Мата (лат. textile — мата, материя) — химиялық талшықтар мен жіптерден жасалған. Химиялық талшықтар мен жіптер табиғи синтетикалық жоғары молекулярлық қосылыстарды химиялық өңдеу нәтижесінде алынады. Бастапқы шикізатқа байланысты химиялық талшықтар, жіптерді жасанды және синтетикалық деп бөлінеді.
Жасалуы
Жасанды талшықтар мен жіптерді табиғи жоғары молекулярлық қосылыстардан (әдетте шыршадан алынатын целлюлозадан) жасайды. Оларға вискозды, мысты аммиак талшықтары мен жіптер, ацетатты (негізінен триацетапты) жіптер жатады. Мұнайды, газ бен көмірді қайта өңдеу арқылы алынатын синтетикалық полимерден талшықтар мен жіптер жасалады.
Солардың ішінде ең көп тарағандары:
- полиамид талшықтары мен жіптері(капрон, анид),
- полиэфир(лавсан),
- полиакрилонитриль(нитрон),
- поливинилхлорид(хлорин),
- полиолефин (полипропилен, полиэтилен) талшықтары мен жіптері.
Химиялық талшықтардың барлық түрлері (бұрын оларды штапель талшықтары деп атаған) жалғыз (элементарлы) талшықтардан тұрады. Бұлардан тоқыма өнеркәсібінде әуелі жіп жасалып, содан соң маталар мен трикотаж бұйымдары (кілем, түкті төсеніш, мата тәрізді тоқылмаған материалдар) тоқылады. Химиялық талшықтардың кейбір түрінен жіп, мата, трикотаж бұйымдарды таза күйінде де, сондай ақ табиғи талшықтармен (мақта, жүн, зығырмен) араластыра отырып та жасайды. Химиялық жіптер техникалық және тоқымалық деп екі үлкен топқа бөлінеді. Техникалық топқа неғұрлым жуанырақ, беріктігі жоғары жіптер жатқызылады. Бұлардан автомашинаға арналған арқан-дар, парашюттерге, балықшыларға арналған аулар мен құрал-жабдықтар, қозғалтқыш белдік, кәдімгі арқандар, т. б. жасалынады.
Тоқымалық химиялық жіптерге жіңішке (әдетте белгілі бір дәрежеде ширатылған немесе көлемді) жіптер жатқызылады, бұларды иірмей ақтікелей мата және трикотаж бұйымдар тоқу үшін қолданады(бұрын бұл жіптерді жасанды жібек деп атаған).
Белгілі бір химиялық талшықтар мен жіптер әр елде әрқалай аталады(мұндайда бұлардан жасалынатын шетелдік маталар мен тоқыма бұйымдар да талшықтың атауымен аталады).
Мата булау
Тоқыма өндірісінде матаны ыстық бумен өңдеу процесі. Мата сурет басу(өрнек), химиялық тазалау, бояу процестерінен өткен соң буланады. Бояу жақсы жұғу үшін оның құрамындағы заттардың талшықтармен әрекеттесуі қажет. Сонда ол оңбайтын болады. Хим. тазалау жұмыстарында алдын ала күйдіргіш сілті сіңірілген мата буланады. Кейде буға азданп натрий гипо хлориді не сутектің асқын тотыға қосылады. Бұлар кездемеден целлюлоза емес, қоспаларды ажыратады. Булау процесі компенсатор деп аталатын аппаратта жүргізіледі. Бояу жұмыстары кезінде булау қолданылады. Бұл процесс бояуды жақсы сіңіріп, бояғыштарды пайдалану мүмкіндігін арттырады. Әрі шаю, жууды жеңілдетеді. Ширатылған жібек жіптер қайта төгу кезінде ілмектеніп, түйіліп қалмас үшін ыстық буға ұсталады. Жібек пілләсін тазарту кезіндегі желім жұмсарту прроцесі де булау деп аталады.
