Би - адам денесінің әуенге негізделген түрлі қимылдарының жүйелі түрде ауысып келуі арқылы көркем образдармен айшықтала бейнеленетін, кеңістіктік-уақыттық ауқымы көне заманғы наным-сенімнен бастау алатын өнердің бір түрі. Би ишаралық бейнелеулер арқылы әсерлі көңіл-күйді көрсететін, еңбек үрдістері бейнеленетін халықтық шығармашылық өнер түрі.
Қазақ балеті өңдеу
Қазақ балеті – ұлттық сахна өнерінің бір түрі. Мазмұны муз.-хореогр. образдар арқылы ашылады. Қазақстандағы кәсіби балет өнері 20 ғ-дың 30-жылдары қалыптаса бастады. 1933 ж. қазақ драма театры жанында муз. студия құрылды. Осы студияда классик. би өнерін игеру мақсатында М.Арцибашеваның жетекшілігімен балет труппасы қалыптастырылды (1934). Би тілінде көркем бейнеленген қазақ өмірінің, құсбегіліктің көріністерін (“Қара жорға”, “Келіншек”, “Бүркіт – қоян”) көрермендер тұңғыш рет М.Әуезовтің пьесасын негізге алып, Әли Ардобус қойған “Айман – Шолпан” муз. спектаклінде тамашалады. Осы жылы студия негізінде қазақ муз. театры (қазіргі Қазақ опера және балет театры) қайта құрылып, оның жанынан балет бөлімшесі (1935) ашылды. Театрдың “Шұға”, “Қыз Жібек” қойылымдарына араласқан балетмейстер А.Александров балет студиясының оқу бағдарламасына классик. би сабақтарын енгізіп, ұлттық қазақ хореогр. өнерінің алғашқы кәсіби мамандарын тәрбиеледі (Ш.Жиенқұлова, Н.Тапалова, К.Қарабалинова, Х.Байзақов, т.б.) 30-жылдардың соңына қарай Қ. б. жеке жанр болып қалыптасты. Тұңғыш ұлттық туынды “Қалқаман – Мамыр” балетінің (24.6.1938) тұсаукесер қойылымы Қ. б. үшін тарихи күн болды (либреттосын жазған – М.Әуезов, комп. – В.Великанов, балетмейстері – Л.Жуков, суретшісі – О.Таңсықбаев). 1937 ж. 17 қаңтарында муз. театр негізінде Қазақ мемл. опера және балет театры құрылды. 40-жылдардан бастап Қазақстанның жас хореографиясы балет классикаларын игере бастады (“Аққу көлі”, “Коппеллия”, “Шопениано”, “Жизель”). Республика балет өнерінің дамуына Куйбышев көшпелі опера және балет театры 2-дүниежүз. соғыс жылдары Алматыға КСРО-ның еур. бөлігіндегі қалаларынан көшіп келген хореогр. өнерінің артистері игі ықпал етті. Балет мектебінің жаңа жетек. А.Селезневтың ұсынысымен оқу бағдарламасына Ленинград хореогр. уч-щесінің 9 жылдық оқу мерзімі негіз етіп алынды. 1950 ж. балет труппасының жетек. М.Моисеев В.Великановпен бірге “Қамбар – Назым” балетін сахнаға шығарады. 50-жылдардың соңында тұңғыш кәсіби қазақ балетмейстрі Д.Әбіровтің келуімен Қ. б-н дамытудың жаңа кезеңі басталды. Ол классик. орыс балеті дәстүрлерін сақтай отырып, “Қамбар – Назым”, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” сияқты эпостық, фольклорлық мұралардан бастау алатын ұлттық тақырыптардың сахналық шешімін табудың жаңа әдістерін игерді. 1958 ж. Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің 2-онкүндігінде үлкен театр сахнасында “Достық жолымен” балеті (балетмейстерлері Әбіров, Р.Захаров) қойылып, астана өнер қайраткерлерінің жоғары бағасын алды. Бұл онжылдықта Қ. б. сахнасында Р.Тәжиева, А.Бекбосынов, Л.Таганов, И.Манская, З.Райбаев, С.Көшербаева, А.Асылмұратов, т.б. бишілер өз өнерлерімен көзге түсті. 60-жылдары “Шопениана”, “Болеро”, “Франческа да Римини” бір актілі балеттерін қойған Райбаев балетмейстр ретінде жемісті еңбек етті. 1974 ж. А.Хачатурянның “Спартак” балеті қойылуы Қ. б. өнері дамуында үлкен белес еді. Спартак партиясын орындаушы Р.Бапов және қоюшы Райбаев Республиканың Мемл. сыйлығын алды. 70 – 80-жылдары балет сахнасы балетмейстр мен композиторлардың жаңа көркемдік ізденістерінің алаңына айналды.
