Суару жобалары Арал теңізінен суды бұрып жібергеннен кейін теңіз кебе бастады және топырақта тұздар, басқа минералдар мен токсиндерді қалдырды. Олар топырақты ластап қана қоймай, жел мен дауылдың әсерінен жиналып, басқа аудандарға, соның ішінде егістік жерлерге де жеткізілді. Бұл, атап айтқанда, респираторлық аурулар мен қатерлі ісік сияқты денсаулық проблемаларының көбеюіне әкелді. Арал аумағының көлемінің өзгеруі жергілікті климатқа да әсер етіп, дауылдың көбеюі мен күшеюіне әкелді.
Оқиға өңдеу
Арал теңізінің құрғауы жергілікті халықтың денсаулығына байланысты проблемалар әкелгеніне күмән жоқ. Дегенмен, бұл мәселелердің осы экологиялық жағдайға қаншалықты қатысы болуы мүмкін екендігі туралы пікірталастар бар. Салдардың толық көрінісі үшін бүкіл ұрпақ қажет болуы мүмкін және денсаулық проблемаларының заңдылықтарын көрсету қажет болуы мүмкін. Арал аймағының қатты зақымдануының кейбір негізгі себептері «шамадан тыс суару және суды дұрыс басқармау» болды. Арал өңіріндегі адам денсаулығына әсер етуі мүмкін өзгерістердің экологиялық әсерлеріне «жер асты суларының тұздануы, қоршаған орта мен қоректік тізбектегі пестицидтер, шаңды дауылдар және ауа сапасы» жатады.
Кеңестік кезеңде Арал теңізіне құятын Әмудария мен Сырдария өзендерінің суы Өзбекстанның мақта алқаптарына бағытталды. Әмудария мен Сырдарияның жайылымдық жерлерінде құс шаруашылығы, егін жинау және мал шаруашылығы салаларында 100 мыңнан астам адам жұмыспен қамтылды. Өзбек облысында мақта алқаптарының монокультуралық егіншілігі жылдарында топырақта табиғи минералдар мен қоректік заттар таусылды. Бұл, сайып келгенде, осы жаңа топырақ тапшылығына қарсы тұру үшін пестицидтер мен тыңайтқыштарды қолданудың артуына әкелді. Алайда, бұл химиялық заттардың көбеюі топыраққа, суға және ақырында Арал теңізіне жол тапты. Ауылшаруашылық жұмыстарының бұл түрлері «сонымен қатар топырақтың кең эрозиясына, химиялық ластануға, судың сапасы мен санының нашарлауына әкелді».
Денсаулық сақтау инфрақұрылымы, оның ішінде Арал теңізі аймағында орналасқан ауруханалар мен медициналық орталықтар медициналық қызметтерді жақсарту үшін іргелі медициналық құралдар мен басқа да жабдықтарға мұқтаж. Медицина қызметкерлерінің өз жұмысын ойдағыдай атқаруы үшін қажетті жағдайлары жоқ.
Нәрестелер өлімінің көрсеткіштеріне әсері өңдеу
Теңіз құрғаған сайын ластаушы заттар жер бетіне шығып, топыраққа еніп, ауаға таралады. Бұл қоршаған ортаға әсер ету жергілікті тұрғындардың денсаулығына кең ауқымды әсер етті. Арал теңізі жанында 35 миллионға жуық адам тұрады, оның 3,5 миллионы апат аймағында тұрады. Аралдың құрғауына байланысты көптеген аурулар мен жағдайлардың көбеюі байқалады. Ластаушы заттар мен токсиндердің әсер ету қаупі ең алдымен нәрестелер мен балаларға әсер етеді. Бұл аймақтағы нәресте өлімінің өсуіне ықпал етті. Ньюболдтың айтуынша, нәресте өлімінің деңгейі «мың туылғанға шаққанда бір жасқа толмаған сәбилердің өлім-жітім саны» ретінде анықталады.
Бұл аймақта нәресте өлімінің деңгейі 1970 жылдардан бері өсіп келеді, ал әлемнің басқа елдерінде бұл жалпы төмендеуде. Арал маңындағы тұрғындар үшін онда тұру «полихлорланған бифенил қосылыстары (ПХД) және ауыр металдар сияқты өнеркәсіптік ластаушы заттардың, сондай-ақ пестицидтердің жоғары әсеріне» әкелді. 1993 жылғы жағдай бойынша Қазақстанда нәресте өлімі деңгейінің жоғарылауына алып келетін бұл құбылыс 70 жағдайға жетті. Токсиндер барлық көздерден, соның ішінде ауадан, ауыз судан және тамақтан ингаляциядан келуі мүмкін. Алайда, кішкентай баланың ішуге немесе жеуге қатысты көп таңдауы жоқ. Бұл ластаушы заттардың анасының сүтімен берілуі мүмкін екендігі анықталды және «бірқатар жерлерде дәрігерлер нәрестелерді емізуді ұсынбайды, өйткені емізетін аналардың сүті улы».
