіп, жеке кетеді, ешкіммен шындап ортақтаспайды. Өзінің жеке адамдық оқшаулығын бастан-ақыр сақтайды.
7) Ғаламатадам азап пен қиындыққа ең төзімді, ол қайғы-қасірет ішінде тік тұрады, ең ауыр сынақтарда шынығып шығады, оның ерік қуаты тек қауіп-қатерді жеңуге бағытталған. Қасіреті қалың жанның ғана бірегей болуға үміті бар.
Ницше айтқан Ғаламатадамы қазақтың ежелгі батырларына әрі жақын келеді, әрі толық ұқсап та кетпейді.
Қалай Ғаламатадам болады өңдеу
Ницшенің айтуынша, Ғаламатадам дегеніміз адамзаттың ең ұлы жаңа құндылық мұраты. Ендеше, Ғаламатадам қалай қалыптасады? Қалай Ғаламатадам болуға болады?
Алдымен, Ғаламатадам болу үшін үйлесімді орта керек. Аталмыш үйлесімді орта дегеніміз Ғаламатадамды қалыптастыратын қауіп-қатерлі орта. Орта қанша жайсыз болса, Ғаламатадамның тууы да сонша мүмкін болады, "жайлы бесікте батыр бала өспейді". "Мамық төсек қауіпті екен бөстектен". Ницше айтады: "Ең таңдаулы, ең табысты тұлғалардың ғұмырын мұқият зертте. Сосын сұрақ қой: Аспанға бой созған алып бәйтерекке жағымсыз ауа райы мен дауылды нөсерден қағыс қалу көмектесе ме? Сыртқы реніш пен шабуыл, өшпенділік пен қызғаныш, күдік-күмән, қаталдық пен ашкөздік дегендерді жайлы ортаның факторлары деуге болмай ма? Осындай жайлы орта болмаса, тіпті ізгілік жағындағы үлкен ілгерлеу де болмас еді." Бұл сөздерден Ф.Ницшенің өте бір тыржалаңаш мағынада рахымсыз Ғаламатадам идеясын айтып тұрғанын байқаймыз. "Мен сендерге Ғаламатадамды үйретемін: адам деген асып өтілуге тиіс нәрсе". Жалтақтаймай, өз әрекетінен еш қаймықпай, қымтырылмай, қорсынбай, өзін өзі айыптамай, құдіретті Үстемдік еркі бағытында ілгерле, тіпті әр қадамыңнан сансыз жемтік қалып, қан шүмектеп ақса да сен өз бағытыңнан тайма. Бейшара адамдарға барар жер, басар тау қалтырма. от теңізіне кешіп өт, заңғар шыңдарды асып өт, сөйтіп сен Ғаламатадам боласың. Ғаламатадам атаулы тасбауыр жеңімпаздықтың жемісі. "Ғаламатадам дегеніміз қара жердің мән-мағынасы." Бұл сөздің мағынасы, Ғаламатадам о дүниенің, жұмақтың, аспан патшалығының терістелуі, Құдайдан үміт күтіп тілемшілік жасаудың ақырласуы. Ол таза осы дүниенің, осы өмірдің әңгімесін айту, ісін істеу; осы қасиетті қара жер бетіндегі даңыққа жетудің өзі.
Ф.Ницшенің айтуынша, Ғаламатадам қара жерге адал хауымның арасында пайда болады, бірақ ол барлық адамның біртұтас эвалюциясының жемісі емес. Бейне адам барлық маймұлдың эвалюциясы емес болғаны секілді. Адамзат құмырсқа секілді, келеді, кетеді, көбі бірдеңгейлі қозғалыс дағдысынан ұзамайды. Тек аз санды батырлар, жасампаз күштілер, Үстамдік еркі тасқындаған күрескерлер, сапалы туылғандар ғана сол бір шыңырау бетіне керілген арқаннан жүріп өтіп қарсы жағаға даңықпен жете алады. Ғаламатадам болады.
Ғаламатадам болашақтың жаңа адамзаты. Ол айырым ғажайып тұлға, кейбір әйгілі адам дегендік емес. Ол қазіргі ерекше таңдаулы адамдардың кейінгі ұрпағы, қазіргілерінің өзі емес. Тарихта әлі Ғаламатадам туыла қойған жоқ, Ницшенің өзі де Ғаламатадам емес. Ол адамзаттың азғындауы мен кері кетуін, үмітсіздігі мен түңілуін, әлсіреуі мен бұрлығуын сезінген соң Ғаламатадамның туылуын армандаған, Ғаламатадам болуға шақырған адам ғана. Ол Ғаламатадамның хабаршысы, Ғаламатадамның елшісі. Тіршілік еркінің құдіретінде, маймыл түрлері адам деңгейіне секіргені секілді адам да Ғаламатадам деңгейіне секіреді. Ғаламатадам қазіргі адамзаттың мақсаты және мәні. Қазіргі заман адамы белсенді, батыл түрде Ғаламатадам болуға қадам тастауға тиіс. Ф.Ницшенің Ғаламатадам идеясының айтары осы.
Қарсы идея өңдеу
Әрине, Ф.Ницшенің әлсіздерге қарсы идеясымен келіспейтіндер де көп. Олардың ойынша, Ғаламатадам қоғамында әлсіздер болмайды деген қате, Ғаламатадам қоғамы әлсіздерге сүйенгенде ғана өмір сүре алады, дамиды. Егер әлсіздер болмаса Ғаламатадам ғаламат адам болып табан тіреп тұра алмайды деп есептейді. Ғаламатадам туралы және әлсіздік туралы таласты пікір ары қарай жалғаса беретіні сөзсіз.
Дереккөздер өңдеу
- Alexander Jeffrey A Contemporary Introduction to Sociology — 2nd. — Paradigm, 2011. — ISBN 978-1-61205-029-4.
- ↑ "Nietzsche inspired Hitler and other killers - Page 7", Court TV Crime Library
- Pippin, Robert. "Nietzsche: Thus Spoke Zarathustra". Cambridge Texts in the History of Philosophy, University of Chicago, 2006. ISBN 0-521-60261-0. p. ix.
- Lampert, Nietzsche's Teaching.
- Lampert Laurence Nietzsche's Teaching — New Haven, CT: Yale University Press, 1986.
- Rosen Stanley The Mask of Enlightenment — Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
- Safranski, Nietzsche, 262-64, 266-68.
- Nietzsche, Ecce Homo, Why I Write Such Good Books, §1)
- Henry Louis Mencken, "The Philosophy of Friedrich Nietzsche", T. Fisher Unwin, 1908, reprinted by University of Michigan 2006, pg. 6, [1]
- Duden Deutsches Universal Wörterbuch A–Z, s.v. über-.
- Übermenschlich. PONS.eu Online Dictionary. Retrieved from http://en.pons.eu/german-english/%C3%BCbermenschlich 17 наурыздың 2012 жылы..
- http://infolab.stanford.edu/~gary/quotes
- http://econ161.berkeley.edu/tceh/Nietzsche.html 13 наурыздың 2012 жылы.