Т.Мыңбаевтың Райбаев қойған “Фрески” балеті (1981) Қазақстан муз.-хореогр. өнері жетістігінің жарқын көрінісі болды. Қазақ би өнерінің бай дәстүрлерін қайта жаңғырту, халықтың фольклорлық мұрасын соны көзқараспен игеру үлгісі комп. М.Тілеубаев қойған А.Серкебаевтың “Ақсақ құлан” балетінде (1975) көрінді. 1978 ж. Ж.Байдаралин қойған М.Сағатовтың “Әлия” балетінде Ә.Молдағұлованың ерлігін бейнелеумен қатар, қарапайым қазақ қызының бейнесін, тұлға ретінде қалыптасу жолын көркем айшықтауға назар аударды.
80 – 90-жылдары Қ. б. үшін тың ізденістермен сипаталады. Тілеубаев ритм-опера-балет түрінде мүлдем жаңа жанрды игерді. Еліміз тәуелсіздік алған жылдар ішінде жақын және алыс шет елдерден шақырумен келген балетмейстерлер ұлттық сахнада бірқатар қызықты балеттер қойды (“Мадам Баттерфляй”, 1996 – балетмейстерлері Асами Маки және Киози Метани. “Корсар”, “Ұйқыдағы ару”, 1991, В.Владимиров). 1991 – 2000 ж. аралығында Д.Адамова, Д.Фадеева-Нақыпова, Г.Саитова, апалы-сіңлілі Гүлнұр және Гүлнар Ғаббасовалар, т.б. Қ. б-нің дарынды мамандары шықты. Елімізде Д.Нақыпов ұйымдастырған хореографтар одағының дәстүрлі халықар. “Дәстүр сыйлығы” балет фестивалі, “Галина Уланова сыйлығы”, “Қазақстандықтар – әлем балетінің жұлдыздары” атты байқаулар өтті. 21 ғ-дың басы модерн балет және неоклассицизм бағытындағы ізденістермен белгілі.
Б.Аюханов жетекшілік ететін Мемл. академ. классик. би ансамблі республикадағы балет өнеріне 60-жылдары “Алматының жас балеті” би ансамблі атауымен енді. Ұлттық эпос пен фольклорды игеру мақсатында құрылған бұл ұжым репертуарында бүгінде 37 бір актылы балет, 50-ден астам концерттік нөмір бар. Ұжым – камералық, аспаптық және симф. музыканы пайдаланады. Көрермендер назарына классик. әдеби мұраларға негізделген бірнеше қойылым ұсынылды (“Гамлет”, муз. А.Исакова, “Татьяна Ларина”, муз. П.Чайковский – М.Плетнев, “Қылмыс пен жаза”, муз. Д.Шостакович, т.б.). Аюханов ұлттық жаңа спектакльдерді сахналауға көп үлес қосты (“Батырлар”, А.Исакова, “Қыз Жібек”, Е.Брусиловский, “Ананың көз жасы”, Н.Зәкіров, “Шыңғысханның арпалысы”, М.Ерғалиева). 2000 ж. Астанада К.Байсейітова атынд. опера және балет театры ашылды.
