Неміс тілінің тарихы орта ғасырлардың бас кезінде орын алған жоғарғы неміс дауыссыздар өзгерісінің нәтижесінде неміс тілінің батыс герман тілдерінен бөлініп шыққан кезінен басталады. Көне жоғарғы неміс тілі, орта жоғарғы неміс тілі және қазіргі неміс тілінің бастамасы, барлығы − Қасиетті Рим империясының тарихына тұспа-тұс келеді. 19-20-шы ғасырларда стандартты неміс тілі қалыптасып, диалектілік айырмашылықтардың азаюы орын алды.
Жоғарғы неміс тілі Өңдеу
Көне жоғарғы неміс тілі Өңдеу
Көне жоғарғы неміс тілінің ең алғашқы ескерткіштері — 6-ншы ғасырда жазылған руникалық жазбалар. Хильдебранд туралы жыр, Муспилли, Мерзебург дұғалары секілді мәтіндердің бөліктері сол тілдегі алғашқы жинақы мәтіндердің мысалдары болып табылады.
Орта жоғарғы неміс тілі Өңдеу
Орта жоғарғы неміс тілі (немісше: Mittelhochdeutsch) — неміс тілінің тарихындағы 1050-1350 жылдар кезеңін белгілеуге арналған атау. Оның алдында орта жоғарғы немісв тілі кезеңі болып, одан кейін ерте жаңа жоғарғы неміс тілі кезеңі басталды. Кейбір ертеректегі зерттеулерде бұл кезеңді 1500 жылға дейін созылған деп көрсетілген.
Ерте жаңа жоғарғы неміс тілі Өңдеу
Мартин Лүтер Библияны аударғанда (Жаңа келісім 1522 жылы, Көне келісім 1534 жылы шықты), ол өзінің аудармасын сол кездің өзінде дамып-кемелденген, сол замандағы немістердің арасында кең тараған тілге аударды. Ол тіл шығыс-жоғарғы және шығыс-орталық неміс диалектілеріне негізделіп, орта жоғарғы неміс тілінің грамматикалық ерекшеліктерін сақтап қалған тіл болатын (мысалы, орталық және жоғарғы Германияның диалектілері сол кездің өзінде ілік септігін және претерит шағын жоғалта бастаған болатын). Лүтердің аудармасы енді ғана шыққанда, оған қосымша ретінде соның әр аймақтың диалектінде белгісіз сөздердің қысқа сөздікшесі берілетін. Рим католиктері алғашында Лүтердің аудармасын қабылдаудан бас тартып, өздерінің католик стандарт тілін (gemeines Deutsch) жасауға тырысты. Бірақ оның «протестант неміс тілінен» айырмашылығы өте шамалы болып шықты. Жалпыға бірдей ортақ неміс тілі 18-ші ғасырдың орта шенінде қалыптасып болып, ерте жаңа жоғарғы неміс тілі кезеңі аяқталды.
Төменгі неміс тілі Өңдеу
Төменгі неміс тілі жоғарғы неміс, ағылшын-фриз және төменгі франкония тілдерінің ортасында орналасқандықтан оның сондай анық тілдік тарихы болған емес. Бұл батыс герман тілдерінің шын мәнінде бір үлкен диалектілік континуум екендігінің айғағы. Ортағасырлардың басында ол ағылшын-фриз тобының, ал Қасиетті Рим империясының заманында жоғарғы неміс тілінің ықпалына ұшырады. 17-ші ғасырда Һанза лигасы ыдыраған соң төменгі неміс тілі тек жергілікті диалектілер деңгейіне түсіп, бұрынғы маңызынан айырылып қалды.
Көне саксон Өңдеу
Көне саксон тілі, көне төменгі неміс тілі атымен де белгілі — батыс герман тілдерінің бірі. Оның құжаттары 9-шы ғасырдан 12-ші ғасырға дейінгі аралыққа жатады, ал содан кейін ол дами отырып орта төменгі неміс тіліне айналды. Ол тілде Германияның солтүстік-шығыс жағалауы мен Данияда өмір сүрген саксон халықтары сөйлеген. Ол көне ағылшын-фриз тіліне (көне фриз, көне ағылшын тілдеріне) мейлінше жақын. Ингвеондық назал спирант заңы жарым-жартылай оған да әсер етті.
