Заман

Заман, эра (латынша Aera – бастапқы сан) – астрономияда белгілі бір уақыттан басталатын күнтізбелік жылдар есебінің жүйесі, яғни жылдар есептемесі (жыл санау). Заманның басталатын уақыты оның дәуірі деп аталады. Уақыт есебін жүргізу үшін айлар мен күндер жүйесі жеткіліксіз. Бұларға қоса тарихи оқиғаның болған жылы да айтылуы керек, ол үшін күнтізбелік жылдар 1-жыл, 2-жыл, 3-жыл. Деп нөмірленуі керек. Дәуір – бірінші жылдың басы. Сандардың натурал қатары шектеусіз болатындықтан, замандардың ақырғы жылы болмайды. Әлеуметтік дамудың төменгі сатысындағы халықтарда жыл есебінің жүйесі болмайды, олар оқиғаларды “су тасыған жылы”, “өрт шыққан жылы”, “құйрықты жұлдыз көрінген жылы”, т.с.с. Деп, әр түрлі табиғат құбылыстарына байланыстырып айтады. Ертедегі халықтар әр түрлі замандарды қолданып келген. Мұндай замандардың белгілерінің саны 200-ден астам. Бірталай замандардың дәуірі белгілі бір соғыстан, жер сілкінген, жойқын тасқын болған уақыттан немесе патшалардың таққа отырған кезінен алынған. Сонымен қатар тарихта мүлде болмаған, тек кейбір өз тұсындағы беделді адамдардың айтуы “солай болыпты” деп, жұрт иланған оқиғалардан басталған замандар да бар. Уақыт есебінде заманның дәуіріне сәйкес оқиға елеулі рөл атқармайды, тек сол есептегі күндердің, айлардың және жылдардың ұзақтығы мен тетелестік реті дұрыс көрсетілуі керек.

Заман санау

Әр заманның дәуірі әр түрлі. Бірінші жыл – ежелгі еврейлерше – “Адам ата жаралған жыл”, вавилондықтарша – Набонассардың патша болған жылы, римдіктерше – Диоклетианның таққа отырған жылы, христиан дініндегілерше – Христостың туған жылы, арабтарша – Мұхаммедтің Меккеден Мәдинаға көшіп барған жылы, т.с.с. Рим империясына қараған елдер жылдар жүйесін бірсыпыра уақыт Диоклетиан заманы бойынша есептеген. Император Диоклетиан өз кезінде римдіктердің ескі дінін қолдаған, христиан дінін қабылдаушыларды қуғындаған адам болатын. Сондықтан Диоклетиан заманының 248 жылы өткен жиынында христиан шіркеуінің дінбасылары Диоклетиан айтылатын күнтізбені мүлде жойып, заманды Христостың (ислам дінінде – Ғайса пайғамбар) туғанынан бастап есептеу туралы шешім қабылдаған. Христиан дінінің басқарушыларының айтуынша, Христостың туған нақты жылын анықтауды сақтардың діни мейрамдарының өткізілетін уақыттарын есептеу тәжірибесі бар Римдік монах, тегі сақ Кіші Дионисийге (497 – 540) тапсырады.

Дионисий.

Дионисий есептеп шығарған болып, “Христостың туғанына 532 жыл болыпты” деп жариялайды. Оған болмашы дерек іздеп отырған діншілдер сене қояды, ешкім тексермейді. Сөйтіп, Диоклетиан заманының 248 жылы “Христос туғаннан” кейінгі 532 жыл болып есептеледі. Келесі жыл 533 жыл, одан соң 534 жыл, т.с.с. Болып, қазіргі 2000 – 2002 жылдарға жетіп отыр. Алғашқы 532 жылда Христостың қашан туғаны жөнінде ешқандай әңгіме болмаған. “Христос туғаннан” деп есептелетін заман, көбінесе, “біздің Заманымыз” делінеді. Ресейде ерте кезде “Дүние жаралғаннан” деп есептелетін заман қолданылған. Петр I патша арнайы жарлық шығарып, “дүние жаралғаннан” басталатын 7209 жылы Христос туғаннан басталатын 1700 жыл болып өзгерді. Өзара қарым-қатынасты оңайлату мақсатымен, дүние жүзінің көпшілік елдерінде “біздің заманымыз” қолданылады. Христос атының күнтізбеге қатысы шартты ғана. Ежелгі тарихта болған оқиғалардың уақыты біздің заманымыздан бұрынғы (б.з.б.) Жылдар арқылы көрсетіледі. Мысалы, Архимед б.з.б. 287 жылы туған. Дионисий 532 санын жәй ала салмаған, онда мән бар. 1928=532. Әрбір 19 жылда ай орағының келбеті қайталанып, айдың сол күніне келеді. Мысалы, 1942 жылы 21 маусым және 1961 жылы 21 маусымда айдың бірінші ширегі (дөңес жағы оңға қараған жарты дөңгелек) көрінді, ол 1980 жылы және 1999 жылы 21 маусымда тағы қайталанады. Әрбір 28 жылда апта күндері қайталанып, айдың сол күніне келіп отырады. Мысалы, Ұлы Отан соғысы 1941 жылы 22 маусым, жексенбі күні басталды, 1969 жылы және 1997 жылы 22 маусым күні де жексенбі болды. Сонда ай орағының белгілі бір кейпі, ай мен аптаның күндері – үшеуі бірдей қайталану үшін 532 жылы өтуі керек. 532 саны діни мейрамдардың мерзімдерін есептеуде жиі кездеседі. Дионисий тұсында Христос жайындағы аңыздардың шыққанына 5 ғ-дан асқан. Дионисийдің қолында мейрамдардың ескі таблицасы бар еді. Осыларды есте ұстай отырып, сақтардан шыққан сауатты монах мейрамдарды ертеде өткізілген күндеріне келтірді, ал Христос тек “тілге тиек” болды. “Христос туғаннан” басталатын заман Шіркеу құжаттарының өзінде тек 742 жылдан бастап қана кездеседі.

Араб елдеріндегі жыл есебінің жүйесі хиджра заманы деп аталады, оның дәуірі – б.з. 622 жылының 16 шілдесі, жұма күні. Сол күні Мұхаммед Меккеден Мәдинаға келген. Бұл күнтізбені 637 жыл халиф Ғұмар бин әл-Хаттаб тағайындаған. Араб жылында 354 (кібесе жылы 355) күн болады. Набонассар Заманының дәуірі – б.з.б. 747 жылының 27 ақпаны. Халықтық ұғымдағы Заманда табиғат құбылыстары мен өзге де маңызды оқиғалар салыстырмалы түрде уақыт есебінде жалпылық ұғымда қолданылып, ерекше оқиғалармен сабақтастырыла айтылады. Мысалы, зар заман, ақыр заман, т.б.

Пайдаланған әдебиет

1. "Исқақов М., Халық календары, А., 1963''.
2. "Қазақ Энциклопедиясы", 4 том 3 бөлім