Қазақ биі өңдеу
Қазақ биі – бишінің қозғалысы мен дене қимылы арқылы көркем образды бейнелейтін, ұлттық сахна өнері. Қазақтың халықтық би өнері ерте заманнан қалыптасқан, халқымыздың аса бай ауыз әдебиетімен, ән-күйлерімен, дәстүрлі тұрмыс салтымен біте қайнасып келе жатқан ел мұрасы болып табылады. Халықтың көркемдік ойының бір көрінісі ретіндегі би өнері өзінің эстет. болмысында қазақ жұртының жалпы дүниетанымына сай арман-мұраттарын бейнелейтін қимылдар жүйесін қалыптастырған. Қазақ халқы ежелгі би өнерінің дәстүрі мен өрнегін сақтап, өзінің рухани қазынасымен ұштастыра отырып, ғасырлар бойы дамытқан. Қ. б. халықтың тіршілік-тынысын, адамның табиғатқа көзқарасын, дүниетанымын айшықтайтын өнер ретінде өркендеуде. Қ. б-нің кейбір қимыл қозғалыстары, бақсы-балгерлердің ойындары арқылы қалыптасқан. Олар қобыз аспабымен бірге соқпалы муз. аспаптардың көмегімен де өздерінің бақсылық, балгерлік үрдістерін күшейтіп отырған. Қ. б. өнері синкреттік түрде дамып, басқа өнер түрлерін насихаттау мен ақпараттық түрде бекіту және кейінгі ұрпаққа жеткізу барысында өзіндік маңызды рөл атқарды. Ежелгі билердің канондық түрлері бізге жетпеген. Бірақ халық арасында би қимылдарын меңзейтін идеялар ұлттық ойындар мен салт-жораларда сақталған, тарихи және этногр. деректерде қалыптасу негіздері барлығы аңғарылады. Жиын-тойларда жұрт көңілін көтеретін күлдіргіш-қуақылардың өнерлерінде би қимылдары мол қолданылды. Қ. б. көшпелі малшының тұрмыс-тіршілігін, табиғат көріністерін ұлттық таным-талғамға сай көркем бейнеледі.
Қ. б. өнерінің кәсіби деңгейге көтеріліп, сахна төріне шығуы, Қазақ мемл. музыка театрының (қазіргі Абай атынд. Қазақ мемл. академиялық опера және балет театры) шығарм. тарихымен тығыз байланысты (қ. Қазақ балеті). Халық бишісі Ысқақ Быжыбаев Мәскеу қаласында өткен КСРО халықтары билерінің Бүкілодақтық фестивальдеріне қатысып, 1936 ж. екінші жүлдені, ал 1940 ж. бірінші жүлдені иеленді. Биші осы өнер сайысында домбыраның сүйемелдеуімен “Насыбайшы” және “Масқарампаз Қара жорға” билерін билеген. Халық биін тұңғыш кәсіби сахнаға шығарған таланттардың қатарында Ш.Жиенқұлова мен Ә.Ысмайлов болды. Бұл екі өнерпаз да арнайы би мектебінен өтпей-ақ кәсіби би өнерін шебер меңгерген.
Қазақ халқының алғашқы кәсіби бишісі Жиенқұловадан бастау алған би өнері бірнеше ұрпақтың рухани байлығына айналды. Жиенқұлова – 1936 ж. Мемл. филармония жанынан би ансамблін құрды.