Орта төменгі неміс тілі Өңдеу
Қазіргі төменгі неміс тілі орта төменгі неміс тілінен бастау алған. Ол 1100-1500 жылдар аралығында қолданыста болып, кейін батыс төменгі неміс тілі мен шығыс төменгі неміс тілі болып екіге бөлінді. Батыс герман тілдеріндегі диалектілік тұтастықтағы оның көршілері батыста орта голланд тілі мен оңтүстікте орта жоғарғы неміс тілі болды. Орта төменгі неміс тілі Һанза лигасының ортақ тілі болып, Солтүстік теңіз бен Балтық теңізінің барлық жағалауларында кең тараған тіл болды. Лүбек қаласының диалектісіне негізделген стандарт жазба тіл дамыды, бірақ толыққанды жазба тілге айналып үлгірмеді.
19-шы ғасыр Өңдеу
Неміс тілі Орта және Шығыс Еуропада орналасқан Һабсбургтер империясының сауда-саттық және ресми тілі тілі болды. 19-шы ғасырдың ортасына дейін бұл тіл бүкіл империяның әсіресе қала тұрғындарының арасында кең тараған тіл болды. Егер біреу неміс тілінде сөйлесе, бұл оның қай этникалық топқа жататынын емес, оның саудагер және қала тұрғыны екенін білдіретін. Кейбір Праһа (немісше: Праг), Будапешт (Буданың немісше аты: Офен) сияқты қалалар Һабсбургтер иелігіне енгізілгеннен кейінгі жылдары немістендірілді, ал Братислава (немісше: Прессбург) сияқты қалалар әуел бастан неміс тілді қалалар ретінде салынды. Кейбір Милан (немісше: Майланд) сияқты қалалар негізінен неміс-емес қалалар болып қала берді. Алайда Праһа, Будапешт, Братислава, Загреб (немісше: Аграм) және Любляна (немісше: Лайбах) негізінен немістілділер қоныстанған қалалар болды.
Шамамен 1800 жылға дейін стандарт неміс тілі тек қана жазба тілі болған деуге болады. Ол кезде солтүстік Германияның диалектілері стандарт тілден өте өзгеше қалаларының тұрғындары стандарт тілді шет тілін үйренгендей етіп үйреніп, мәтінді дәл жазылғандай етіп оқуға тырысатын. Сол кездегі айтылым ережелері де солтүстік тұрғындарының акцентін ереже етіп қабылдап алды. Бірақ стандарт неміс тілінің айтылымының жер-жерде өзіндік ерекшеліктері де болды.
Ақпарат құралдары мен жазба шығармалардың барлығы дерлік стандарт неміс тілінде жазылады (ол немісше Hochdeutsch деп аталады) және ол тілді немістілді аймақтардың бәрінде түсінеді. Тек ата-анасымен жергілікті диалектіде ғана сөйлесіп үйреніп, әлі мектепке бармаған балалар ғана оны түсінбеуі мүмкін.
1852-1860 жылдар арасында 16 бөлік болып шыққан ағайынды Гриммдердің алғашқы сөздігі неміс тілінің ең толық сөздігі болып қала беруде.
20-шы ғасыр Өңдеу
1880 жылы Дуден анықтамалығында алғаш рет грамматикалық және орфографиялық ережелер бекітілді. 1901 жылы бұл неміс тілінің стандарт анықтамалығы болып жарияланды. Неміс тілінің орфографиясы 1998 жылға дейін өзгеріссіз қала берді. 1996 жылы Германия, Аустрия, Лихтенштейн және Швейцарияның ресми өкілдері неміс тілінің орфографиясын реформалау туралы шешім қабылдады. Сегіз жылдық өтпелі кезең жарияланды, оның кезінде реформаланған емле мектептерде үйретіліп, ақпарат құралдарында дәстүрлі және реформаланған емле қатар қолданылатын болып шешілді.
Тағы қараңыз Өңдеу
- Неміс әдебиеті
- Неміс тілінің диалектілері
- Стандарт неміс тілі
- Немістер