Матаны аппретирлеу
Матаны аппретирлеу (франц. ақтық өңдеу) материалдарға(маталарға, тоқымаларға) беріктік, ылғалға төзімділік, биязылық т. б. қасиеттер беруге арналған ең соңғы деу жұмыстары. М. а. арнайы ерітінділерді сіңдіру не мата бетіне жұқа қабыршақ қабат жағу арқылы іске асырслады. Мақта мата мен кенеп маталар крахмалмен өңделеді. Матаға жұмсақтық, серпімділік қасиет беру үшін малдың іш майынан, кастор майынан, канифольден жасалған ерітінділер қолданылады. Егер матаға стеарлин, парафин, балауыз эмульсиялары сіңірілсе, олар жылтыр және сәуле шғылыстырғыштық қасиетке ие болады. Жүн мен жіббек маталарды өңдегенде крахмалдың орнына тері шелінен, мал сүйегінен алынатын т. б. желім пайдаланылады. Крахмал, т. б. желімдік заттар матаға онша берік жұқпайды, алғашқы жуудың өзңнде ақ шайылып кетеді.
Сондықтан мата үшін поливинилхлорид, полиметилметакрилат, полистрирол лактестері жұмсалады. Бұлармен өңдеу матаның арттырумен қатар оның әрін де жақсартады. Мата, кенеп маталарға умаждалмайтын қасиет беру үшін олар синтет. смолалардан алынатын заттармен өңделеді. Плащтарға арналған маталарға су жұқпайтын қасиет беріледі. Целлюлоза талшықтары араластырылған маталарды бактериялардыңмбүлдіруінен сақтау үшін антисептиктермен өңдейді. Жібек, жүн және жасанды талшықтардан тоқылған маталармен салыстырғанда мақта маталар умаждалғыш келеді. Осыған сәйкес кормобол, мебизин, т. б. ерітінділер пайдаланылады. Матаға арнайы ерітінділер сіңдіру арқылы отқа төзімді қылады. Бұрын бұл мақсат үшін маталар фосфор тұзының ерітінділерімен, бор қышқылымен өңделетін.
Бірақ бұлар алғашқы жуылу кезінде шайылып кететіндіктен, матаға сурьма, титан, қалайы тұздары жағылады. Жүн маталарды қара күйе жеуден сақтау үшін фтор тұздарының ерітіндісі және әр түрлі препараттар қолданылады.
Жүн мата
Бірыңғай жүнен немесе басқа талшықтар қосылып арлас тоқылған маталар. Жүн маталар таза (6-10%ғана өзге талшық қосылған) және жартылай жүн мата болып бөлінеді. Жартылай жүн матаға жасанды және синтет. талшықтар көбірек қосылған . Бұл оның сапасын арттырады(тез тозбайды, мыжылмайды, т. б. ). Мата жібінің иірілу әдісіне және түріне қарай жүн мата мәуіті, шұға және аралас мата болып жіктеледі. Жүн матаны өндіру процесі күрделі де алуан түрлі. Жүн матаны өндірудің өзіне ғана тән амалы шұға басқыш машинада жүргізілетін процесс. Мұнда сабынды және тұзды т. б. жылы ерітіндіге малынған мата мех. өңдеуден өтеді, арнаулы дәрі дәрмек сіңіріліп су өтпейтін, умаждалмайтын, күйе жемейтіндей сапаға келтіріледі.
Қазақстанда жүн иіріп, одан мата, киім тоқу ежелгі дәуірден дамыған. Ал өндірістік жолмен тоқылған алғашқы жүн мата 1910 жылы құрылған Қарғалы шұға ф-касында шығарылады. Онда1913 жылы 110 мың метр шұға мата өндірілген. Одан кейінгі жылдары Семей шұға мата комбинаты, Қостанай костюмдік мата комбинаты, Семей мәуіті иіру ф-касы, т. б. ірі өндіріс орындары салынды. Қазақстанда 1975 жылы 40 млн. метр жүн мата тоқылды. 1991 жылы жүн мата өндіру 31098 мың шаршы метрге жетсе, 2000 жылы жүн мата өндіру 259 мың шаршы метр болды.
Жүн өңдеу
Жүнде майлы заттар көп болады. Мыс. , арқармеринос қойдың жүнінде 30%-ға дейін май мен шайыр бар. Осылардан арылту үшін жүн жуғыш машинаның арнаулы ыдысына су құйылып, оған көмір қышқыл сода, калийлі сабын және аммиак қосылып, әбден араластырылады. Бұл құрамның салмағы жуылатын жүн салмағынығ алты пайызына жетуге, ал судың темп. 550С тан аспауы тиіс. Мұнан жоғары болса, жүннің реңі кетуі мүмкін. Жүннің иісін кетіру үшін көмір қышқыл газбен өңделеді. Жүн өңдеу кәсіпорындарында экстрациялық әдіспен жұмыс істейтін жаңа машиналар қолданылады. Бұл әдістің ерекшелігі жүн жабық бөлме де хлорлы көмір қышқыл газбен өңделеді.