Халық биінің тез қарқынмен дамуына 1955 ж. құрылған Мемл. ән-би ансамблі зор үлес қосты. Ансамбльді реж.-хореограф. Л.Д. Чернышова, комп. Б.Байқадамов, балетм. А.Бекбосынов ұйымдастырды. 1989 ж. құрылған “Салтанат” би ансамблі М.Төлебаев, Байқадамов, Л.Хамиди, С.Мұхамеджанов, Н.Тілендиев, Е.Рахмадиев, Ғ.Жұбанова, т.б. композиторлардың шығармаларын сахнада бейнеледі. “Саяхатта”, “Алатау баурайында”, “Жайлауда”, “Аққу қыздар” вокалды-хореогр. композициялармен бірге “Кілемшілер”, “Жігіттер биі”, “Бүркітші”, “Қос алқа”, “Асатаяқ”, “Биші қайың”, “Шолпы” және “Салтанат” билері ансамбльдің шығарм. бет-бейнесін айқындады. Қазақстан ән-би ансамблі ТМД елдерінде, АҚШ, ГДР, Венгрия, Швейцария, Франция, Англия, Түркия, Корея, Қытай, т.б. елдерде өнер көрсетті. ҚР еңб. сің. артистері: Б.Черноусов, З.Розмухамедова, Р.Есламғалиева, Ә.Ысмайылов, Б.Байжұманова, Н.Әлдібеков, У.Усина, Д.Нұрғалиева (Андасбаева), Н.Ножкин әр жылдары осы ансамбльде өз өнерлерін көрсетті. Қазақтың фольклорлық-этногр. билерінің кәсіби сахнаға шығуында мемл. “Алтынай” би ансамблінің рөлі зор болды. Ансамбль репертуарынан, аңыз-ертегілерге, салт-дәстүр мен еңбек тақырыбына, ойын түрлеріне қойылған ұлттық би өнерінің алуан үлгісін көруге болады.
Фольклорлық “Шертер”, “Сазген” ансамбльдерінің жеке бишілерінің репертуарларында да халық билері көп орын алды.
Халық биінің үнемі жетіліп дамуына “Қазақконцерт” бірлестігінің бишілері де өз үлестерін қосты.
Ұлттық билерді қоюда халық композиторлары мұраларымен (Байжігіт, Құрманғазы, Сүгір, Дәулеткерей, Тәттімбет, Дина, т.б.) қатар кәсіби композиторлар (А.Жұбанов, Н.Тілендиев, М.Әубәкіров, М.Маңғытаев, К.Күмісбеков, т.б.) шығармалары да қолданыс тапты. Қ. б-нің кәсіби сахнаға шығуында, әр кезеңде, А.Ибрагимов (Ардобус), А.Мартиросьянц (Александров), Ә.Ысмайлов, Д.Әбіров, З.Райбаев, Б.Аюханов, Ж.Байдаралин сияқты балетмейстерлер еңбек сіңірді.
Балет өңдеу
Балет (франц. ballet, итал. balleto, лат. ballo — билеймін) — сахналық өнердің бір түрі, мазмұны муз.-хореог. образдар арқылы ашылатын спектакль. Б. — ой мен жан құбылысын қозғалыс, дене қимылымен көрсетеді. Мұнда либретто жазушы сценарист, музыка шығарушы композитор, билерді қоюшы балетмейстер және суретші еңбегі тоғысып, ортақ арнаға саяды. Б-тің арқауы би мен пантомима. Пантомима — сөзсіз, адам денесінің мәнерлілігімен, мимикамен спектакльдің мазмұнын ашатын театр өнерінің бір жанры. Сюжетті Б-терде қимыл-пантомима мен әрекетті көріністер (па, g’аксьон) көп қызмет атқарады. Б-тің дәстүрлі муз.-хореогр. формалары қалыптасқан: екі кісілік би (па-де-де) және көпшілік биі (па-де-труа, па-де-катр, гран па). Соңғысын кордебалеттер орындайды. Қаһармандық, драм., комедиялық сюжеттер Б. жанрын айқындайды. Сондай-ақ, шағын Б., Б.-пантомима, Б.-феериялар болып бөлінеді.
