Амазон (ис. Amazonas, порт. Amazonas) — Оңтүстік Америка құрлығында орналасқан, дүние жүзіндегі ең ірі өзен.
| Амазон | |
|---|---|
| Amazonas | |
| Сипаттамасы | |
| Ұзындығы | 6400/7100 км |
| Су алабының ауданы | 7180000 км² |
| Су алабы | Атлант мұхиты |
| Су шығыны | 220000 м³/с (сағасы) |
| Су ағысы | |
| Бастауы | Мараньон/Укаяли |
| • Биіктігі | 110 м |
| • Координаттары | 15°31′05″ о. е. 71°45′55″ б. б. / 15.51806° о. е. 71.76528° б. б. (G) (O) (Я) |
| Сағасы | Атлант мұхиты |
| • Координаттары | 0°42′28″ с. е. 50°05′22″ б. б. / 0.70778° с. е. 50.08944° б. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 0°42′28″ с. е. 50°05′22″ б. б. / 0.70778° с. е. 50.08944° б. б. (G) (O) (Я) |
| Еңістігі | 0,016 м/км |
| Орналасуы | |
Амазон бассейні | |
| Ел | Перу, Колумбия, Бразилия |
| Ортаққордағы санаты: Амазон |
Тарихы
Өзеннің сағасын 1500 ж. испан теңізшісі В.Я. Пинсон ашқан. Өзен арнасымен 1541 ж. алғаш рет испан конкистадоры Ф. де Орельяк саяхат жасаған. Жергілікті тұрғындар оны Парана-Тинга (Ақ өзен) және Парана-Туасу (Ұлы өзен) деп атайды.
Сипаттамасы
Алабының ауданы 7,2 млн. м², ұзындығы Укаяли бастауынан есептегенде 7000 км-ден асады. Амазонның негізгі ағысы экватор мен 5˚ оңт. ендік аралығында, яғни біркелкі әрі аса ылғалданған аймақта (жауын-шашынның жылдық мөлш. 1500 - 3000 мм) жатыр. Анд тауынан өткен соң, өзен Амазон ойпатына шығып, оң жақтан келген Укаяли өз-мен қосылып Ұлы А. өз. басталады. Ол батпақтанған жазықпен, ылғалды экваторлы ормандардың арасымен ағады. Мұхиттан 350 км қашықтықта әлемдегі ең үлкен атырау түзеді (аумағы шамамен 100 000 км²). Өзенге көптеген салалар құяды, олардың 20-ға жуығының ұзындығы 1500 — 3500 км болады. Укаяли мен Мараньон өз-дері қосылған соң, оның арнасының ені 2 км. орта ағысында 5 км, құйылысында 80-150 км-ге жетеді; суының тереңд. орта ағысын-да 70 м, Обидус қаласы тұсында 135 м-ге, ал құйылысында 15-45 м-ге дейін барады.
Ерекшеліктер
Амазонның салалары бір-бірінен тек мөлшерімен мен сулылығы жөнінен ғана емес, суларының түсімен де ерекшеленеді. Өзеннің гидрологиялық тәртібі өте күрделі әрі ерекше келеді. Алаптары екі жарты шарда орналасқандықтан, жылдың түрлі мезгілдерінде жауын-шашынның аз не көп жаууына байланысты әр түрлі тасқындар болып тұрады. Оңт. салалары сулылығының молдығымен ерекшеленеді, сондықтан мамыр, шілде айларында А-ның ең жоғары деңгейі байқалады. Орташа су шығыны 175 000 м³/с, ал орташа жылдық ағындысының көлемі 5520 км³ шамасында. Әлемдегі өзендердің жалпы жылдық ағындысының 15 — 17%-і осы өзеннің үлесі-не тиеді. Амазонның өсімдік және жануарлар әлемі өте бай. Балықтардың 2000-ға жуық түрі бар (жер шарының жалпы тұщы су фаунасының 1/3 бөлігі). Өзеннің басты арнасы құйылысынан 4300 км-ге дейін (Понго де Мансериче шатқалына дейін) кеме жүзетін болса, құйылысынан 1690 км қашықтыққа (Манаус қаласынына) дейін үлкен мұхит кемелері жүзе алады. Амазонның энергетикалық мүмкіндігі өте мол (қуаты 280 млн. кВт шамасында бағаланады), бірақ ол пайдаланылмайды.
| Серіктен түсірілген Амазон аузының оңтүстікке қараған суреті | Амазон өзеніндегі арал | NASA серігі түсірген өзен бөлігі. |