Осы процесс нәтижесінде жүндегі май мен шайырдың 70%-ы кетеді, жүн ажарланып, биязылығы артады. Жүннен алынған май техника мен медицинада кеңінен қолданылады. Жүн сорттау кезінде жүннің дайындау стандартына сәйкес сапасы бағаланады. Жүн сотттау процесі жүнді алғашқы өңдеу кәсіпорындарында атқарылады. Дайындау стандарты бойынша жүн қалыпты, шөпті, тікенек шөпті және ақаулы болып бөлінеді. Егер жүндегі шөп қалдықтары мен жүннің мөлшері жалпы жүннің он пайызынан аспаса, қалыпты жүн, егер бұл мөлшерден артса, шөпті не тікенекті жүн деп атайды. Кейбір жүн ажарсыз, түсі оңған, талшығы осал болады. Мұндай кемістік он пайыздан асса, онда ақау жүн болып есептеледі.
Кендір мата
Кендір және кендір тәріздес өсімдіктер талшығынан тоқылатын мата. Кендір мата өндіруде мақта жіп (көбінесе өріс үшін) және жасанды талшықтар да пайдаланылады. Кендір мата тоқылатын кендір жіптер иірілген талшығының түріне(түтілген талшық яки қалдық), иірілу тәсіліне (құрғақ яки дымқыл) , жіңішкелігіне және өңделу ерекшелігіне қарай топталады. Кендір мата тоқуда полотналық, атластық, саржалық, ірі әшекейлі, жаккардты, ұсақ әшекейлі, т. б. тоқылым түрлері пайдаланылады. Полотнолық тоқылым әр түрлі полотнолар мен кенеп мата өндіруде;атластық костюмдік мата өндіруде;саржалық арден трико өндіруде;жаккардты ірі әшекейлі тоқылым дастарқандық және сулық орамал өндіруде қолданылады. Ұсақ әшекейлі тоқылым түрімен сүлгілік маталар тоқылады. Кейбір кендір мата түрпідей қатты болып келеді (мыс. , астарлық, шатырлық, орамдық, ыдыстық, қаптық кендір маталар, брезент, желкен, т. б. ), сондықтан олар мех. және хим. өңдеуден өтеді.
Мақта мата
Мақта талшықтарынан тоқылған мата. Мақта талшықтары технологиялық және механикалық қасиеттері жағынан өте бағалы, күн сәулесі мен ауа райының әсеріне төзімді, сабын, сода ерітіндісімен жуғанда бүлінбейді, жақсы боялады әрі арзан. Арнайы өңдеу арқылы оның қасиеттерін өзгертуге, беріктігі мен үйкеліске төзімділігін арттыруға, ширалмайтын, умаждалмайтын, су өткізбейтін т. б. қасиеттер беруге болады.
Мақта мата жіңішке және орташа талшықтардан, сондай ақ төменгі сортты мақтадан және жіп иіру кезінде түсетін қалдықтардан да тоқылады. Мақта мататоқуға көбінесе жіңішкелігі орташа талшықтардан кард әдісі бойынша иірілген жіп пайдаланылады. Ал жіңішке талшықты мақтадан тарақтап түту арқылы 65-170 нөмірлі жіп иіріледі де одан жұқа мата тоқылады. Төменгі сортты мақта мен оның қалдықтары аппаратты әдіспен иіріліп, қалың мата тоқуға жұмсалады әрі бұл жіпті түкті мата тоқығанда арқау ретінде пайдалануға болады. Кейбір Мақта матаның өрісіне мақта жіп, арқауынан бос ширатылған вискоз жіп қолдануға болады.
Мақта мататоқуға барлық тоқылым түрлері пайдаланылады: полотнолық, саржалық, сәтендік және атластық аралса және ұсақ әшекейлі, көп қабатты, түкті және тұзақты тоқылым.
Өңдеу тәсіліне қарай Мақта матаағартылған, мастерленген, біркелкі боялған, өрнекті, Меланжделген, түгі шығарылған, т. б. болып бөлінеді. Мақта матаағарту үшін алдымен кездеменің бетіндегі жұлым, жұлым қысқа талшықтары жалынға ұсталып күйдіріледі(түкті матадан өзгесін). Сонан соң тоқыр алдында сіңірілген желімдік заттарды (шлихт) кептіру керек.