Б-тің негізгі элементтері халықтың муз.-би шығармаларымен тікелей байланыста туған. Еуропада (Италия, Франция, Англия, Испания, т.б.) Б. Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келді. Алғаш Италияда тұрмыс-салтты көрсететін би түрлері іріктеліп, жүйеге түсіп, сахналық заңдылыққа бағындырыла бастады. Той-думанда орындалатын халық билері жаңа мәнерлі, әсем өрнекті, бір идеяны ұқтыруға, бір ойды айтуға мегзеген Б-терге арқау болды. Бұлар үлкен сарайларда, сән-салтанат ордасында қойылып отырған. Францияда Б. белгілі сюжеттер, аңыздар негізінде құрылды. Б. өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста дамыды. Оған көбінесе музыка мен әдебиеттегі ағымдар ықпал жасап отырған. 17 ғ-дың 2-жартысында өмірге опера-Б. (композиторлар Люлли, Рамо) және комедия-Б. (драматург Мольер) келді. 18 ғ-да Англия, Австралияда, кейінірек Францияда Б. өнердің жеке бір саласы болып әбден қалыптасады.
Осы кездегі би өнерінде үлкен реформатор болған француз балетмейстері Ж. Новер П. Корнель трагедияларын Б-ке айналдырып, өзінің теориялық ой-пікірлерін жанды спектакльдерде жүзеге асырды. Оның “Балет жайлы хаттар” (1760) еңбегі басқа елдердің ұлттық Б. өнерлерін дамытуда көп себін тигізді. Содан соң ұлттық Б. мектептері (француз, италиялық, т.б.) шыға бастады. Келе-келе Б. техникасы жетіліп, айналма, секірме қимылдардың ой емеурінін берудегі мәні тереңдей түсті. 20 ғ-да Шығыс елдерінде (Египет, Түркия, Жапония т.б.) Б-тер туып, дами бастады. Орыстың Б. өнері 18 ғ-дың 2-жартысынан қалыптасты. Халықтың би қазынасы бірте-бірте игеріліп, өнегелі Б. мектептерінің ыңғайымен жүйеге түсті. 19 ғ-дың бас кезінде, әсіресе, балетмейстер Ш. Дидлоның қызметі тұсында орыстың Б. өнері едәуір табысқа жетті. Е.И. Колосова, М.И. Данилова, А.И. Истомина, А.П. Глушковский сынды бишілер тобы өз өнерлерімен бой көрсетті. Б. өнері мен музыкасының ілгері дамуына кезінде зор үлес қосқан орыстың ұлы композиторы П.И. Чайковский болды. Балетмейстерлер М. Петипа мен Л.И. Иванов орыстың халық билерін классикалық би үлгілерімен ұштастыра отырып, оның “Ұйқыдағы ару”, “Аққу көлі” және “Щелкунчик” (1890 — 95) Б-терін қойды. П.И. Чайковскийдің Б. музыкасында игі дәстүрін жалғастырып, одан әрі дамытуда көптеген композиторлар (А. Глазунов, И. Стравинский, С. Прокофьев, т.б.) елеулі еңбек етті. 20 ғ-дың басында балетмейстерлер М.М. Фокин мен А.А. Горский Б. өнері саласында батыл ізденістер жасады. Орыс бишілері А.П. Павлова, В.Ф. Нижинский, Г.П. Карсавина, Е.В. Гельцер, М.М. Мордкин, В.Д. Тихомировтар Б. өнерінің өркендеуіне үлкен үлес қосты. 20 ғ-дағы орыстың Б. өнері Англия, Францияда Б-тің қайта өркендеуіне, ал, АҚШ-та Б-тің тууына игі әсер етті.
