Патша (цьсарь, цѣсарь, лат. Caesar, ерте грек καῖσαρ) ― славяндық монарх лауазымы. Әдетте императордың жоғарғы адамгершілігімен ассоциацияланады. «Патша» лауазымын алған ең бірінші әмірші болгарлық князь Симеон I XX ғасырда болған. Біріншілікті белгілеу үшін астарлы басымдық сөзде: «арыстан – хайуандар патшасы».
Сөздің шығу тегі
Caesar (цезарь немесе кесарь) – римдік императорлардың лауазымының міндетті бөлігі. Римдік мемлекет кезінен бастап, Батыс Римдік империя мен Шығыс Римдік империя Юлий Цезарьдың атынан шығып, императорлардың билікті жалғастырушылығына әсер етеді. Көп римдіктерде «цезарь» лауазымы «патша» түсінігіне жанаспағаны қызық. «Патша» ұғымы римдіктерде лат. rex. Когномен аталды. Юлий Йезарьдің өзін кейбір тарихшылар «жүн басқан» деп аударуға құмар. Гай Юлийдің өзін емес, оның ата-бабасын ескерген. Себебі, Юлийлер тұқымында ол бірінші Гай және Цезарь болмаған. Цезарьдің өзі жеті римдік патшалардың қасіретті тағдырын еске алып ешқашан патша лауазымына тырыспаған.
Латиндік Caesar римдік халықпен көршілес жоғарғы билеп-төстеушінің лауазымы ретінде алды. Напр. готтық, артынша неміс kaisar, балкандық car, орыс «цесарь», «кесарь» және тегінде «царь».
Цесарь сөзі праславяндыққа готтық kaisar сөзінен келді. Праславяндықта *cěsarь секілді естілді. Артынша цьсарь болып қысқартылды. Кейін царь (патша). Осы өзгерулердің нақты даталауы осы сөз әдетінше титломен жазылуымен қиындатылады. Замандас украин, белорус, болгар, македон және серб тілдерінде – «цар». Жазбаша нұсқаларда бұл славян сөзі 917 жылдан болгар патшасы Симеон болғаннан бері белгілі. Ол бірінші «патша» лауазымын алған әмірші болған. «Патша» сөзімен жазылған бірінші жазба – ол преславтық жазба, Мостич сарай чергубыль эпитафиясы.
Сөздің мағынасының тарихы
Бірінші римдік және византтық императорларды белгілеу үшін славяндармен қолданылған. Кітаптардың дамуы аясында бұл терминмен тарих пен шіркеу әдебиетінен танымал ертедегі әміршілерді белгілей бастады. Мысалы, Изриальдік және Иудейлік әміршілер: Давид патша, Соломон патша. «Цесарь» сөзі германдық императорды бейнелеу үшін қолданылған. Моңғол-татарлық басқыншылықтан кейін Русьта патша лауазымы Алтын орда әміршілеріне қатысты болды. Ал оның ыдырауынан кейін татарлық хандықтың барлық әміршілеріне.
Славян мемлекеттері арасында патша лауазымын Болгария әміршілері 893 – 1014, 1185 – 1396, 1908 – 1946 және Сербияда 1346 – 1371 таққан.
Кітаби дәстүр ертедегі әміршілерді «патша» деп атау біздің уақытымызға дейін орыс тілінде сақталып келді. XIX ғасырда орыс сөз пайдалануда, әсіресе қарапайым халықта, осы сөзбен монархты белгілеген.
Патша – 1547-ден 1721 жылға дейінгі Ресей Республикасының монархтарының басты лауазымы. Бірінші патша Иван IV Грозный болды. Ал соңғы патша Петр I Великий болды.
Бұл лауазым Xiғасырда және Иван III кезінен бейресми Русьтің әміршілерімен пайдаланды. Василий III Иван III-ден иеленіп, ұлы князь лауазымымен қанағаттанды. Оның ұлы Иван IV Грозный кәмелеттік жасқа толған кезде Барлық Русьтің патшасы ретінде таққа отырды. 1721 жылы Петр I басты лауазым ретінде императорды алды. Бейресми және жартылай ресми «патша» лауазымы монархияның құлауына дейін қолданылды.
Патшаның әмірімен орналасатын аймақ патшалық деп аталады.
Патша отбасының лауазымдары
- Патша әйел – патшалық ететін кісі немесе патшаның әйелі.
- Патша баласы – патшаның немесе патша әйелдің ұлы.
- Патша қызы – патшаның немесе патша әйелдің қызы.
Императорлық Ресейде:
- Тақ мұрагері – мирасқор-еркек.
- Патшаның тақ мұрагер әйелі – тақ мұрагерінің әйелі. Бұл лауазым тақ мұрагерінің қыздарына да қатысты.
Географиялық атаулар
- Царьград.
- Царицыно.
- Патша ауылы.
- Царево-Борисово.
- Белоцарск.
- Царевококшайск.
- Царицын.
Сөз тіркестегі қолдану
- Патша-қоңырау.
- Патша-зеңбірек.
- Патша-бомба.
- Патша-танк.
- Патша-кітап.
Тіларалық жанасым
- Моңғол тілінде «царь» орыс сөзі хан ретінде аударылады.