Ағартқыштар ретінде натрий гидрохлориді, сутектің асқын тотығы және әк қолданылады. Бұлар талшықтың табиғи бояуын жойып, аппақ өң береді. Мақта матасуға ерітілген бояумен не синтет. бояудың супензияларымен боялады. Матаға сурет салу баспа машиналармен атқарылады. Жалғыз білікті машиналар бір түсті ғана сурет, ал көп білікті машиналар бірнеше түсті суреттер басады. Сурет басылған мата кептіруге жіберіледі не ыстық сумен буланады. Сурет үш түрлі тәсілмен басылады. Ағартылған яғни ашық бояулы матаға сурет түсіру үшін оған арнаулы оңдырғыш заттар жағылады. Егер түрлі түсті сурет басу керек болса, оңдырғыш затқа оның әтсерінен бүлінбейтін бояу қосады. Мұны оңдыру арқылы сурет басу деп айтады. Үшінші түрі резервті баспа. Бұл әдіс бойынша боялған матаға машинамен арнаулы ерітінді жағылады, боялған кезде ол жерлерге ештеңе жұқпайды, сөйтіп не ақ түсті не материал өңінен өзге түске боялған сурет пайда болады.
Пайданылған әдебиеттер
- Қазақстан энциклоп. 4-том 144-бет
- Шаңырақ энцикклоп.
- Қазақ Совет энциклоп. 7-том
- Қазақстан энциклоп. 4-том, 141-бет
- Қазақстан энциклоп. 3-том, 599-бет
- «Химия негіздері» К. Аханбаев
- «Органикалық химия» Всюченко
- «Органикалық химия» Л. А. Цветков
- Қазақ Совет энциклоп. 5-том
- «Тұрмыстағы химия»
- Қазақ Совет энциклоп. 7-том
Дереккөздер
- An Introduction to Textile Terms (PDF). Тексерілді, тамыз 6, 2006.
- Balter M. (2009). Clothes Make the (Hu) Man. Science,325(5946):1329.doi:10.1126/science.325_1329a
- Kvavadze E, Bar-Yosef O, Belfer-Cohen A, Boaretto E,Jakeli N, Matskevich Z, Meshveliani T. (2009).30,000-Year-Old Wild Flax Fibers. Science, 325(5946):1359. doi:10.1126/science.1175404 PMID 19745144 Supporting Online Material 27 қарашаның 2009 жылы.
- Keim, Brandon. Piezoelectric Nanowires Turn Fabric Into Power Source, Wired News, CondéNet (ақпан 13, 2008). Тексерілді 13 ақпанның 2008.
- Yong Qin, Xudong Wang & Zhong Lin Wang (10 қазан 2007). "Letter/abstract: Microfibre–nanowire hybrid structure for energy scavenging". Nature (Nature Publishing Group) 451 (7180): 809–813. doi:10.1038/nature06601. PMID 18273015. http://www.nature.com/nature/journal/v451/n7180/full/nature06601.html. Retrieved 2008-02-13. cited in u Editor's summary: Nanomaterial: power dresser. Nature. Nature Publishing Group (ақпан 14, 2008). Тексерілді, 13 ақпан 2008.
- Art-Gourds.com 13 қазанның 2008 жылы. Traditional Peruvian embroidery production methods
- Euroflax Industries Ltd. "Euroflaxx Industries (Import of Textiles)"
- Fonte, Diwata. Milk-fabric clothing raises a few eyebrows, The Orange County Register (тамыз 23, 2005). Тексерілді 21 қазанның 2009.
- ↑ Green Inc. Blog "Cutting Water Use in the Textile Industry." The New York Times. шілде 21, 2009. шілде 28, 2009.
- ↑ Ask.yahoo.com. Ask.yahoo.com (15 наурыз 2001). Тексерілді, 4 желтоқсан 2011.
- The Materials Science and Engineering of Clothing. Tms.org. Тексерілді, 4 желтоқсан 2011.
- Lazarov and Cordoba, 2000
- Lazarov, Journal of the European Academy of Dermatology and Venerology, 2004
- Scheman et al, Contact Dermatitis, 1998
- Alaee et al, Environ Int, 2003