Қазан төңкерісінен кейінгі Б.В. Астафьевтің (“Париж жалыны”, “Бақшасарай фонтаны”), Р.М. Глиэрдің (“Қызыл гүл”), А.И. Хачатурянның (“Гаянэ”, “Спартак”), С.С. Прокофьевтің (“Ромео мен Джульетта”), А.А. Крейннің (“Лауренсия”), Қ.А. Қараевтың (“Жеті ару”) Б-тері кеңес өнерін дүние жүзіне танытып, даңққа бөлеген туындылар. Г.С. Уланова, М.Т. Семенова, Н.М. Дудинская, О.П. Лепешинская, М.М. Плисецкая, В.М. Чабукиани, Г. Алмасзаде, Б. Бейшеналиева, З.Насретдинова, М. Тұрғынбаева, Л. Сахьянова, Ш. Жиенқұлова секілді бишілер есімі өнер әлеміне мәшһүр болды. Кеңес одағында 40 опера және балет театры, 16 мемл. балет уч-щесі жұмыс істеді. Б. өнерінің кадрларын Мәскеудегі Театр өнері ин-ты мен Мәдениет ин-ты, Санкт-Петербург консерваториясы, Қазақстанда Алматы жоғары би өнер мектебі даярлады. Қазақ Б-і әуелде драм., опералық спектакльдер ішіндегі би көріністері ретінде қалыптаса бастады. Діни сенімнің салдарынан үзіліп қалған халықтың көне билері қайта түледі. Тұңғыш қазақ реж. Ж. Шанин ұлттық Б-ті халық топырағында бар элементтер негізінде, туыстас елдер пластикасына негіздеп жасау керек деген ойын “Қоян-бүркіт”, “Киіз басу”, “Өрмек би”, “Шашу” секілді билерді сахнаға шығаруда іске асырған. Алғашқы опералық қойылымдардың өзінде “Қара жорға”, “Қоян би”, “Келіншек”, “Ақ сүйек”, “Тәттімбет”, “Айжан қыз”, т.б. би нөмірлері сыналып кіргізіліп, спектакльдің толық қанды құрамдас бөлігіне айналды. Қобыз, домбыра ырғақтары, күй әуезі Б. музыкасына арқау болып, оның ұлттық, даралық ерекшелігін айқындады. 1938 ж. қазақ муз. театрында қазақтың тұңғыш балеті “Қалқаман — Мамыр” қойылды. В.Великановтың “Қамбар—Назым”, Н. Тілендиев, Л. Степанов пен Е. Манаевтың “Достық жолымен” және Ғ. Жұбанованың “Аққұс туралы аңызы” — қазақ Б. өнерінің өсу кезеңін көрсететін шығармалар. Т. Мыңбаевтың “Фрескалар”, А. Серкебаевтың “Ақсақ құлан” Б-тері әр түрлі муз. жанр мен стильдің басын құрайтын ұлттық композиторлық мектептің өсіп, өркендеуінің айқын айғағы болды. Жер-жерде Б. спектакльдерін қоятын халық театрлары (“Алматының жас балеті”, “Қарағандының мәдениет сарайы”, т.б.) құрылды. 1986 ж. құрылған “Алтынай” мемл. халық би ансамблі қазақ би өнерінің жаңа белесі болды. Қазақ опера және балет театры жаңа өнерді дамытудың тамаша ордасына айналдыБАЛЕТ (франц. ballet, итал. balleto, лат. ballo — билеймін) — сахналық өнердің бір түрі, мазмұны муз.-хореог. образдар арқылы ашылатын спектакль. Б. — ой мен жан құбылысын қозғалыс, дене қимылымен көрсетеді. Мұнда либретто жазушы сценарист, музыка шығарушы композитор, билерді қоюшы балетмейстер және суретші еңбегі тоғысып, ортақ арнаға саяды. Б-тің арқауы би мен пантомима. Пантомима — сөзсіз, адам денесінің мәнерлілігімен, мимикамен спектакльдің мазмұнын ашатын театр өнерінің бір жанры. Сюжетті Б-терде қимыл-пантомима мен әрекетті көріністер (па, g’аксьон) көп қызмет атқарады. Б-тің дәстүрлі муз.-хореогр. формалары қалыптасқан: екі кісілік би (па-де-де) және көпшілік биі (па-де-труа, па-де-катр, гран па). Соңғысын кордебалеттер орындайды. Қаһармандық, драм., комедиялық сюжеттер Б. жанрын айқындайды. Сондай-ақ, шағын Б., Б.-пантомима, Б.-феериялар болып бөлінеді.