1985-2008 жж. көрсеткіштер нәтижесі бойынша, Аралға көршілес елдер мен аудандарда да нәресте өлімінің өсуі байқалды. Нәрестелер өлімінің көрсеткіштеріне ықпал ететін басқа да көптеген факторлар болғанымен, бұл аймақтағы қоршаған ортаның жай-күйі көрсеткіштердің өсуіне белгілі бір әсер етеді. Дамыған елдермен салыстырғанда бұл көрсеткіштер денсаулық сақтау саласындағы айырмашылықтарды және осы салалар арасындағы медициналық көмекке қол жетімділікті көрсете алады.
1985-2008 жж. нәрестелер өлімінің көрсеткіштері өңдеу
| 1985-1990 жж. | 1990-1995 жж. | 1995-2000 жж. | 2004 | 2008 | |
|---|---|---|---|---|---|
| Ауғанстан | 170 | 160 | 152 | 165 | 163 |
| Қазақстан | 36 | 35 | 35 | 52 | 29 |
| Қырғызстан | 45 | 40 | 40 | 42 | 50 |
| Түрікменстан | 58 | 55 | 55 | 74 | 74 |
| Өзбекстан | 53 | 44 | 44 | 62 | 48 |
| Тәжікстан | 58 | 57 | 57 | 50 | 65 |
| Ұлыбритания | 5.3 | 4.9 | |||
| Канада | 5.2 | 5.4 | |||
| АҚШ | 6.7 | 6.6 |
Денсаулыққа зиянды әсерлердің тізімі өңдеу
Тек Түркіменстанның өзінде балалардағы барлық тіркелген аурулардың 50% - ы тыныс алу жүйесінің қиындықтарымен байланысты. Бұл жағдайдың салдары ауқымды және көптеген аурулары бар адамдарға әсер етеді. Төменде Арал теңізі аймағында нәрестелер өлімінің жоғарылауына, өлім-жітімге және өмір сүру деңгейінің төмендеуіне ықпал ететін денсаулық проблемаларының тізімі келтірілген:
- диарея аурулары
- туберкулез сияқты вакцинамен алдын алуға болатын аурулар
- қоректік заттардың жетіспеушілігі
- жоғарғы тыныс жолдарының инфекциялары
- тератогенез
- эндокриндік бұзылыс
- жүйке жүйесінің дамуына әсері
- мінез-құлыққа әсерлері
- гастроэнтерит
- іш сүзегі
- гепатит
- өңеш қатерлі ісігі
- басқа да әртүрлі ісіктер
- гипертония
- жүрек ауруы
- анемия
- бүйрек ауруы
- көз ауруы
Шешімі өңдеу
Бұл аймақты қалпына келтірудің үлкен мәселесі —теңіз түбіндегі тұз бен минералдардың үрленуін азайту. Кейбір шешімдерге су ағындарын бақылау үшін бөгеттер салу және суару үшін бөлінетін су мөлшерін шектеу кіреді. Дегенмен, денсаулық салдары қазірдің өзінде сезіледі және ұзақ уақыт бойы сезілетін болады, тіпті жағдай жақын арада өзгерсе де.
Дереккөздер өңдеу
- ↑ Micklin, P. P. (1988). Desiccation of the Aral Sea: A Water Management Disaster in the Soviet Union. Science. 241(4870), 1172 & 1175.
- ↑ https://ehp.niehs.nih.gov/doi/pdf/10.1289/ehp.01109547
- https://doi.org/10.1007%2Fs13201-012-0048-z
- https://www.un.int/uzbekistan/news/
- ↑ Прекода, Н. (1991). Реквием по Аральскому морю. Амбио. 20(3/4), 113.
- Франц, Д. С. и Фицрой, Ф. (2006). Детская смертность и окружающая среда в развивающихся странах. Население и окружающая среда. 27(3), 264.
- Виноградов, Сергей; Лэнгфорд, Вэнс.Э. (2001). «Управление трансграничными водными ресурсами в бассейне Аральского моря: в поисках решения». Международный журнал глобальных экологических проблем. 1 (3/4): 345. http://www.inderscience.com/link.php?id=984
- Ньюболд, К.Б. (2007). Шесть миллиардов с лишним: население мира в XXI веке. 2-е издание. Лэнхэм: Роумэн и Литтлфилд. 2.https://books.google.com/books?id=2enVc6GdmBQC
- Чжимин, Б., Норио, И., Ёсиаки, К., Ариёси, К., Кунио, М., Томокадзу, О. и Оцука Кэндзи. (2006). Внутренняя Азия: баланс между окружающей средой и социально-экономическим развитием. Состояние окружающей среды в Азии 2005/2006. 167. https://link.springer.com/chapter/10.1007/4-431-27403-0_8
- ↑ https://www.jstor.org/stable/4314791
- http://www.prb.org/pdf04/04WorldDataSheet_ENG.pdf
- https://rgs-ibg.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/1475-4959.04976