Б-тің негізгі элементтері халықтың муз.-би шығармаларымен тікелей байланыста туған. Еуропада (Италия, Франция, Англия, Испания, т.б.) Б. Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келді. Алғаш Италияда тұрмыс-салтты көрсететін би түрлері іріктеліп, жүйеге түсіп, сахналық заңдылыққа бағындырыла бастады. Той-думанда орындалатын халық билері жаңа мәнерлі, әсем өрнекті, бір идеяны ұқтыруға, бір ойды айтуға мегзеген Б-терге арқау болды. Бұлар үлкен сарайларда, сән-салтанат ордасында қойылып отырған. Францияда Б. белгілі сюжеттер, аңыздар негізінде құрылды. Б. өнердің басқа түрлерімен тығыз байланыста дамыды. Оған көбінесе музыка мен әдебиеттегі ағымдар ықпал жасап отырған. 17 ғ-дың 2-жартысында өмірге опера-Б. (композиторлар Люлли, Рамо) және комедия-Б. (драматург Мольер) келді. 18 ғ-да Англия, Австралияда, кейінірек Францияда Б. өнердің жеке бір саласы болып әбден қалыптасады.
Осы кездегі би өнерінде үлкен реформатор болған француз балетмейстері Ж. Новер П. Корнель трагедияларын Б-ке айналдырып, өзінің теориялық ой-пікірлерін жанды спектакльдерде жүзеге асырды. Оның “Балет жайлы хаттар” (1760) еңбегі басқа елдердің ұлттық Б. өнерлерін дамытуда көп себін тигізді. Содан соң ұлттық Б. мектептері (француз, италиялық, т.б.) шыға бастады. Келе-келе Б. техникасы жетіліп, айналма, секірме қимылдардың ой емеурінін берудегі мәні тереңдей түсті. 20 ғ-да Шығыс елдерінде (Египет, Түркия, Жапония т.б.) Б-тер туып, дами бастады. Орыстың Б. өнері 18 ғ-дың 2-жартысынан қалыптасты. Халықтың би қазынасы бірте-бірте игеріліп, өнегелі Б. мектептерінің ыңғайымен жүйеге түсті. 19 ғ-дың бас кезінде, әсіресе, балетмейстер Ш. Дидлоның қызметі тұсында орыстың Б. өнері едәуір табысқа жетті. Е.И. Колосова, М.И. Данилова, А.И. Истомина, А.П. Глушковский сынды бишілер тобы өз өнерлерімен бой көрсетті. Б. өнері мен музыкасының ілгері дамуына кезінде зор үлес қосқан орыстың ұлы композиторы П.И. Чайковский болды. Балетмейстерлер М. Петипа мен Л.И. Иванов орыстың халық билерін классикалық би үлгілерімен ұштастыра отырып, оның “Ұйқыдағы ару”, “Аққу көлі” және “Щелкунчик” (1890 — 95) Б-терін қойды. П.И. Чайковскийдің Б. музыкасында игі дәстүрін жалғастырып, одан әрі дамытуда көптеген композиторлар (А. Глазунов, И. Стравинский, С. Прокофьев, т.б.) елеулі еңбек етті. 20 ғ-дың басында балетмейстерлер М.М. Фокин мен А.А. Горский Б. өнері саласында батыл ізденістер жасады. Орыс бишілері А.П. Павлова, В.Ф. Нижинский, Г.П. Карсавина, Е.В. Гельцер, М.М. Мордкин, В.Д. Тихомировтар Б. өнерінің өркендеуіне үлкен үлес қосты. 20 ғ-дағы орыстың Б. өнері Англия, Францияда Б-тің қайта өркендеуіне, ал, АҚШ-та Б-тің тууына игі әсер етті.
Қазан төңкерісінен кейінгі Б.В. Астафьевтің (“Париж жалыны”, “Бақшасарай фонтаны”), Р.М. Глиэрдің (“Қызыл гүл”), А.И. Хачатурянның (“Гаянэ”, “Спартак”), С.С. Прокофьевтің (“Ромео мен Джульетта”), А.А. Крейннің (“Лауренсия”), Қ.А. Қараевтың (“Жеті ару”) Б-тері кеңес өнерін дүние жүзіне танытып, даңққа бөлеген туындылар. Г.С. Уланова, М.Т. Семенова, Н.М. Дудинская, О.П. Лепешинская, М.М. Плисецкая, В.М. Чабукиани, Г. Алмасзаде, Б. Бейшеналиева, З.Насретдинова, М. Тұрғынбаева, Л. Сахьянова, Ш. Жиенқұлова секілді бишілер есімі өнер әлеміне мәшһүр болды. Кеңес одағында 40 опера және балет театры, 16 мемл. балет уч-щесі жұмыс істеді. Б. өнерінің кадрларын Мәскеудегі Театр өнері ин-ты мен Мәдениет ин-ты, Санкт-Петербург консерваториясы, Қазақстанда Алматы жоғары би өнер мектебі даярлады. Қазақ Б-і әуелде драм., опералық спектакльдер ішіндегі би көріністері ретінде қалыптаса бастады. Діни сенімнің салдарынан үзіліп қалған халықтың көне билері қайта түледі. Тұңғыш қазақ реж. Ж. Шанин ұлттық Б-ті халық топырағында бар элементтер негізінде, туыстас елдер пластикасына негіздеп жасау керек деген ойын “Қоян-бүркіт”, “Киіз басу”, “Өрмек би”, “Шашу” секілді билерді сахнаға шығаруда іске асырған. Алғашқы опералық қойылымдардың өзінде “Қара жорға”, “Қоян би”, “Келіншек”, “Ақ сүйек”, “Тәттімбет”, “Айжан қыз”, т.б. би нөмірлері сыналып кіргізіліп, спектакльдің толық қанды құрамдас бөлігіне айналды. Қобыз, домбыра ырғақтары, күй әуезі Б. музыкасына арқау болып, оның ұлттық, даралық ерекшелігін айқындады. 1938 ж. қазақ муз. театрында қазақтың тұңғыш балеті “Қалқаман — Мамыр” қойылды. В.Великановтың “Қамбар—Назым”, Н. Тілендиев, Л. Степанов пен Е. Манаевтың “Достық жолымен” және Ғ. Жұбанованың “Аққұс туралы аңызы” — қазақ Б. өнерінің өсу кезеңін көрсететін шығармалар. Т. Мыңбаевтың “Фрескалар”, А. Серкебаевтың “Ақсақ құлан” Б-тері әр түрлі муз. жанр мен стильдің басын құрайтын ұлттық композиторлық мектептің өсіп, өркендеуінің айқын айғағы болды. Жер-жерде Б. спектакльдерін қоятын халық театрлары (“Алматының жас балеті”, “Қарағандының мәдениет сарайы”, т.б.) құрылды. 1986 ж. құрылған “Алтынай” мемл. халық би ансамблі қазақ би өнерінің жаңа белесі болды. Қазақ опера және балет театры жаңа өнерді дамытудың тамаша ордасына айналды.
Дереккөздер өңдеу
- "Қазақстан" ұлттық энциклопедиясы, Алматы, "Қазақ энциклопедиясы", 1998 ж. 5-том